Diri na nali san pag-uli niya maski an mga kararani ni Julia. Nawara na yadto na haraguros nan kariribukan. Kun naluwas siya, may na-ughaw man sin ‘Aw, unuli?” o “Ba’adaw, mayad pa ini na abrod…”, nan san dati pa na “Hoy, Julia, wara nag’ud kita do’n?” An iba na makaraw, bagaw man uga’ng, “Iya, di’ grabi daw an ruyag niyan ni Rene…”
Maski sugad so’n, halataon man gihapon an awa sa kaniya, kun nasugad an iba sin, “Mayad pa daw ini, kay sigi an gayon…” Bagaw man san iba, “Iba talaga an abrod, ha? Kay malinigon hasta san pamanit…” Nan hihinayudon an kaniya sul’ot, na maski binakal niya na mga baratuhon, panabut san nakaimod, mga mahalon na yamit.
Nakaabay man an mga kararani san dara niya na biskwit. Sugad san dati, takus-takos sa plato na mahod tinutu’on hamok sa bintana. “Pinahatag tabi ni Mamay…”, bagaw san bata niya na nagdadara.
“Ay! Ba’adaw”, bagaw san iba na hinatagan. “Nakaabay daw kami san biskwit ha?” Pakabaton, may nakaraw pa sin “Wara sin tsikolit?”.
“Ma’o man ha’k tabi ini an dara ni Mamay…”, bagaw san bata, sa isip gusto man isagang an ina, na sugad sin inpapaluwas san kaistorya na nahagas. “Kayna na, Dariel. Makadto na tabi kami, Oya Luz.”
“Iya”, bagaw ni Oya Luz, na bunungyod man kanira hanggan sa may pintuan, bitbit an inpapaldiyas na kalo, kaarabay an duwa na bata na namagyanghad man, “salamat hamok, sugada kun Mamay mo”.
Pag-iaabot kanira, inpapaypay kunta san bata ni Julia an kaupod, na naurhi na. “Kayna na, Dariel…”
“Mauli na ngun’a ako, Jesper…”
“Bagaw mo, makanhi ka sa balay…”
“Atog, kun pangisgan ako ni Mamay…”
“Bagaw mo, nagsarit ka…”
“Nagsarit. Para kay kun hanapon ako…”
“Tsk. Mahingayad kunta kita san salbatana ko…”
“Do’on na uga’ng…” Nan tunumparing na si Dariel, kadiyu-diyo, nalingag. Hunali na man si Jesper, duniretso na pag-uli, galat sa bag’o mag-abot na ina.
Si Dariel, lunakaw na man nag’ud pauli, maski nadagka pa magpurot sin bato nan magrabak sin tabili na bunalatas sa kaniya inlalakawan, pasurot sa karagayrayan.
Pagtangbara niya sa balay nira, na diri man haragyuon hali kura Julia, naimod man tulos siya san ina niya, si Sonia, na sigi man an paldiyas sin kalo. “Hala, Dariel, ayaw nag’ud pagsisirong. Magbulad ka hamok maghapon, kay kun mahapdos ka, di’ nag’ud ako mapabulong sa imo…”, bagaw ni Sonia.
“Didto ma ha’k tabi ako sa may kura Jesper”, bagaw man ni Dariel. “Di’ man tabi didto mapaso…”
“Ba’ah! Maaram ka na magrason, ha?”, bagaw ni Sonia, na an tono naiirita. “Kay diri baya an sabi ko saimo, ayaw pagkakadto kura Jesper, kay maraw-ay kun magparayanghad ka na naman? Akay hali ka na naman didto? Masugad na’k so’n lunuson ka!”
“Wara man tabi ako pagsulod”, nahadok na si Dariel, nagluluha-luha.“Nag-uyag ugaring kami didto sa may gripo…”
“Huh, mayad an may mga kwarta, kay nakapatakod sin gripo! Ho, si ama mo man, hain na naman daw…”
“Yadto tabi, kairinuman nira Inoy Rene…”
Lalo sini naaburido sa Sonia, na wara nahimo kundi pagparasabaan an bata na lalaki, habang an sayo pa niya na bata na babaye, ubuon man hamok na nagpapahot. “Pagalon kita sini na kalo, siya man, nag-iinom-inom ugaring, imbes na naghahanap man sin pagbuhay…” Lalo nasi’ok an dubdob niya kun naiisip niya na unuli si Julia, may dara na pagbuhay. Wara siya pagluluwas, ni magluk’aw, kay kun maimod siya ni Julia, nan paypayon. Habo siya makiistorya, kay siribot liwat siya. Nano na daw an hitsura niyan ni Julia? Maputi siguro, malinig an panit, darag-anis an bado. Samantalang siya, pahanga makasul’ot sin bag’o. An kamot niya, nagdaramo na san lupak. Sa hitsura niya niyan na sugad sin pirmi sawot, sin’o an maniwala na magka-iskwela sira ni Julia sadto sa ilimentare?
