Niyan na pagbalik niya, iba an hitsura san Manila. Pwera san mga surat sa pader na makangingirhat, malin mas daghan niyan an mga awtoridad sa luwas na may mga pas’an na badil. Kun reparohon an mga balita, magsa-radyo o magsa-peryodiko, mayon sin nagdadangadang na barung-barong; amot na an dampog, kilaon na an pangitum-itom.
An mga kabataan, wara hamok sin pagmangno san mga bagay na ini, o sa mga tambak sin basura na nakabara na sa kali, kaya an tubi na maitumon wara na pag-uunhan. Sa tinampo san Quiricada, hali sa lusadan san dyip, harani sa karihan nira Oya Inggay, linabayan sira ni Julia na nag-uuruyag, nagsisipa san tsapa na may pakpak na putos sin dulsi, nan an iba nagkakaranta nan nagtatarapak san kamot na puno sin lastiko.
Lilipad si Darna
Bababa sa lupâ,
Sasayaw ng ganito…
Wara man sa kabataan an isip ni Julia, na inkuku’og san bitbit na maleta, nan sin kahon na may sulod na ulab, lantahon na pili, nan sin sulihon; mga padara ni Oya Binsing, basi kuno mayon siya sin patapo.
A-boom ti-yaya boom ti-yaya boom-yeye..
Wara siya pagreparo san tsapa na tunalsik pakadto sa kaniya lalabayan. Lugar na natapak siya, nauna paghugpa an tsapa, kaya natungtungan nag’ud niya. Pinurot man tulos sin sayo na bata an tsapa, na nagkagurumos, nan puno na sin lapok.
“Ay, sira na…sinira nung ale…” Runani an iba pa na namag-uruyag, nag-urusyoso.
“’Tang’na, ‘di kasi nag-iingat, eh, tatanga-tanga…”
Bati’on ni Julia an surumaton. Gusto niya bumalik basi sabihan an kabataan, para kay mas nangibabaw an pagal niya, an puyat, an gutom. Hmh, si’apo ko kamo do’n…
Diri pa siya harayo san may tumag’ok pa. “’Tang-ina mo, aleng tatanga-tanga…” na sinundan sin tarag’ok pa na diri na niya nasabutan kay durungan, nan sin tirinawa.
“Iba na”, bagaw ni Ason kaniya, habang nagbibisay siya san kaniya kinaunan. “Diri na sugad san dati an benta ta dini… Dako an iniban…” Nagpipiriting-piting si Ason na nag-iistorya. “An wara hamok kaliwat, an binayaan mo, na nagsosolo si Bien sa kusina, nan solo man ako dini sa luwas…”
“Aw bagaw ko, makuwa sin katukal ni Duyo…?”, hapot ni Julia.
“Hmh, mag-ano, na malin gusto pa ngani ni Ama, pahali’on na an paralaba, kay kita na hamok kuno na duwa…”
Wara ngun’a pagsimbag si Julia. Inisip tulos an swelduhon na ipadarara sa ina. Pan’o kun mawaraan siya sin trabaho?
Nagpadagos lugod si Ason. “Mayad ada sini, maghanap-hanap na sin mabalyuhan…” Nan tunugbos na san maimod na nagdadangadang si Oya Inggay.
Natan’aw man sira ni Bien, na nakahalata san tensyon, kaya kunaraw sin “Aw, nano, Julia, wara ka rin nasibad na angol…?”
“Hmh, mag-ano, na madagaton niyan…”
“Di, namanwit ka kunta sa Irosin? Ha ha ha!”
Naliwat an tema san iristorya, nahali an kidit.
San primero na Domingo san bulan, sunimba sira, sakay man gihapon sa Fiera nira Oya Inggay, para kay menos an kanira bitbit.
Sa miriting san mga Bulusanon, inanunsyo na batog sa masunod na bulan, pag-totoka-tokahon na an pa-kaadlawan, kun sin’o an mapakaon. “Basi ma’tagan man sin tsansa an iba na makadanon…”, bagaw san paliwanag.
Pag-uli nira, sa istorya nira Oya Inggay nan ni Bien, may nabati si Julia.
