Piyu-piyo: Ika-27

“Ma’o tabi ini, Papay?” Gapot ni Amit an ilawan, inhahatag sa ama, na nag-uubo, may inhihikap an kamot sa irarom san sugna’an. Nababati sira ni Julia, na nasa gibalaye, naghihiyud sin iparaldiyas.

      

“Ay, lingku’as na bata ini…”, bagaw ni Inoy Desto, pagtungakahal na gapot man an bote san gas.  “Kay di’ ka baya maaram san mga gamit ta dini? …Na lalaki ini…” Sigi an tagu’to.

Nangahka san alimpupuro si Amit, inibaba an kamot na may gapot na ilawan, naraw’ay.  “Bagaw mo baga, patinte, diri patinte ini..?

      

“Amit, tanda’i, ha? An patinte, saday so’on. Yo’on na gapot mo kingke. Balikan yo’on didto sa sulod, nan daraha dini an in’aayo ko kay, ho, gabsuk na naman. Maabot yadto si Mamay mo pakapisar san kalo, wara pa kita sinugna…”, tugal niya kun Amit na kadali man pagtumparing. “…Nan pagluway-luway kay kun maunung pa yo’n kabu’ong…!” 

Naglalakaw-lakaw si Julia, nag-aaling-aling, nadumduman ini habang inhihinayod niya an nasa luyo san iskaparate, sa sayo na tindahan sa Hongkong na an tinda puro antigo kuno, sugad baga san hasag, plantsa na de uring, gilingan na mano-mano, radyo na patugtugan sin plaka, relo na pangbalay, mga kulintas na may mga tatak na sugad sin iba na lenggwahe.  Mayon pa ngani sin sopdrink sa bote, na ma’o pa man an tinda sa Pilipinas.

      

Panghilangkag man hamok niya an paglakaw-lakaw.Para kay imbis na maaling-aling, ini na nagkairimod lalo ugaring nagpadumdom kun Julia san kaniya mga nalangkagan. 

      

Binayaan niya an in’iimod; nginarat pa an Insek na tindero san bigla niya pagtumparing.  Na-uyu-uyo pa an drayber san berlina na nginarat man san bigla niya pagbalatas sa tinampo. Marauton an imod san drayber. Kun nano man an inparasaba, wara na paghinguha’a pagsabuta ni Julia.

An uyagan nira sadto, lagting na intataratsi’an.  Kun iba na sinelas na in’uuto, imbes na bagol, kun baragol, kay an bagol, linuluho sa mata, nan pinalusutan sin higot na binalighot sa sulod san bagol, nan hinihimo na kadang. Pagduru-dako nira, an kadang, patong na halaba.  Kun iba na man, nahirimo sira sin payag, mga ginahad na kariwkiw nan sin dublahan, nan may salog na sako, bago magsusuru-sugna’ay sin kalain-lain na dahon nan burak na giniriris.  Para kay diri naawat kay tinitin’o tulos ni Oya Binsing sin “Ay, ba’adaw, nag-iimbitar nag’ud kamo sin barung-barong.  Di’ niyo aram na nakapabagyo yo’n?”  Sayo ini san mga intutubudan sadto na ina nira. An kalalakin’an, dara ada san kamas nan abilidad sa mga kagamitan, mas daghan an uyagan.  Pwera san salbatana na pirmi nira bali’og o sul’ot sa ulo, mahod may intitil’igan na piyak sin pusiw sa salag, o koro-koro sa hinimo na hawla. Niyan ni Julia naisip na badi sayo pa na dahilan san katitin’o ni Oya Binsing san kanira uruyag, an digta sa bado nira na nakukuwa sa kasasagrap sa kaabak’han nan sa banika.