Hurubog na an nag-iirinom.Kaplos na an dila kun nasurumaton.Hulpos na man an raw’ay.
Kusugon an boses ni Josue, asawa ni Sonia. “…Atog baya, Pale Rene, kuwa’a na an imo gitara kay makanta kita…”
“Akay man gitara hamok?”, bagaw man ni Taoy. “Diri may dara si Julia na sing-alon?”
“Kasit an gahoy sown…”, salagbat man ni Cesar.
“Multisplek”, bagaw man ni Junior. “Aw, komponents ada…”
“Aber daw, Pale Rene”, bagaw ni Josue. “Nano nag’ud an dara san imo ira’idan…?” Lunuway diyo an boses niya sa urhi na termino, luningag nan kunihat sa iba na kairinom, ngunirit sin luwason an lagos, nan yinupyop an upos sa kamot.
“Ha ha ha!”, bagaw ni Junior.“Iya, di’ maski maghinulog-hulog do’n ha, Pale Rene, he he he”.
“Awh”, bagaw man ni Taoy.“Maski paladosdos, makadali ini si Pale Rene…”
“Tsk!, Iya, maski nano pa yo’n, nano daw kun makakanta kita san bagaw ‘in my hudung…”
“Atog”, bagaw ni Rene, na maski kulanting na man, pahanga pa gihapon magsuromaton.“Wara man sin masyado na dara. Nagbibisita man ha’k, kay bakasyon ada… An bagulele ko liwat, may bugto na kwerdas…” Diri inhihilwas, nareparo niya an pale bag'o san ngaran niya, kun nagahoy sa kaniya niyan ini na mga kahampang, labi kun siya an natangway.
San sayo na pag-uli ni Julia, may dara siya na telebisyon na saday, nan sin radyo na may sing-along. “Diri na magpaparapaki-samyaw an kabataan pag-imod sin telebisyon sa kararani.”
Mayad pa man ada an telebisyon hanggan niyan, maski intuturu-talpi an piliw kun iba na, basi luminaw an paluwas. An radyo, nagagamit pa. An mike hamok an wara pag-awat. Ikaduwa kagab’i sadto na wara pamunay an sarari pagkanta, bunurut-burot si Kardo, an kamanghod ni Rene. Kulanting, makanta man kuno. Sa kun nano na dahilan, san magap’tan an mike, rinapado ugaring sa palhugan. Niyan na irinom nira Rene, wara kahipot an kaharampang, nagkaranta maski wara akumpanyar. May natug’ay sin
Kung liligaya ka, sa piling ng iba…
May nasalagbat sin
Das da wey a-ha a-ha ay layk it…
May bagaw man
No’ng isilang ka sa mundong ito…
Nan sin
Anong kasalanan…?
Hanggan sa
Si Haring Solomon, may taong nakadapa…
Durungan an turug-ay, sugad man hamok sin pasyon, maski di’ pa man Kamahalan. Para kay an pasyon, maski may irinom, wara tirinawa. Ini, mayon.
Kun si Rene diri nagtitingog, diri makangangalas, nan diri makahahadok.Kun si Julia, makakukulba para sa kabataan, nan kun Rene.
Si Rene, wara pa gihapon tingog-tingog, pakapangape na aga, lunusad kay nanukdag, nan nanubong san baktin, nag-imod san mga lakob, nan naghasa san kanggot. Kadiyu-diyo, napasikrap sa may balay nira, kun Julia.
Namarahaw an magka-irina, haros wara ribok, pwera san pasuruhay san tolo na bata, na imbes na mamagtag-ok, namaghuring ugang.