“…Diri sinabi na an mga dati na namaghatag, sugad sa ako”, bagaw ni Oya Inggay, “nagpasabi na napagal na, na pirmi na hamok ma’o an naoobligar, matiano kun padanonon man an iba…”
Sa paglipas san panahon, daghan man an nahimo san grupo, mga konkreto na danon nan sin iba pa na diri masyado mahalaga na proyekto na ginastuhan sin diri kararaw na kantidad. Pero an ikurusog san grupo na inparalauman nan inparaurgulyo, wara na man kautob. Dahil man gihapon sa uru-iristorya, padaraugan, nan padurumot-dumot, may mga dati na namagdanon na bunutas, wara na pagbalik.
“Sugad sadto na sayo na pamilya”, sugpon man ni Bien, “na wara kasunod an kagustuhan na mag-durungan sira sa sayo na inarkila na bus pa-Bulusan, maski diri man sira durungan magpareserba. San sinayumahan san komite na naglilista san maurupod, may sunugad sin ‘Mayad hamok kamo kun nag-aayo-danon…’”
“Kay nano man yo’n sira Doring Firmanes na taga-Sabang”, padagos ni Oya Inggay. “Mga disididuhon san batog, bunutas man gihapon san may maobserbahan. An obheto ta nganyan, magdanon sa kabubungto, akay an kabubungto ta na iba, kun nadanon, insusuhulan pa? Akay nganyan kun na-uruli kita sa Bulusan, namahalon an mga barak’lon na sugad san isda?”
Si Bien, daghan hamok an tango-tango nan hiyum-hiyum, nagtityempo si isurugpon. “An iba man”, bagaw niya, “namulitika. Nagdadanon kay badi makandidato…”
“…O may indadara na kandidato.”, tapos ni Oya Inggay. “Diri ngani kandidato, pero may inkakampanya na tawo…Di’ nagagamit man gihapon an grupo…”
“Kunsabagay, daghan man gihapon an nahimu’an nan nadanunan, sugad na ngani sadto kon Duyo…”, bagaw na hamok ni Bien.
“Kunsabagay…”, bagaw man ni Oya Inggay, nan hunali na.
Hunali man gihapon si Oya Inggay didto sa grupo san mga Bulusanon. Ungod an dahilan na nasumo na siya, napagal na san kapakaon bulan-bulan. Ungod man kunta kun sinabi niya na maluyahon na an kaniya negosyo, na haros an ganansiya sa sangbulan naiibanan sin dako san kaniya inhahatag didto sa grupo.
Hunali man si Ason, wara kapuguli san magpaaram kon Oya Inggay. Ma-abrod kuno siya. Pa-Hong Kong.
“Mapurbar man kita sin iba na lugar…”, bagaw niya na wara man sin insasabihan na partikular sa namagbati. Wara siya kapuguli san diri desidido na pagpugol ni Oya Inggay.
“Mayad ka pa daw…”, bagaw ni Julia kon Ason san sira na hamok, naghuhulat san kangaturugon.
“May nagtukdo sa kamanghod ko sa Leveriza, taga-agency kuno. Siya kunta an inkukuwa, iya kay habo man bayaan an kabataan, may saday liwat… San hinapot ako, tunugot tulos ako…”, bagaw ni Ason.
“Diri ka nahadok…?”, hapot ni Julia.
“Aw, makarin? Para kay, magugutom ada kita kun diri ta kusugan an bo’ot ta, bagaw ko, bahala na…”
“Ambot mga gang yoon…”, bagaw ni Julia, na haros ihuring an gang.
“Bahala na…”, ulit ni Ason. “tutal wara man ako sin kabataan…”
Sugad sin natamaan si Julia, pero wara pagpahalata.
“May bayad man yo’n?”
“Bale baynte mil, diri pa kaupod an tiket nan san mga papeles. Kun interohon, badi kuno umabot sin singkwenta…”
“Singkwenta…mil…pesos?”
“Ikaw ‘gud, kay pwede man an singkwenta pesos?”
“Iya pinan’o mo man an pagbayad?”
“Nano an ibayad? Salary deduction kuno. Mga walo ka-bulan, wara sin suswelduhon, puro bayad sa agency…”
Bunisita si Miyo kon Julia. Nareparo ni Julia na mahugos an kamanghod.
“Aw, nano, pira na hamok ka-beses sa sa’ ka’adlaw an kaon niyo sa pabrika?”, karaw ni Julia na may patama.
“Aw nakatolo pa man…”, bagaw ni Miyo.
“Iya, akay nangggantol ka na?”, bagaw uli ni Julia.