      

Sugad san uyagan na patuloy nan huru-higkat, praktisan san kanira hihimu’on kun sira daragko na, sugad san paghimo-balay, na hali sa pagpayag-payagay, an pag-aro’aro na hali sa lutu-lutuay, an paghanap-buhay na nakapareho man san panalbatana.  Maski ada an pangabataan, badi hali man sa bata-ay.  An sintimos hali man sa pisos-pisosay. Nahali hamok an ‘ay nan san utay, naging ungod, diri na uruyag, diri na pwede bag’ohon o uliton kun maluya o maruya, diri na angay an ‘di’ bale’ kun nakulugan.

      

Pero didto sira pagbatog sa utay-utayay. Maski san ungod na nan nakulugan, inasdang nira an namatian, nan kinaya an gub’at. Sugad man sadto kun may pas’an o uto na raha o karagumoy.  Maski nagub’atan, sigi hamok. Sa kaulit-ulit, nagkaaranad sira.  

      

Niyan, sa naimod ni Julia sa mga uyagan san kaniya mga ataman na kabataan, makaruruyag sa una, labi kay darag-anis an itso, an hitsura, an kolor, nan makangangalas an nahihimo, sugad san eroplano na nagiging robot, an espada na nagiging eroplano, an badil na nagpuputok maski tunog hamok, an koro-kotsehay na naglalarga nan nag-uunay pagliko kun nakabunggo.  Kun nauyam na an bata, pinupurbaran pagtaralkasa an mga uyagan, kun gusto ada pag-riliwaton an itso, badi an koro-kotsehay bubutangan sin pakpak, o paputukon, o kun nano. Basta pag-upras, maka-uuyam na ada pagparaimudon na parareho hamok an inhihimo san uyagan.  Kun nararaot, pinipiliw na hamok kay diri aram hingayadon.  Kun diri, napalusu-luso kay basi bakalan naman sin bag’o, na naiimod sa telebisyon, o nababasa sa mga magasin. Diri sugad san payag na pwede buruligan, pagliwat-liwaton hali sa kaabak’han pakadto sa sirong san balay pakadto naman sa may gangat san pili. Pwede man magamit sin ungod, sugad san hinimo sadto nira Miyo na kangga, na inuurunungan nira habang saog-saog man sin sayo pa, na nasakayan man sin igaratong o sayo na bulig na kawalwal kun nakatuba. Si Tirso, kun gusto san mahagong na turumpo, nahanap nag’ud sin biyawas na himu’on, o kun gusto sin dulaw, sanga sin langka an hinihingpit. Diri maka-uuyam, napakinabangan, nan sadiri na himo, kaya nahihingayad, nauunay pagliwat-liwata depende sa kanira kagustuhan.

May insasabi an Insek na nagpapatinda sin mga relo sa piliw san tinampo. Nagpipirit kuwaon an atensyon san nagraralabay na sugad sin puro nagkakadali. Gamit niya an megaphone, na sugad sin saday na boka na ingagap’tan hamok.  Kun iba na, may pinipigri na butones, nasiwik an boka. Sa uma sira sadto, katong-katong an igarahoy san yadto sa banika o kun hain doon sa kaawagan. Nakaimod na man si Julia sin budyong na may luho, na pinatunog man kuno sadto kun may insususog.

Inabutan pa man niya an bayabay na nagsasabi san mga bag’o na inpagkasarayuan san mga namumuno sa munisipyo: kun nano naman an bawal, kun pira an multa san madakop na naghimo sini na bawal.  (Pag-upras, padagos man an hirimo san binawal, nan wara man sin dinadakop o minumultahan).  Pirmi yo’n panirum-sirom, may bumbo (an bagaw sa Bulusan dyaser) na inpapatunog. Sugad man san katong-katong nan san budyong, igarahoy sa mga tawo, basi magrani, magtangka, mamati. Pirmi taga-Sabang na gurang na lalaki an para-bayabay. 

     

Diri na niya nadumduman kun kan’o kawara an bayabay, basta wara na sin nag-aabot na para-bayabay.  Badi namatay na, nan wara na sin nakuwa na maaram mag-bayabay, o maaram mag-bumbo.  Badi nagkasurumo na sin kababawal na wara man nag-aalto paghimo kay wara man nadadakop o namumultahan. O badi wara na sin napagkasarayuan doon sa munisipyo.            