Dahil ada sa tensyon, namagpaka-unay an kabataan. Wara na pagturugala pagbisay san kinaunan, panarapo san lamesa, paghugas san kinaunan, pag-alog san inumon nan ihurugas, pagtubong san ayam. Si Janet, na kun iba na madaliay mawara pakakaon, pinamumpon ugaring an larabhan nan dinara sa gripo kay maglalaba. An duwa na lalaki, na dati namagtangka kun Rene pagkuti-kuti, nagsarararit ugaring pakadto kun diin makiuyag.
Sukbit an kanggot nan san butangan san barok, inkukuwa ni Rene an ulayan san mga lakob, na nagsarit kun Julia. “Ma… pakadto ngun’a ako sa patio, kadtu’on ko kun may mahahagos…”
Wara pagbali si Julia, sigi an panilhig sa hawan.
Wara pakadiretso si Rene, sugad sin kunupot an siki sa natugbusan, sukbit an kanggot, bitbit an ulayan.
Naghulat si Rene sin simbag.
Wara man sin nabati kun Julia, kundi an karasi-kasi san silhig sa ingod, dara an manglain-lain na ati: uga na dahon sin langka, uga na ginusap, sinapsap na patong, panit sin dulsi, upos sin sigarilyo, ipot sin manok, udo sin ayam.
San wara pa gihapon pagsisimbag si Julia, tunumparing na si Rene kay mahali.
“Hmh! Si’apo kun maran’og ka do’n, kay basi may ipaborolong…!”, nabati ni Rene kun Julia, na sigi pa man an panilhig.
“Nano an sabi mo?”
“Hmh! Inaano man kita sin kapauripon, sigi man dini an pasiriram-siram…!”
Unalto si Rene paghali, pinasandig an ulayan sa may kudal.
“Akay baya sugad ka so’n? Nano nag’ud…?”
Unalto na man si Julia panilhig, binutaklag an silhig nan hinampang si Rene. “Kadto na, kay basi may ipainom ka na naman doon taod-taod kay, ho badi mangaranhi na naman yadto…”
“Ba’adawh… para man sadto na… sira Josue man ha’k yadto, mga taga-dini…”
“Aw, maski mga taga-Mindanaw pa yo’n, o kun taga-diin… Aw, nano, kay kan’o ka pa pag-inom-inom? Nagtatangway pa niyan? Iba talaga an may abrod ha?”
“Ikaw liwat…”
“Kay nano man? Paghihilwas niyo, kulang an kwarta, may tatagan, may gastuhon… aw, nano yo’n na inumon, kaurupod na san in-gagasto…?”
“…Di’ man ‘gud yo’n pirmi… para niyan…”
“Niyan.Nan kada kan’o pa?Kada Sabado? Kada Domingo?”
“Atog… bihirahon man ha’k ‘gud yo’n.Nagpa-onra man ha’k ako sa kanira kay nadanunan man ako san maghal’it ako dini…”
“Aw, nganaon man ada yo’n na suhol paghal’it, kay pira na katatangway… Mas bale binay’dan mo na’k, human na kunta an obligasyon mo…”
“Hmh… ikaw liwat…”
“Aw, badi, nakatadihon ka man…”
“Aw, kay… hilangkagan man nag’ud, kun iba na…” Nagsusur’maton si Rene kahampang an kudal.Si Julia, kahampang an gutok ni Rene.
“Mayad man ako, maski nalangkag man, wara man ako so’n na mga tangway…”, bagaw ni Julia.
Hunangos sin hararom si Rene. Yunango sa kakaw. “Ikaw…”
“An inpapara-isip ko ha’k didto”, inpapahik ni Julia an luha, “an makapadara sa iyo dini, sa kabataan… sugad so’n niyan na makaleds na si Julia pag-entra san klase…”
Wara na pagsisimbag si Rene. Nagpadagos si Julia.
“Kay panabot mo, mayad an pamati ko san grunadwar si Janet na wara ako dini? Sugad man hamok yadto san maaraman ko an pagkamatay ni Miyo…”
Kinuwa ni Rene an ulayan sa pagkapasandig, nan inturu-tudsok sa ingod. “Atog di’ man ‘gud yo’n pirmi… Aram man yo’n nira Josue…”
“Iya yo’n na burulang? May ginagana man ada kita so’n?”
“Ma’o, kay intiro na ha’k… Pira man ba’ an perde so’n na bihira na ngani ako magkaon sa bulangan…”
Nautod an naghahalaba nira na pasimbagan san may umughaw.
