Kun pirimi naiimod, sugad sin diri na lugod naiimod. Mala an Mayon sa taga-Albay, san Pag-ultan sa taga-Dancalan, san Masacrot sa taga-San Roque, san Bukó sa taga-Kapangihan, o san saringsing sa para-uma. Sugad san pagtudok san bilanghoy, na hali sa suyò na naruluwas basta an lawas du’ot sa ingod, nag-uunay pagtubo uli, basi pakalipas sin halip’ot na panahon, mátayód gihapon. Ma’o man an pagtubo san tangkwa, pareho san upo, karabasa, baribaran, mirinda, o san namu, nadangba sin biyo na nalatap an banti, natahuban an bubong san balay, nakurumbutan an pala-pala o an kanapan na kahoy, hanggan magkikirilay-kilay na an bunga. An inhali’an, saday-saday hamok na liso, na badi wara ngani pagtanuman sin bisay.
Sa paglabay san panahon, magdidiyo an aanihon na dahon, bunga nan tayod sin mga tinanom sa Bulusan. May napupu’o, kun ginagabot na diri na natutukalan. An tidakui na dahilan, an pagsaday san banika na tanuman, nan pag-gamit san pasakay sa iba na paagi, lalo na an balayan. Dahil wara kadtu’an, an kabataan san mga parauma, didto man gihapon pagbaralay sa ingod na kanira kinadak’an, sa pasakay na kanira in-uuma. San magbarata sira, ma’o man…
Mayon sin iba na kabataan na unimod sa luwas san Bulusan san wara na maarap-arapan. Sugad kura Julia nan san iba pa, na nagkaradto sa Manila, nag-purbar san kanira swerte. May diyo man nag’ud na sinwerte. An iba, iba man an naging swerte kun ikumparar sa kanira inlauman.
May guru-guro paglusad nira sadto na aga. Sugad sin intiro kadamay kay hasta si Mang Akong nan si Oya Inggay, yadto man, namagtiripon sa lamesa kun ha’in yadto si Duyo nan si Bien, nag-iinom kape, kahampang an inbabasa na People’s Today.
“Tsk, magkakariribok nag’ud sini na darali…”, an una nira na nabati kun Bien. “Badi rali ini uru’adlaw…” Sa yaranghad kaniya, pwede na siya gahuyon na Propesor Bien, habang naghahatag san kaniya kutiho san mga pangyayari. “Maski nano na nigar nira, sigurado, an punay’t, Metrocom…”
“Absacom…”, korektar man ni Duyo.
“Absecon…”, bagaw man ni Oya Inggay.
“N’yan”, uyon na ni Bien, na nagpadagos. “Badi mars’yaló uli ini…”
“Tsk, hilap talaka nekosyo”, bagaw man ni Mang Akong, nagpipiriting-piting. “Wala na tayo asenso…”
Nagpadagos si Bien. “An masunod sini, mataraas an presyo…”
Nakasikop sin isurugpon si Duyo. “Ma’o, mala kay malin ikaw na ha’k an wara pagtataas…”
Inimod hamok siya ni Bien, nan sunugad man “Mayon pa man… An presyo san bandala nan san kalo… An lukad, nataas diyo, nan mabahar naman…”
May sunulod na kostumer, unorder sin pagkaon kun Julia, na sinabi kun Duyo. Nagkaburunggas na sira. Nagbatog na pagmanda si Oya Inggay. Sa kusina, didto naman pamati sira Bien san balita, sa radyo.
Maski ngana ka-seryoso san iristorya, wara man yadto masyado kasabuti nira Julia. Basta sa iristorya na utud-utod, hanggan hunapon, hanggan sa balita sa telebisyon, mayon sin pinatay sa MIA, sayo na senador na kila’on na kontra sa gobyerno, kaya niyan pa hamok, inkukuruno-kuno na kun sin’o an nagpapatay, kun nano an mangyayari. An reaksyon ni Julia, pareho ni Ason, hadok. Kun magkariribok man nag’ud, pan’o daw makauli? Kun manguruli, nano an pagbuhay sa Bulusan? Si Julia, in’iisip pa sira Menay, nan si Miyo. Pan’o daw sira? Pan’o daw sira magbabaragat?