     

Hanggan niyan, diri maaraman ni Julia kun akay, pakahuman san bayabay, pagburunggas san mga tawo, natarag’ok sin ‘Kalayo! Kalayo!’.

    

Syempre, nabati na nira an manungod sa telepono, halimbawa kun nabati an kiriring sa drama sa radyo. Nababasa man nan naiimod nira ini sa mga komiks na in-aarkila nira. Para kay kun diri napa-Manila si Julia, diri nag’ud niya masarihan an pag-gamit sin telepono, mala kay nginarat pa siya san una niya mabati an kiriring sadto na pagtapon niya kura Oya Inggay.  Wakion pa siya san una, labi kay pinaunahan na sira ni Oya Inggay manungod san party-line nan san telebabad.

     

Kun an dispatso hali sa harayo, nan diri kaya san katong-katong, kun diri patugon na tawo, mayon man sin telegrama. Mahalon kuno an bayad sini, kaya an mensahe, pinahalip’ot, sugad na lugod sin sur’maton sin dilot o Insek: ‘Papay ospital. Recovering’, ‘Paking kasal pospon. Poyong missing’, ‘Ayaw uli. Balay raot bagyo’. An tiharanii na istasyon yadto sa Sorsogon, kaya dinadara sin tawo na naka-bisiklon an telegrama, na minakinilya nan pinutos sin silopen.  Kun asul an silopen, diri kadali. Kun baga, kadali, emergency.

Nautadlan nira ini ni Mila pag-istoryahi. 

     

“’Adaw sadto, ha?”, bagaw ni Mila, “kun may naabot na telegrama, nagkakakiridit man an nakaresibi…”

     

“Maski an naka-imod, nakidit man…”, simbag ni Julia.

     

“Pan’o, kun telegrama, badi surusiguro, maraot na balita…”

     

“Ma’o baga….nakunswelo hamok dahil san telegrama mismo…san mensahero, diri san mensahe…”

     

“Ha ha ha, aram ko na an gusto mo sabihon…sugad sadto sa may amo, linubong na hamok an minatay, wara man pag-arabot an inpapaabot, maski tinelegramahan na…”

     

“Saka…”

     

“Aw, ikaduwa na misteryo, unarabot man, sayo na karuray, baraklayon hali sa bungto, nanirumsirum na.  Mala kay malin nadoble an daramag san maaraman na nakalubong na.  Di nagbarasulan? San iluwas an telegrama, bagaw Turiray dead. Burial Monday’. Bagaw san nagpadara, binasa kuno kunta an petsa san pagpadara.  Bagaw man san nag-arabot, naresibe pa man ha’k nira an telegrama, ikaduwa na na Sabado…”

      

“Badi narautan an bisiklon, o naatraso sa dalan an mensahero, kaya nataod-taod an abot san telegrama”

     

“Mala kay kaupod sa daramag an muruda san PT&T… Telefast kuno…ha ha ha. Tele…Teluwayi ngay’an”

     

Nadumduman man ni Julia, sayo na pag-uli niya, naaraman nira na napakang si Miyo sa welga nira sa pabrika, dara an balita sin sayo na taga-Kapangihan na nag-uli man.  Nahaghagon sira, labi si Oya Binsing. 

     

“Adaw! Dyusko!”, bagaw ni Oya Binsing.  “Pan’o ta daw mabisita si Romeo, kumbaga naospital.  Ka’iru man, kun wara maglalam…” Wara sira kangaturog sadto na gab’i, intiro namag’isip sin paagi kun pan’o makapa-Manila, namagkarkulo kun matiano na daw si Miyo.

     

Pagka-aga sadto may punarada na bisiklon. “RCPI”, bagaw tulos ni Tirso. “Mamay! Telegrama tabi! Hali ada kun Manoy Miyo!”