“Tsk, masahi sin pirmi kulang sa turog, kay may obertaym sa trabaho, may piket pa kun iba na…”
“Gusto mo sabihon, maski nag-iistrayk kamo, diri intatalkas sa trabaho?”
“Diri. Daghan na an tinalkas sa amo, mga diri ngani kaintra sa unyon, kaya kami pirmi may obertaym, kay kulang tawo…An piket na inkakadto mi, sa iba na pabrika, suporta san amo unyon…”
May diri naruyagan si Julia sa nabati, pero iba an lunuwas na hapot sa kaniya. “Mayad kay sa iyo pabrika, nahuman na an istrayk?”
“Hmh, nagpaplano na naman ngani an unyon, kay may in-aayo na dagdag sa sweldo, na habo man ihatag san manedsment…”
“Tsk, kay kun diri mag-intra sa unyon…?
“Wara ka proteksyon, lalo niyan, na kun iba na duwa-duwa an unyon sa sayo na pabrika, obligado na an pag-intra…”
“Di’ ka nahadok kun nasa istrayk ka?”
Aw, paano na, para kay kurusugan man hamok boot…Bahala na…Aw, kumusta si Mamay…? Kumusta an Bulusan…?”
“Aw. mala…” In’iiba ni Miyo an istorya, pakadto sa gusto man kunta likayan ni Julia. “Hoy, wara na baga dini si Ason? Hunali na, puna-Hong Kong…”
“Ma’o? Akay wara ka ‘upod? Basi kunta pagpadar’han mo si Mamay sin, naba’ dular man an kwarta do’n?”
“Aw, malin ma’o, para kay, hmh, nahadok ako, daghan liwat an nabati ko na naloko kuno, mayon sin inpabakal kuno uga’ng…”
“’Sabagay…I ya, mati'ano man kamo dini?
“Aw, nagluya man, diri na ngani ada tutukalan si Ason, aw ambot baga…”
May nadumduman si Miyo. “Nakaabot ngay’an ako, Manay Julia, sa Barrio Magsaysay, sa Tondo. Ba’adaw ngay’an do’n, grabe an Bulusanon, sugad man hamok sin parte sin Bulusan na linukat, nan liniwat pakaon…”
“Kay nag-ano ka man didto?”
“Aw, nahubot man ako ni Inoy Mado, irinom didto kay pista. Mala kay nakapira man kami sin balay na nakadto, hasta sa balay san Kapitan, na Bulusanon pa!”
“Ma’o? Sin’o man?”
“Gabales kuno yadto, taga-Dapdap, mala kay daghanon man an taga-Dapdap didto…may mga kaklase ako dati, may naghahapot man sa imo, na kaklase mo man kuno…”
“Hmh, sin’o man?” Kinulbaan si Julia.
“Babaye, malin Felisa an ngaran…”
“Hmh, sin’o man daw yo’n…” sagin man indudumdum ni Julia, pero may iba na sunulod sa isip niya. Sa kadaghan san kaniya iniisip, haros nalimutan niya si Rene, na kun diri tunangbara didto sa kanira diskusyon ni Gurang, badi kun nano pa an nangyari…
“Grabi kuno an hiriran sa Dapdap ha, san barayle san tipa-Pasko…?”
“Ma’o baga…” Wara sin maaram sadto na kanira diskusyon, kay an mga tawo nag-urusyoso ugaring san hiriran, nan an iba, nahadok san uran.
“Tsk, sigi ha’k sin hiriran, di’ baga nag-aarapin…” Tunugbos si Miyo, dunukot sa bulsa. “Dagdagi daw ini, Manay, sin bayntesingko, kay mapatugtog kita sini na jukebox…”
Wara kaawat, nagkukurarat na si Michael Jackson, inbabatugan an kanta na We Are The World.
Unong san paghali ni Ason na wara katukal, naibanan an oportunidad ni Julia na makauli sadto na taon. Nakuntento na hamok siya sa pagsurat-surat, nan pagbati san istorya san mga namagpakauli. Nagbati-bati, nakibalita, naghapot kun mayon sin mga panugun-tugon hali sa kanira balay sa Sapngan.
Hunyo na uli sadto, nagbabatog na an tag-uran sa Manila. Diri ma-awat, masunod na an bagyo nan san baha. Dati, ini an inhuhulat ni Oya Inggay, kay mas makusog an negosyo kun na-entra na an klase. Para kay batog san lunuya an kanira negosyo, sugad sin baybay sa luho na sako, san unay-ay, wara na ka-pumpon.