Dahil bulan na Agosto, panahon sin barung-barong. Tama man, myentras nagraraba-raba an iristorya, may bunalatas man na makusog na bagyo, si Akding. Daghan an danyos, may nagkamaratay. Sa Bikol nan sa Katagalugan, sinasabi na awat bago makarekober an paglukad, nan mamahalon an presyo san mga sulihon nan prutas. Sa Manila, daghan an nawaraan sin balay, mayon man sin nagkawarara, inanod san baha.
Kun ordinaryo na panahon, ini na kalamidad makatahob na sa kariribukan na naagi pa hamok. Pero wara. An nangyari ngani, mas ngunana ugaring an sentimyento san publiko sa naimod na mga ralista na namiripit dahil san uran. Kaya, hanggan sa tunirhä na, tuda na hamok an mga klabira san balay na inanod, nagpadagos an mga rali nan protesta. May isog na an tawo. May magagamit na man an mga gusto kumandidato.
San sununod na Domingo na baragat san mga Bulusanon, may naresibe si Julia na surat na padara hali kun Oya Binsing. Mayad man kuno sira, namunga na naman an kayubkob, madangbaon na naman an luoy-luoy. Pasakalye hamok ngay’an yadto.
An gi-lawasi san surat, an pag-uli ni Menay nan san kabataan. “Namista sira Manay mo, kaupod an upat na bata. Dini na ngun’a kuno sira. Mayad man kay may kaupod-upod na kami ni Tirso, kay kun iba na malangkagon man.” Halaba an istorya ni Oya Binsing, sugad sin maogma man nag’ud, kay naghingoha magsurat sin huru-halaba. Kinumusta man siya. Kinumusta man si Miyo. Naghapot man kun kan’o kuno sira mauruli.
“Tara? Nano kuno?”, usyoso san nagdará, sayo man na taga-Sapngan.
“Hmm, an manungod sa pista…”, simbag ni Julia. “Unuli kuno sira Manay, ha?”
“Ma’o”, bagaw uli san nagdará. “Nagkaistorya man kami sin halip’ot. Adaw, kay mga makilwagon an kabataan, labi an ikaduwa na lalaki. Sayo hamok an babaye, an ika-tolo…”
Iniba ni Julia an istorya, kay mayon siya sin indududahan na kakadtu’an. “Iya, mati’ano man an pista?”
“Aw, dianis, maugmahon, maski mapagalon…nan magastuhon…ha ha ha!”
“Daghan man an bisita niyo?”
“Sugad san dati…mga taga-Kapangihan, San Jose, Bangati…”
“Nakapanitseriya ka man?”
“Mag-ano. Atog grabe an kasibutan, kay kapistahan, may minatay…”
“Sin’o?”
“Aw, si Inoy Dike, san bisperas na maaga…”
“A…”, hamok an nasabi ni Julia. Indudumdom niya an ti'ugusi na kaamigo sadto na ama nira.
Nagpadagos an kaistorya. “Hm, bagaw san iba, mayad man ngani, kay makaluluoy man, labi kay lupâ na ngay’an sadto an siki, unitom san dyabetes…”
Iniba uli ni Julia an istorya. “Iya, nakaimod ka man san iragâ? Nakasakay ka man san tilibong?”
“Eh, mag-ano pa man ba’ do’n sa iraga nan sa tilibong, na makahahadok man ngani?”
“Iya, pira man an iyo binuno?”