     

Kadali man pagruluwas. Bag-o pa nakuwa ni Oya Binsing, naabrihan na ni Tirso an silopen, nan inbabasa na an telegrama. “Ba’a, minsan si Manoy…”. Wara na imuda ni Tirso kun sin’o an bunaton san telegrama, nagparahibi na sa talod san hagdanan. 

     

“Nano kuno? Matiano si Romeo?”, hapot man ni Oya Binsing. “Atog nano baya?”

     

Wara man sin nagsimbag sa kaniya, kay nagparasa-pasa na sira Julia, si Paring, nan si Clarita.  Bagaw san telegrama, “Romedied.” Kaya intero nagkamurundo. Mamangno, may nasugad “Akay man sugad so’n an pagkasurat, imbes na Miyo kunta?” Bagaw man san sayo, “Kay diri malinawon yo’n, na kun diri Romy, badi Romeo na nasala?” Nagkamurungnan na sira, hanggan magkariribok uli, kay nadismayo si Oya Binsing.

     

Namagpakareparo na sa luwas, nag-urusyoso na kun akay may nagdadamag sa kanira.  Madali’ay man makaaram san manungod sa telegrama. 

     

Si Tirso, wara ka-kuntento.  Natan’aw niya an mensahero na bunalik sa bisiklon, nan sigi an sikad para kay wara pag-aandar an makina.  “Brod, pwede, pakitulak?”, bagaw niya kun Tirso. 

     

“Ayaw daw ngun’a tabi”, bagaw ni Tirso, nan kinuwa an telegrama kay inpaimod sa mensahero.  

“Nano tabi an pagka-basa niyo sini?”

     

“A, kuwan “Remedied” yo’n. Mayad man kuno kay naremedyuhan ada.  Ako an nagmakinilya so’n, para kay lunukso ada an letra, kaya naging ‘Rome died’, aw…kuwan, ha…sala pa palan an ispiling san Reme, naging Rome… Tsk, pasensiya na, nagkakadali pan’o ako kay may sayo na telegrama na emergency, dida sa may Gabao…basta an gusto sada sabihon, na-remedyuhan…Pwede man makitulak sin diit lang?”

     

Tunumparing si Tirso. “Habo daw! Usungan na yo’n na bisiklon mo kay kun matigbas pa yo’n dini…”

     

Grabe an harakhak ni Mila. “Dyata …”

     

Si Julia, naghihiyum-hiyum, diri nakatinawa sin mayad kay nadumduman niya an haghag nira sadto.

   

Sa Hongkong, an tawo, kadaghanan Insek na budhista, na padagos man an pagsamba sa kanira mga minatay na kag-anak na ginikanan. Labi kun bulan na Septyembre, na intutubod nira na bulan san ‘gutom na kalag’. Nasubsub sira sin manglain-lain: insenso sa gihay, mga pisos-pisosay, mga druwing sin berlina, nan mga pangadyi.  Nabutang pa sira sin mga pagkaon sa kun diin-diin, lalo na sa mga puno sin kahoy, na ingigikanan man sin pagdaghan sin uwak nan sin mga lalag na kuting. Manglain-lain man an kanira mga bandera, maski an popular na kolor, baga, kun diri man bulawan.

     

Mayon pa sira sin mga paratangkod na inbabasa an swerte san tawo sa paagi sin baraha.       Popular man kanira an bagaw pungsoy o feng shui, an pag-adal san mga posisyon san mga bitu’on nan san epekto kuno sini sa mga nangyayari.  Maaram sira magkotiho san mga dapat himu’on o diri dapat himu’on sin sayo na tawo sa kada taon, base sa kaniya taon na kinabuhay, na diri man sugad san bagaw zodiac na mga scorpio, libra o pisces, kundi dragon, pig, snake, rat, rooster, horse, o monkey, na iba naman san sa Bulusan, na an pakilaan san kinabuhay, manglain-lain, sugad san san manggana ako sa hweteng, san mag-kras si Magsaysay, san binuldoser an baras, san meyor si Tura, san magsampyon si Sumalde… 

      

Taun-taon, kun masinunod sa pungsoy, pwede liwat-liwaton an pagka-araginsa san mga gamit sa balay.  Kun mapabalay, mayon man sin mga rekomendasyon an pungsoy, kun nano na bulan an tuig, kun diin dapit an pwerta, kun diin na parte san lote an mayad na bugsukan.