“Aw, Hoy! Uya ka ngay’an…!” Tag’ok ni Oya Bikay. “Atog, matapo kunta ako kay baga nag-abot ka… Nano nag’ud an dara…?” Dunagos na an babaye, nagtitinawa.
Kadali pagpahik si Julia san mata.Huniyom nan hinampang an nag-abot.
“Aw, ikaw ngay’an, Oya Bikay.Dagos tabi… E, nano an darahon na puro gasto… Aw, mayon pa man dini sin biskwit…” Aram ni Julia na pinahatan na man sira Oya Bikay kahapon.
Pinangbitbit na ni Rene an darar’hon pag-hagos. “Bayaan ta ikaw, Oya Bikay, kay makadto ngun’a ako sa patio…”
“Iya hala, kay basi may itarangway kita do’n, ha ha ha”, karaw ni Oya Bikay, nan hunampang kun Julia, naghuhuring.“E, atog bagaw ko, mangayo kunta ako san imo sin mga sinut’an do’n, kay si Myrna, wara man pakasari sin buru-bag’o na sul’ot.”
“Ay, ba’adaw si Oya Bikay…”, bagaw ni Julia, nag-iisip kun pan’o sasayum’an an kaistorya, na diri magdudumot.
Nag-aaro-aro sira na mag-aalas-dyes an aga. Si Julia, nagluluskay san lunop na nangaliaso na sa itom na karaha. Nangamyong na an bawang nan san bangot na bis’ang.
“Hala, humana na yo’n, Janet kay, ho, nangaladkad na ini…”, ughoy ni Julia sa bata, na kadali san pamili san kalunggay.
Kinuwa ni Julia an nigo na nasud’lan san kalunggay, nan binura-bura an dahon sa nangaladkad na lunop.Binalik niya kun Janet an nigo.
“Aw, ini tabi na burak, Mamay, diri na ini isakot?”
“Ayaw na. Pagpwesto na, kay basi makakaon na kita…”
Inula ngun’a ni Janet sa may nahig’tan san orig an tuda na sulod san nigo, sinab’it sa likuran san pintuan san kusina, bag’o namwesto san lamesa.
“Aw, hain daw an mga kaurupod ta, kay malin kita na naman hamok?”
“Hmm, oyon tabi sa hawan, namag-turumpo…Joseph! Jesper! Makaon na tabi, mga among tunay!”
Wara man kataud-taod, nabutwa man an duwa na lalaki, namaghaga pa san turumpo nira.
“Present, tabi, amang tunay!”, bagaw ni Jesper, nagngingirit-ngirit kun Janet.
Ngunuris si Janet, nan inuroy sin palad an kamanghod.“Mala pa ha’k, hmh! Ho, Mamay, kay in-aagda na hamok, nagtutuya-tuya pa…”
“Ay, ba’adaw. Pagtagadanon man daw kamo kay malin puro na hamok si Manay niyo…”, bagaw ni Julia habang inbubutang sa lamesa an sayo na plangganisa na nangaliaso na luto, kaabay san mangko na nasudlan man san nangaliaso na suli na kalunggay. “Ikaw, Joseph, ayaw na pakapangana so’n na uruyag kay may mga ubrahon dini. Ambot si Manay pa niyo an manghuhugas, ha?”
“Di’ man ‘gud yo’n namagdanon, Mamay…”, bagaw ni Janet na nagtitinawa, habang nag’iimod sa kamaranghod.
“Hmmm, buwa ‘gud so’n, Mamay”, bagaw ni Joseph. “Pirmi ‘gud yo’n kura Loreta, kay badi namag-iristorya yo’n san mga katrato nira, ha ha ha”
“Mga katrato man sini…”, bagaw ni Janet kun Joseph, naglilipad nan nagtutukdo san guramoy.“Wa’ man ngani… bag’akon ko ikaw, ha?”
“Kay nano man?”, simbag ni Joseph.“Gusto pa ngani so’n magpabaraylihan, para kay wara tuguti ni Papay…” Nagsusumat si Joseph sa ina, habang nag-iimod kun Janet.
“Ma’ohh, maimod uga’ng tabi kami sadto san mga rayna, kaurupod sira Loreta nan sira manay niya.” Nagngingiya-ngiya si Janet. “Nan, tugot na tabi si Papay, para kay unuran, okey? Hm?” Nagtatango-tango na, nagkikihat-kihat kun Joseph, na sugad sin nasudya.