“Hmm, bunakal man ha’k ako sin lima na kilo na karne, nan pinadaghan na hamok san birdura nan san bihon, kay ma-tagal ka sin kahanda? Ma’d kun diri hali pa’k nag’ud magbagyo, mala kay nanghumpilad an barari na saging nan sin lubi…Ay, badi awat bag’o makabawi san produkto…Pero san pista, daghanon man an hubog, na sigi hamok an baralad-balad, tarapo-tapo sa dalan…”
Sa ikog san irtorya nira, sunugad pa si Julia sin “Mayad ka pa daw kay nakabakasyon sin huru-halaba…” Pero nasa isip niya an distroso na dara san bagyo, nan an pag-insister san mga tawo na mag-ugma maski an palibot nagtatag’ok sin maabot na kapigaduhan.
May dara na balita si Miyo san bunisita.
“Nagkariribok sa amo istrayk”, bagaw ni Miyo. “May pinarakang an mga sikyurite, mala kay may nairido. Si Inoy Mado, tinamaan sa ulo, mayad ngani kay di’ man tanto…”
Kinulbaan tulos si Julia. “Tsk, insabihan na na di’ na mag-intra do’n…”
“Ayaw kahaghag, Manay Julia, kay wara man ako kadali, Si Inoy Mado ugang…”
“Aw, ma’o, niyan, iya sa masunod? Kun maadman yo’n ni Mamay?”
“Tsk, wa’ man gu’d sin mangyayari…”
Wara na pagsugpon si Julia.
Si Miyo uli an nagsurumaton. “Nano kuno an balita san pista?”
Inulit ni Julia an istorya hali sa surat ni Oya Binsing nan sa sinabi sadto na nagdara. “Kun yadto pa niyan sira Manay, badi didto na talaga yo’n…”
“Pan’o man an asawa?”, hapot ni Romeo.
“…Gusto sabihon, badi bulag na sira…”
“Tsk…” Wara kadagos an sasabihon kunta ni Miyo. Unimod kun Julia, nan bagaw “Mayad man ngani ada yo’n, kay sugad sin grabi man an ‘tios didto ni Manay…”
“Ma’o”, dagdag ni Julia. “May makaupod pa kura Mamay…”
“Para kay pan’o na man daw an pang-oro-adlaw nira?”
“Aw, daranon, badi hasta san padara ta, minsan…”
“Matugot ka man so’n?”
“Tsk, si’apo ta yo’n, pan’o so’n…”
Sayo na hapon, insugo ni Oya Inggay si Julia magbakal sin burak sa Munoz, darahon sa sayo na balay na may handaan. Sira Duyo, Bien nan Ason, puro man siribot san pangaro-aro.
Sakay siya sin dyip na pa-Project 8. Pag-abot sa Del Monte, nalaom an dyip kay grabe an trapik. May lunabay na grupo sin mga demonstrador, namagtag’ok sin islogan na kontra sa gobyerno, may mga bandera na itom nan sin baga, may mga tahob na panyo an pandok san iba na kaupod, sigi an sururat sa pader na inaagihan. Nataud-taod yadto, kaya sayo-sayo, nagrulusad an mga pasahero, nagralakaw na pa-Munoz o pa-EDSA. Lunusad na man si Julia, lunakaw man.
Tan’aw na niya an Munoz san may kumablit kaniya. Paglingag niya, naimod niya an babayi. Mayad-ayad an pustura, di-kupyor an buhok, bag-uhon an kyutiks san kulo, may mik-ap, may saklay na saday na bag, nakasapatos sin may hataas an takon, nan namariyaka san pahamot.
“Baadaw kay…bagaw ko kun sin’o…!”, bagaw ni Julia san mahitsuraan an dati na kaklase.
“Mapakarin ka baya?”, hapot ni Renilda na taga-Mabuhay.
“May bakalon do’n sa Munoz”, simbag ni Julia. “Ikaw, mapakarin ka man?”
Runani kaniya si Renilda, nan hunuring. “Masulod sa trabaho…”
“A…”, an nasabi ni Julia. Sa panahon na inistar niya sa Manila, nasabutan na niya an surugad sini.