     

May insasabi an pungsoy na kaya sunudon sin maski sin’o, sugad san pagbutang o diri pagbutang sin ispiho sa sugad sini na parte san balay, pagbitay sin patiling-tiling sa may pwerta o bintana.  Mayon man sin masakit sunudon kun wara kakayahan, sugad san pagbutang sin ataman na isda, patubi o fountain, nan istatwa sin mga hayop na makangingirhat, pagpinta san balay sin sugad sini na kolor, pagsul’ot sin sugad sini na alahas… Sa Bulusan, mayon man sin mga intutubod, maski diri kaya iisplikar.  San magbugsuk sira Julia san kanira balay, san magrugaring na sira, mayon man sin mga pangadyi na sinurat sa papel nan, kaurupod sin diyo na manintimos, pinanghulod sa ukad na bubugsukan san mga harigi. Nag-ihaw man sira sin manok na ugis, nan pinaturo an dugo didto sa bubugsukan. Aya kuno an gahoy sadto. Syempre, binangutan sin hilaw na kapayas nan binutangan sin luy’a nan sin ugbos sin sili, nan sinabawan, masiramon man an karaon nira sadto na tinola na dumaraga. San an bayaw man niya an magbugsuk, inpinahan kunta sadto ni Oya Mameng, kay diri kuno tama sa bulan. Nakihimuwa ugaring si Kardo, na bagaw, ‘Hmh, kay nano man an koneksyon so’n, na ho kun magtig-uran, mapakarin man kami?  Kun magasto pa ini na sintimos, pan’o na?”

     An pagpwesto sin balay sa tama na lugar, sugad sin makatutubod para kun Julia. Kay san may magbugsuk man kuno sa Baluarte sin balay, apektado ada an labayan nira.  Wara pakati’os si Kardo, tinin’o an bag’o magbugsuk.  Para kay tinin’o ada san pareho na kulanting, kaya an imbis na mabisay, nauli ugang sa panigbas san bag’o magbugsuk sa bayaw niya, na naospital sin pira ka-semana, naunung pa an diyo nira na sintimos na intuturu-tungkusan.  “Pan’o, mahiwas man didto sa may patubi, dini nag’ud…” bagaw san iba na nagbabarasol.  “Talastasan na di’ man nira sadiri an agihan, pagsasadirihon…”, bagaw man san iba.

Sa butnga san sinauna na pagtubud nan tradisyon, nasarihan man ni Julia an moderno na sistema sin komunikasyon na mas makaskas, madali gamiton, hulag sa intero, nan daghan na mapagpilian. Pwera san telepono na wara na sin kurdon, mayon pa sin mga kompyuter nan sin bagaw fax na kaya magpadara sin ungod na surat pakadto sa kun diin, na diri sugad san telegrama na imakinilya pa san nakaresibi. Hasta san pirma, o maski an druwing na pakla o turutamsihay, maiimod.

     

Dahil madali gamiton, popular man gihapon an telepono, an bagaw san iba longdistan. Pwede igahoy sa operator basi makakonektar sa ingagahuyan na numero, o sa paagi sin kard na inkakargahan sin kantidad na may katimbang man na oras sin pakiistorya.  Mayad na hamok yadto na may mga telepono sa balay na inhalian.  An sugad kun Julia, surat man gihapon an agihan san komunikasyon nira na pamilya.  Mahod may ulut hamok na pira ka-semana, basta diri napalyahan an sangbulan.  Puringot na so’n si Julia kun wara naresibe na simbag; kun iba na nahaghag man: Aw, nano daw kay wara sin nagsisimbag? Nano daw an nangyari? 