“Um, um, um, tama na ‘yon kay, ho, makaraon”, salo ni Julia.“Kun kan’o man magkakaraon, ma’o man kamo maghihiriran… Hain na si Papay niyo…?
Natangbara man si Rene.Sinab’it an kalo sa pako sa harigi, hinapros an buhok pabalik, habang pinamagpabisa man sa sayo na kamot an kabataan. Hinanap san mata niya an bakante na ingkudan. Kunadto ngun’a siya sa bangggerahan nan nanawsaw san kamot, bag’o tunangka sa lamisa. Maluwag na kunta sin luto, para kay natimli san maimod si Julia na piyong sa ingkudan, nangadye bag’o magkaon.Kinaan’dan niya ini hale sa Hongkong; nakuwa niya sa kaurupod.Abay pa, maski an kabataan na diri man liwat anad mangadye bag’o magkaraon, nagkapanarali’an kaniya.
“Tsk, nadale ako ni Inoy Barit”, batog ni Rene pag-istorya, habang nagdadawag san pagkaon.“Atog kay di-diyo an sulod san lakob, naibanan pa… sukaon kuno…”
“Sin’ na Barit?”, simbag ni Julia, na nagwawayway san langaw.“An Barit na…”
“Di si Arabo?”, salo ni Rene.
“Arabo?”, hapot ni Joseph. “Kay Arabo yo’n si Inoy Barit? Akay malungsi’on man? Diri an Arabo, maitom uga’ng?”
“Bansag…”, bagaw ni Julia.
“Kay akay man sugad so’n an bansag kaniya, Mamay?”, hapot man ni Janet.
“Aw, pan’o na malin dati man yo’n sa abrod, sa Saudi ada…”, bagaw ni Julia.
“Bulegs!, Bagaw ko nag’ud kun tunay na Arabo”, bagaw ni Jesper.
“Iya, an sabi mo, inayuan ka san hinagos mo?”
“Atog ma’o… kunsabagay, pira man yadto…”
“Aw, nano, kawaraon na nag’ud? Kay hain na an inabrudan sadto?”
“Hmmh, aram mo man baga an nangyari so’n…”
“E, an aram ko, ma’o yo’n na sinabi mo, na pag-abrod sadto… Diri baya sayo siya san mga tiunahi mag-arabrod na taga-dini sa ato?”
“Ma’o ada.Malin nayntensibintipayb pa sira nagbatog pagralayas… Mga mason, kantero, nan karpintero… Mala kuno kun nauli yo’n sadto kay sugad man hamok sin pista. Irinom… karanta… karaon… piriknik… kun nano-nano…”
Sugad sira sini kun may in’iistoryahan kun iba na, labi kun an bagay na in’iistoryahan nira kangalasan an dara sa kabataan, inaalto nira sa katung’anan, nan pinadagos kun sira na hamok na duwa…
“…Wara man ada pag’aser an daghan na kwarta, kay wara kabulong an langkag san asawa. Nanghanap kuno sin iba habang yadto siya sa abrod…”, bagaw ni Rene, hababa an boses na nagsusur’maton, habang naghihigda sa banig na nakabuklad sa may yungod san sirado na bintana.Si Julia, nanipig san mga linabhan, na an iba darahon niya paghali uli.Sayo na hamok na ilaw an abyerto sa kwarto. Tururog na an kabataan.
“…Hmmh, pan’o, an sarabi-sabi man, mayon man kuno sin babaye didto…”
“Badi…”
May insasabi pa si Julia, para kay wara man pagsusugpon si Rene.Maski wara pagtitingog, wara man siya yuyungka’a, hanggan sa nahuman san panipig si Julia, pinatay an ilaw, nan hunigda na man sa kaabay niya. Sadto hamok bunalik an boses ni Rene, maluway pa gihapon…
“Iya sa Hongkong… bagaw so’n kay daghan man didto an may katrato…?”
“…Aw…sira…”
“…Kay ikaw…?”
“…Daghanon… diri ko ngani mga kila, kay daghanon…”
“…Tsk…”
Wara na pagtingog si Rene, maski aram ni Julia na diri pa man turog.
Kinudot niya sin luway sa gutok. “Ikaw ‘gud…yo’on do’n, may kapangatrato, na pirmi ha’k an isip ko pakanhi, lalo sa kabataan…”
Wara pa gihapon pagsisimbag si Rene.
“…Mala yo’n sira Inoy Barit, diri nagkapaarano-ano man so’n an kabataan…? Diri aratabon mag-arasawa?”