Nangingkudan si Oya Inggay na inpaypay si Julia nan si Bien. Si Mang Akong, sugad sin wara labot na nag-iimod san balita sa saday na telebisyon na diri de-kolor. Runani sira kun Oya Inggay.
“Ingkudi niyo”, bagaw ni Oya Inggay, inmwestra an mga bangko.
Uningkod sira, wara ngun’a pagribok.
“Diri na ako mapaligoy-ligoy pa”, bagaw ni Oya Inggay. “Gusto ko magbakasyon ngun’a kamo, mamista siguro kay, ho, madali na naman…”
Nagpa-imudan si Bien nan si Julia, nan unimod kun Oya Inggay.
“Aram ko nagngangalas kamo. Para kay, sabi ko, tutal, awat na kamo diri nakabakasyon, di magbakasyon man kamo…”
Naagihan ni Bien an boses niya. “Kay akay tabi inpapabakasyon mo kami, masira na ini na karihan?”
Mamundo an hiyom ni Oya Inggay. “Napagdesisyunan mi na mag-asawa na altuhon na an pagkalugi, habang mayon pa sin natutuda na diyo san amo naipon…”
Wara sin sinugpon an duwa, maski si Bien…
“Hahatagan mi man kamo sin sangbulan na sweldo, paghali niyo niyan na katapusan sini na Hunyo…”
Katung-anan pa hamok san Hunyo, diri na nagbubukas an karehan, pwera hamok kun may mga dati na parokyano, na na-insister na lutuan sira san dati nira na in-oorder.
Sa sulod, sugad sira sin mga tinakwaw na manok, puro namagrukrok, mga mabudlay.
Wara na pagsisimba sira Oya Inggay didto sa pamisa san mga Bulusanon, labi na wara na an Fiera, kay naipabakal na. Si Julia man, sugad sin nakidumamay kura Oya Inggay. Si Bien hamok an nagpadagos san pagluwas-luwas, para kay maulot niyan an kaniya pag-uli na kulanting.
Sayo ka-beses, hinapot siya ni Julia kun nano man an plano. “Wara. Bahala na. Kun may kumuwa sa ako na paraluto uli, dianis kunta…”
"Habo ka mag-uli sa Kapangihan?”
“Hmh, mag-ano man ako didto? Uya an pagbuhay ko…”
“Ako, mauli ngun’a, kay nalangkag na man ako kura Mamay…mamista man, kay awat na wara pakapamista…”
Hinatod pa siya nira Bien nan si Miyo sa Pasay san pauli na siya. Si Miyo, mamundo, kay pamati niya, magsosolo na siya, niyan na mauli na an kamanghod. Si Bien, didto ngun’a kuno sa kamanghod sa Cavite, kun diin sira pinaliwat san mga awtoridad, na nagpahali kanira sa naistaran nira sa likuran san PICC.
Pauli na naman ugaring si Julia. Niyan, iniisip niya si Oya Inggay. Bagaw ni Oya Binsing, nagpa-Manila si Oya Inggay na bataon pa, mga disi’otso an idad, bungyod sa sayo na kararani na may idad kaniya, mapakadanon kuno. Sa kun nano na swerte, nabagat ni Mang Akong sa Sta. Cruz, nag-asawa. Nagbatog sira pagnuro-negosyo san karihan sa may Avenida, hanggan sa dumako. Mga traynta anyos man sira pagnegosyo, bag’o natunaw uli. Inspirasyon man si Oya Inggay san mga sununod pa na Bulusanon na daraga—maski ada soltero—na namagpa-Manila, naghanap san kanira swerte. Daghan an wara man swerteha, nan wara na pag-uruli, sugad sin kinaraon san siyudad, nan wara na luwaan uli. Ambot baga, kun makabawi pa sira Oya Inggay.
Siya man, pabalik sa Bulusan, wara sin dara na istorya manungod san swerte na insasabi. Wara sin kayamanan na ipadayag sa matarapo nan maurusyoso, pwera san sayo na lata na biskwit. An dara niya na lain, an kinaadman sa kaniya isip, dara san kaniya eksperyensya sa pag-istar sa syudad sin pira ka-taon.
Septyembre 3, 2005
No comments:
Post a Comment