“Atog, nagutom ‘gud ako”, bagaw ni Renilda. “Up’di na ako dun, ho, kay mamirindal kita…” Kinabit niya si Julia, nan sunulod sira sa nalabayan na karihan sin Insek. Nagrilingag kanira an mga tawo sa sulod, puro namag-imod kun Renilda, una sa pandok, pakadto sa hita, sa diri natahuban san halip-utay na bado. Uningkod sira sa may bakante na lamesa, na may mga lipun-lipon na hurandigan. Unorder si Renilda sin tigsayo sira na syopaw nan tigsayo man na Sarsi.
“Mayad pa ini, kay magayunon…”, karaw ni Julia, batog sin istorya kay wara man siya sin naisip na isarabi na iba.
Kaskason an pagsupa ni Renilda, wara bale an kolorete. “Hmh, mayad na ini, kaysa mangawat, nan may naipadara sa Bulusan…”
“Kay kan’o ka pa baya do’n san trabaho mo?”, usyoso ni Julia.
“Pa-tolo na ka-taon.”
“Pan’o ka man nakasulod do’n?”, hapot uli niya.
“San didto ako sa Pasay, may unagda sa ako na kararani…tsk, inisip ko, dapat maging praktikal, kay kun diri maghinguha, wara man sin maduhal sa ato sin kwarta, kaipuhan ko liwat buhayon an bata ko…”
“Aw, nag-asawa ka…?”
“Nadisgrasya…naniwala sa buwa ni Narding…..”
Nadumduman ni Julia an uru-iristorya sadto sa kura Oya Inggay, manungod sini kun Renilda na nabataan sin sayo man na taga-Sabang, na una sa kanira sa hayskul sin sangtaon. “Iya hain na man an bata mo?”
“Aw, di’ yadto kura Mamay”, simbag ni Renilda habang nagsusurop san inumon sa istro.
“Iya si Narding, hain na man?”
Nangîkî na si Renilda, intatahuban an pangîkî san kaniya kamot. “Aw, asawa baga ni Marissa Camposano na taga-Likod. Malin tolo na an bata…”
“Iya, matiano man an trabaho?”, hapot ni Julia na sugad sin inbasulan niya pagluwas sa kaniya hiwa.
“Aw, aranadan hamok. Maski nangasukahon ka san kostumer, sigi hamok…”
“Iya may nabagat ka na man na taga-didto sa ato?”
“Wara pa man baya, nan kun may nahapot kun taga-diin ako, an sabi ko, taga-Polangui ako, ha ha ha.”
“Mala ka nag’ud…”
Inotro ni Renilda an kaniya lipstik, namulbo uli, sinikop sa saday na ispiho kun may natuda na tinga, nan bagaw “Iya, makadto na ako, Julia, sana magbagat uli kita…” Lunuwas na sira, kaburungyod an imod san mga tawo na binayaan nira sa sulod san karihan.
“Iya, salamat hamok san libre na mirindal…”
“Para so'n…”
“Iya, hala, ingat hamok…”, paaram ni Julia.
“Ingat man, classmate…” paaram man ni Renilda.
Lunakaw ngun’a sin diyo si Julia, bag’o unalto kay nagtan’aw pabalik. Naimod pa niya si Renilda na nagpara sin taksi, nan nagsakay. Intan’aw niya an taksi na nagmaniobra pabalik, nan dunalagan na pakadto sa gawi san Quezon Avenue. Didto, sa butnga san nag-iirimat-imat na bagá na ilaw, nan san tugtog na pangbaraylihan, magtatrabaho si Renilda, makitinawa, makihuringan, makihaprusan, nan kun nanu-nano pa. Pag-aaprobitsaran ini na panahon na siya bata-bata pa, badi maghuhulat san lalaki na matungo kaniya, madara kaniya paluwas sini na lugar. May maabot ada? Sa pangluwas, makumpyansahon an boses ni Renilda, ambot baga sa pangsulod. Iba na siya, an mararaw-ayon, an pahanga magtingog na si Renilda, na madaliay maghibi sadto kun natitin’o, maski diri inpapangisgan o insusunggod.