Lunimbag si Rene, inulon an sayo na braso, unimod sa bubong.Hunangos sin hararom.
Nag-iimod man si Julia sa bubong, baradla sa kanira muskitero. “Kun iniisip ko an kabataan, lalo ini si Janet… grabe an haghag ko…”
Wara na sira pagparasur’maton, pero sugad sin nawara lugod an kanira kangaturugon.
Tali’ungod an kanta ni Tirso.
Cha-cha-cha, an kalson mo katsa
Tinahi sin ilo di bila…
Nagkukusog man uga’ng an hibi san bata.Sinasayaw-sayaw, tinutuon-tuon, hinaharuhad, wara nag’ud aaser an pagpapuyo. Liniwat pa an kanta:
Mahal na dios tabudyos
Dinggin mo ang dasal pandesal
Pag-ibig ko pandekoko
Mamah–
“E, puro ka man ‘gud binuang-buang, kaya, maturog man yo’n na bata?”, bagaw ni Paring, na inkukuha an bata sa kugos ni Tirso.Wara na paghulat san simbag ni Tirso, dinuwak-duwak na an bata, hinuru-haruhad.Wara kaawat, nagtitinawa na uga’ng an bata.
“Salbakut ini kay…”, bagaw ni Tirso, sagin man in-uuroy an bata sin kumo.“Kanugon ha’k san kanta ko…”
“Eh, maruyag man ba’ so’n na kanta”, sagin man pangisog ni Paring, habang insasayaw-sayaw na an bata, kilik sa to’o na kamot, gapot man sa wala an mamador san nagdududo na bata.
Lunusad si Tirso, saklay an kamiseta. Hinulid ni Paring an bata, na nagmamanok-manok na an mata, maski sigi pa an yupyup sa mamador. Sigi pa an luway na labyog san duyan na lubid. Intatabyon ni Paring sa balitang. An magluyu’an na durho, nakahigot sa magluyu’an man na harigi. Nasanigan an bata sin lampin na katsa, may tangil na saragday na ulunan sa magluyuan. Sa may dubdob san bado niya, may pingkit na medalya sin santo, nan sin uru-ulunan na may sulod na pangontra ada. Nanghuhuyam na man si Paring san maturog an bata nan altuhon na niya an pagtabyon.Kunuwa pa ngun’a sin dako na lampin nan pinandungan an turog, hinigot hamok an mga talinga san lampin sa duyan.Luway-luway na uli paghali si Paring, paluwas san kwarto, pakadto sa gibalaye, basi ipadagos an inhihimo na kalo. Kun may nabati na nagbabakal sa tindahan nira, nalingag man siya, maski naimod si Tirso na nag-aatindir, kaupod an sayo pa na bata.
“Pabakala daw tabi sin salapi na molido…nan sin…”, bagaw san hataas na bata kun Tirso san induduhal an piso na plata. Wara siya pakahuman san insasabi kay sunalagbat si Tirso.
“Ay, ba’a, Ode, wara naman niyan sin salapi na molido. Sitinta’isingko…”
Natimli sin madali an bata, dunukot sa bulsa, nan bagaw “Tsk, iya, sayo ha’k tabi na molido, nan an uli, dagdagan ko sin bayntisingko, kay makitkit kuno ini si Sombyan…” Tinukdo niya an kaupod na surusaday kaniya, na an wala na kamot madamuon an dapug na dugnit sa guramoy.
Kinuwa ni Tirso an kwarta na induhal, binutang sa lata na butangan, inabrihan an garapon na may molido, punaknit sin saday na pidaso sa luma na komiks, nan kunuwa sin sayo na pidaso na molido.Dinuhal kun Ode. “Aw, naano yo’n na kamot mo, Sombyan, kay may bali’og?”
Binaton ni Ode an molido.In’uutod kunta.San wara paka’utod, kinagat sa inhuhuna niya na katung’anan, nan hinatag an kautod kun Sombyan. “Natuptop, pagbu’ong sin pili… Ba’a, na maduguon yo’n…”
“A, harayuon pa yo’n sa bituka…” Hininab’it ni Tirso an kitkitan kay inpapili si Sombyan.Kinagat san bata an molido kay basi magap’tan niya an tiket na pinili.San inabrihan nira an tiket, bunurarat an mata san duwa na bata.