     

“Atog, ma’o”, bagaw ni Thelma san mag-ergo sira manungod sini.  “Kun iba na, sugad sin inngangarat kita, labi kun nakiriring an telepono na alang-alang na oras kun gab’i…”

     

“Ay”, bagaw ni Julia, “nakapabungkaras man nag’ud…”

     

“Nan nakapamuda sini na telepono, haros pa hamok gusto ko ibarabad…”

     

“Ma’o, para kay kun lahod na an langkag, telepono man gihapon an remedyo…”

     

“Akay daw, ha? Nakapakulba sin grabe?”

     

“Aw, kay sin’o man an magahoy sin katutnga o maaga, nan masabi sin gunana kita sa hweteng? Pirmi an pamati ta so’n, maraot na nangyari”.

Aga san maresibi ni Julia an dispatso manungod kun Miyo.

     

“Hello”, bagaw niya na nagsimbag san telepono habang nagpapalis sin tsokolate sa pamahawan san kaniya ataman.

    

“He-hilo? Hilo?”, bagaw san sa luyo.

    

“He—. Paring? Aw, akay naggahoy ka? Nano kuno? Matiano kamo?”

    

“Julia? Ay, salamat. Atog, uya kami sa Manila…”

     

“Kay akay? Sin’o an indara niyo? Matiano didto sa Bulusan?

     

“Atog…si Miyo, nadiskwido…”

     

“Naano si Miyo? Mati'ano?”

     

“Atog, ku’an. Pauli ada kagab’i, may hunipa kuno. Binuno. Minatay na si Miyo, Julia.  Uya kami sa Cavite, kay gusto san asawa, dini na kuno ilubong…”

     

“Adaw, Diyusko! Kay napaano? Akay wara daraha tulos sa ospital?”

     

“Wara na man kuno pakaabot… Uya kami ni Tirso, bilin ha’k an kabataan sa Sapngan. Ilubong ini sa Biyernes…”

     

Wara tulos pakasimbag si Julia. Natitikog na siya san paghibi, san makulog na bo’ot. Gustohon niya mag-uli, maimod man hamok maski an bangkay san kamanghod, para kay warara didto an kaniya mga amo, nasa iba na nasyon ada, an bilin hamok an ina san kaniya amo na babaye, na maluya na man maski istriktuhon pa kaniya. Pira na hamok ka-semana, ma-entra na naman an klase, mangaipo sin ipadarara para sa kabataan…

Malinawon an kaniya nabati. Inulit-ulit pa niya pagsiyertuha kun Paring. Diri na ini sugad san telegrama na pwede masala pagsuratan. Para kay maski nabati niya mismo. Kun haros pa hamok kiligo’on niya an telepono, ambot ugaring an ispiker man an may diperensya, basi kun nasala man an kaniya pagbati.

     

Kun diri naimod, pwede sabihon na diri man ungod. O kun may mahihimo pa hamok, hihimuon mo basi maliwat. Tig-awat sira magbagat na magkamaranghod. Si Amit, awat na, diri ngani nira aram kun buhay pa.  Kaya sa kanira pagmangno, inpipirit nira paniwalaan na buhay si Amit, diri hamok nira aram kun hain, pero buhay siya.  Sugad man niyan kun Miyo, maski nabati niya mismo sa sadiri na tawo, gusto niya makihimuwa, piriton an sadiri na buhay si Miyo, na wara sin maraot na nangyari kaniya. Sa sugad sini na paagi, gunaan-gaan an pamati ni Julia, maski kun iba na, kun aram niya na wara nag-iimod o nakabati, diri niya napugol an paghibi.

     

Sa masunod niya na pag-uli, bibisitahon niya si Miyo.

       

Enero 28, 2007