Mauran-uran sadto na primero na Domingo san Nobyembre. Bagaw san nag-uruli san tag-Kalagan, grabi an lapok sa kamposanto sa Madlawon, nan an barayle, binalyo sa sulod san iskwelahan, kay grabe an busabos.
Sugad san dati, nagkanya-kanya sira sin grupo pakatapos san misa. Si Bien, inagda san kamanghod pa-PICC. Si Duyo, may unagda man pa-Baclaran. Nauna si Bien pag-uli, mga alas-onse. Yadto na intero na kababayen-an pag-abot niya. Si Duyo na hamok an wara. Inhulat-hulat niya sin diyo na oras, nag-imod-imod ngun’a san balita sa telebisyon na diri de-kolor, kaya diri masyado makangingirhat an hitsura san durugo san mga trabahador sa istrayk na pinarakang san mga gwardya san pabrika na intatrabahu'an ni Miyo.
Inhihinayod pa ni Bien kun yadto man si Miyo, para kay sigi na niya an panghuyam, inabot na san yungka, nan san binino san arak. Kaya siguro taud-taod na an tuktok ni Duyo, wara tulos kaabrihi ni Bien. Namungaw-mungawan na hamok siya san tag'ok san ngaran niya.
“Bien?…Bien?… Abrihi man… Bien?”
Nanghihimuta pa si Bien, pero naimod tulos niya an durugo san braso ni Duyo, na gapot an tiyan, na grabe man an durugo.
“Aw, nano yo’n?”, Inagubay na niya si Duyo pasulod. Matahon na siya.
“Atog…uhh”, wara na kahuman an sabihon ni Duyo, kay nadismayo na.
Kadali nira nadara si Duyo sa Jose Reyes Memorial Hospital sa Avenida. Didto sa emergency room, kaurupod an iba pa na nagdudurugo na nabuno man, nabadil, naligis, nabangga, o maraot an namatian, inakudiran si Bien san mga siributon na duktor nan nars.
Daghan an tama san binunuan kun Duyo. Bagaw san duktor na unopera tulos kaniya, may samad an kaniya baga, kaya pagsasakiton siya paghangos. Binutang siya sa ICU, kaya diri pa kaipuhan sin bantay na taga-luwas. An gusto hamok sabihon, magdadako pa an babayadan niya sa ospital.
Atendido man siya nira Oya Inggay, pero dahil san in-iimod na gastuhon, dunispatso si Oya Inggay sadto na grupo sin mga Bulusanon, na kadali man nag-arambag, nakakumple sin diyo na halaga, nan nagbirisita kun Duyo sa ospital.
Wara man sin nagreport manungod san pagbuno kun Duyo, kaya wara man sin imbestigasyon. Wara na man liwat nira kahapot sin matanos si Duyo kay wara na man pakaluwas sa regular na ward. Pakalipas sin sobra tolo ka-semana sa ICU, namatay siya.
Kagustuhan san mga paryentes ni Duyo na iuli man gihapon an bangkay niya sa Bulusan. Nangako man sira Oya Inggay san gasto pauli, nan may mga danon pa na nag-arabot. Nakaupudon kunta si Bien, para kay wara tuguti ni Oya Inggay, labi niyan na wara na si Duyo. Maski gusto magpirit, punatugot na hamok si Bien, dahil san naimod man na suporta nira Oya Inggay kun Duyo. An nakaupod lugod, si Julia, na wara pa man kunta pakadesidir pag-uli niyan na Disyembre, para kay nanganugon man san libre na sakay pauli.
Unarkila sira sin Bulusanon man na drayber, na ma’o an nagmaneho san Fiera nira Oya Inggay. Sakay didto an bangkay ni Duyo, nan sira Julia nan san iba pa na nag-urupod. May tahob an kahon, pero sa dalan, may unusyoso na checkpoint, na wara na man paghanap sin papeles san hukipan na san drayber.