“O, ala! Namber itisiks! Namber itisiks! Minsan an dako-dako na pabutog!”
Kinuwa ni Tirso an numero, inimod, nan tinalkas an premyo para didto.Dinuhal sa duwa na bata na nagpaagaw pagbaton, nan nagpaagaw uli paghuyop. Hinumhom an mga banga na molido basi mahuyop an pabutog. Luway-luway sira paghali, an imod sa pabutog na inhuhuyop, diri sa dalan. Wara na ngani nira kabati si Tirso na nagkakaraw pa sin “Tsk, bwinason ka daw niyan, Sombyan. Mayad so’n tayaan ta sa hweteng…”
Binisay uli ni Tirso an kitkitan nan san garapon san molido.Hininayod niya an mga tinda: sa istante sa likuran may pira na bote sin dyin, pira na sirbisa, pira man na sopdrink, may mga lata sin sardinas na manglain-lain an putos, may pinutos na sudlay, habon, salompas, asin, asukar, sigarilyo sa nakatihaya na pakete, kandila nan isperma; sa istante sa printira, yadto man an mga garapon sin mga dulsi, mga sortidos, tinapay, binuruong na tam’is, hipon, kuyog, may binun’tan na lubi, may lantahon sa payaw, may bis-ang, tidong, karabasa, langka na solihon, may suka sa bote na plastik, may tuba sa galunan; sa mga lunob nan sa pagbo, may namagpakasab’it na putos sin sitsaron, paprays, may mga karton san kitkitan, gilyit, pomada, ilo, bato sin lighter, may nakaburubod na garter, may lubid na tansi, may luma na hasag na inpupugkutan kun na-brownout; sa mga piliw, may mga kahon sin dyin, sirbisa nan sopdrink, lata sin gas, lata sin lana. May mga bakalon na siya sa Sabado, sa saod. Kun lumabay an ahente san sigarilyo, dudugangan na niya an istak niya sin Champion.
Dati, nagbabakal pa sira sin komiks na paarkilahan. Inhahalayhay an mga komiks sa may printira san tindahan. Banytesingko kada sayo, kada adlaw. Para kay kun nano daw kay nagparaluya na an interes san dati na parahudam. Mayad na niyan kun makabawi sin kapital. Kun sabagay, kun nadagka siya magbilad, naimod niya na sugad sin iba na man an hitsura san sulod san mga komiks niyan. Maluya na an mga drowing. Iba na an mga istorya.
San una, an namagtangway, mga inasaw’an, kasi mga ama na napakunswelo kun nakapisar, o nakagana sa bulang o sa hweteng. Niyan, sugad sin bunata an idad san namagbakal arak. Wara na man sin tyempo an barakal. Kun iba na, haros uru’adlaw. Maski an sigarilyo, daghan na man an mga namagbakal na bataon pa.
Mayad ngani kay naka-aminudo pa sin lana, tawyo, nan suka. Para kay kun an dati na takos, a-bayntesingko, niyan dos na. Maski an sayo ka-bo’o na lubi, naabot kun iba na sin singko an sayo, labi kun hali pa hamok magbagyo. Kaya man an iba, nalaom na hamok sa parasoli.
Imbes na magrulutu-luto, namagbakal na hamok sin daan luto.
Kun natyempo na mahal an kalo, nadagka manukbas si Tirso, kay basi may ikapa-agsa si Paring, pwera san kanira man indidiyu-diyo pagdaranoni.An pisada nira sini, doon manta kura Peping.An bweltada, kun diri paninda, para-uso nira. Kun mayad an panahon, may nadadagot man o nahihimuno hali sa uma, nan kun nasobra, nakapabakal man sa tindahan, solihon na sugad san pako, upo, puso, sayote, patola, kawalwal, o kaya prutas na sugad san langka, ginuyod, igot, santol, hagis o ulab, sugad san bilanghoy, baribaran, syetekolores, uraro, ubi, nan namo.
“Ma’o man ini an inhahali’an san intiro mi na pangaipo”, bagaw ni Paring kun Julia, san hunalyaw bag’o humali uli. “Palin-palin hamok sa tindahan nan sa uma, pinaano-ano mi ha’k, nakadaginot man…”
Punurot si Julia san nakapwesto na sinugna na sab’a, hinatag sa bata niya na kaupod. “O, Nono, kuwaa na ini kay ho, mapaso-paso pa…kun gusto mo kinagod, abuta na hamok…” Kunuwa sin sayo pa nan pinanitan. “Aw, kumusta na ngay’an ini na iyo kakabatan’an?”
“Aw, mayad, kay sigi man an daraginot pagdaragko… Diri mag-aawat, badi kami na naman hamok dini sa balay,… sugad san dati…” Sa tono san boses ni Paring, mamamatian an kapaglanan, kaupod san kaogmahan san kaniya nahimuan. “Hanggan kakayahon, hihinguha’on mi man na mamagpakaiskwela sira…pwera ha’k kun Michael kay hunabo na talaga, pero ini na iba, kun bo’ot nira…”
Punurot man sin saging an iba na kabataan. Pinangbutang sa losa na pinggan nan punawpaw pa sin kinagod hali sa plangganisa, nan kanya-kanya na pwesto; may sa lamisa, may sa palhugan. Wara man pagsuhaya ni Paring an wara paghampang.
“Marites”, gahoy ni Paring, “dar’hi ngani ngay’an sini na saging si Papay mo didto sa tindahan…”
Bunali man an insugo, bunitbit sin duwa na pidaso, habang siya man, nagngungupa-ngupa.
“Iya kamo”, bagaw ni Paring, “diin na ma-kaleds an iyo daraga?”
“Atog ma’o”, simbag ni Julia.“Wara mi pa ngani pagkaka-iristoryahi an manungod so’n…”
Unalto sin madali an iristorya.
“Ba’adaw, ha?”, bagaw uli ni Paring. “Wara mo nag’ud kaimod an gradwisyon nira sa hayskul… dianison, maogmahon…”
Tuninawa sin matapsi si Julia. “Huh, si’apo yo’n, basta nakaunhan siya sa ako, sa ato, kay kita wara man so’n pakasari…”
“Basi pa sa otro”, bagaw uli ni Paring.
“Aw, basi pa”, ulit ni Julia. “Basi pa mangyari…” Unimod siya sa bintana, didto sa may in’aawasan san salog, hanggan didto sa may kapasak’yan, sa piliw san anapog na harani sa Buko.“Bagaw ko ngani kun Rene, hinguha’on ta, basi makatapos man si Janet, maski si Janet hamok ngun’a…”
“Iya, kan’o ka naman malarga?”, hapot ni Paring.
Inhihinayod ni Julia, kaarabay san mga imahen ni Paring sa uru-altar, an mga luma na retrato na kwinadro sa karton nan pinutos sin silopen, kaarabay pa an mga unuga na dahon sin oliba na ginamit san pagbatog san Kamahalan.“Sa Biyernes… na naman… atog makalalangkag kunta…”
Huniyom si Paring.Sugad san dati, nagsusulay, nagpapakusog.“Aw, tius-tiuson ta ngun’a, kay basi bagaw sa Tagalog matupad ang pangarap…”
“Ma’o”, bagaw ni Julia.“Kay kun diri, imbis na tupad, tupás an aabuton…”
“Iya”, bagaw ni Paring, kilik-kilik an bata, habang nagpapaaram sira Julia. “Dar’ha niyo an sobra so’n na sab’a, kay basi mamagpakatadi man didto an wara pagkanhi…”
“Iya hala lugod”, bagaw ni Julia. “Kuwa’a na, Nono, kay kun lumiwat pa an isip ni Mamay mo Paring…ha ha ha!”
“Aw, ma’o”, bagaw ni Paring. “Nangatak-atak liwat an sudang, kun ako sa iyo, magtraysikel na’k kamo…diretso pa-Dapdap…”
“Iya hala, kun may lumabay…”
Naghulat-hulat sira, nagpaipli sa may puno san sampalok nira Inoy Luzon. San may lunabay, puno na sin pasahero, may sakay pa na pardo sin bandala sa bubong, nan mga lalaki na namaghuyabit. Badi imbes na utuhon an bandala, sinakay sa traysikel, unong man an para-alsa.
“Eh, malakaw na ha’k kami, kay ho, badi panirum-sirum na do’n, di’ pa kami makasakay.Kayna na, Nono…Makadto na kami…”, bagaw niya kura Paring nan san kabataan na namagtangka.
“Iya hala. Kan’o naman daw kamo makaabot dini, ha?”, bagaw man ni Paring. Naghihiyum, ingagap’tan an kamot san kilik, inwawaya-waya.
Oktubre 28, 2007
No comments:
Post a Comment