Dinara an bangkay ni Duyo sa Kapangihan, pinatintihan sin lima ka-adlaw. May nadilihensya man sa harantak nan purusoy, mas daghan pa sa limos. Para kay an limos nan san tong haros napakadto man hamok sa binakal na arak san mga namaglamay kuno na sa buut-buot, maogma ugaring kay oro-adlaw may libre na inom. Puro man kulanting an nagburulig kun Duyo san darahon na siya sa kaniya lulub’ngan. Badi batog sadto hanggan niyan, wara na man sin nag-usyoso san kaniya linub’ngan, kaya wara sin maaram kun hain yadto, labi niyan na haros puro na kutà an kamposanto.
An Fiera nira Oya Inggay, bunalik man tulos pa-Manila. May nag-urupod na man na pasahero pabalik, namagpalibre an iba, an iba may hukip man sa drayber, na syempre, mas barato kun ipamasahe sa JB Line o sa Pantranco.
Si Julia, base sa sarit niya kun Oya Inggay, nagpabilin, mabalik sa Manila paka-Pasko na. Kaya maski an pag-uli niya may dara na makamumundo nan makangingirhat na balita, kaugmahan man gihapon an dara kun Oya Binsing.
Nagtarapo man an kaniya mga pamangkin, kaurupod na an mga kauruyag. Para kay dahil san biglaan na pag-uli, wara man siya masyado sin dara na sugad baga san biskwit na dianis kunta ipatapo. “Karaon na hamok kamo sin pinakro”, karaw ni Tirso, intutukdo an kuron na yadto pa sa sug-ang.
Nadara man ni Julia an awat na niya inhahanip na surod nan tahi'on para sa ina, kamiseta para kun Tirso, nan san mga magasin para kura Jocelyn.
“Ako, wara?” Turutinawa si Menay na naghahapot, para kay halata an mutu-muto.
Mayon man baya siya sin nabakal na habon na Dial. Mao na hamok an kaniya hinatag kun Menay.
“Wara na sin tisert?”, bagaw uli ni Menay pagkabaton san habon.
“Eh, atog sayo-sayuay man ha’k yo’n”, bagaw ni Julia. “Awaton na man ngani na pahuro sa hanipan ko…”
“Mayad pa si Tirso…ako na ha’k lugod yo’n, Tirso, kay manta, di’ mo man yo’n igsusul’ot, kundi pagsasaklayon ha’k, di’ ma’o?”
“Aw, ayaw na sini kay may tagsadiri na sini…”, sunggod man ni Tirso, nan sinipit an putos san bado na hinatag ni Julia.
Dahil naiimod niya an pasuruhay na posible dumako, unentra na si Oya Inggay. “Eh, saimo na hamok ini na baduon ho, an’hon ba ini, na pirmi man ha’k ako dini sa balay. O..tama na ini sa ako na surod.” Nan dinuhal niya an putos na tela kun Menay, na wara man pagpahayi-hayi, binaton an tela.
Wara na sin nahimo si Julia. Wara na man siya sin sinabi. Sinabuot na hamok niya an naiimod, na sugad sin diri dianis, para kay, sunod sa pinaimod san ina, nagpahunod na hamok siya.
Naglakaw-lakaw sira nira Jocelyn. Sige an surumaton san kaupod, pero iba man an nasa isip ni Julia, habang nag-iimod san mga parol sa mga bintana san kadaghanan na balay. Mayon man sin may krismas tri ma may sabung na ginurunting na papel, o subo san habon na pinakudat.
Masudang, pero mapinit an hangin. Kaya maski nanali, sugad sin natatalaw siya mag-agda pa-salog o pa-dagat. Maski sugad sini, sigurado siya, bag’o siya tumaliwan uli, bibisitahon man gihapon niya ini na mga lugar na nalangkagan sa harayo.
Mayo 29, 2005
No comments:
Post a Comment