Sa sulod na san lakdanan si Julia, nalusad pa hamok si Oya Binsing. Sugad siya sin namungnan. Maluway-luway an reaksyon, wara ngani pakahilwas kun nano man an gusto sabihon. Si Julia, mabaskog sa pag-urualsa, pero wara man sin insasabi, pwera san tinawá na pamandok. Binitbit ni Oya Binsing an sayo na bag ni Julia, na may bitbit man na lata sin biskwit. Burungyod sira nira Igil na dunanon man pag-alsa san karton na may butok, nan sin kakabatan’-an na namagyanghad, hanggan sa kanira palhugan.
“Iya, butangan ha’k tabi do’n, Igil…” bagaw ni Julia sa nagdanon, na binutang man an karton sa pakasakat hamok san kanira hagdanan, nagngunguris san asó san bangà na sigarilyo na may pugkot.
“Salamat, ha?” bagaw uli ni Julia. Unimod man hamok sin sayo kabeses an lalaki, nan paglabay ginuyok sa tagiliran an sayo na bata. Nairita an bata, sinuntok an lalaki, na lunikay man hamok, nan dunagos na paghali.
“Salamat!”, tag’ok man ni Oya Binsing, na sugad sin nakadumdum. An kabataan, nagsisiriklot na ugaring sa pakalusad san hagdanan. Tolo na babaye, duwa na lalaki. An taya nira, lastiko.
Pagkabutang nira san mga dara-dara sa salóg, nangingkudan na si Julia sa bangko, hurandig an gutok sa lunob. “Whuh! Ba’adaw yadto na biyahe mi, ma’o uga’ng yadto. Hali sa Pasay hanggan Barcelona, tugbos?” bagaw niya na nagyayango sa bubong. “Aw, diri man, nakaingkod man ngay’an ako sa lata san biskwit batog sa Daet…”
Diri maaraman ni Oya Binsing kun arin an uunahon: an ngarat niya sa biglaan na pag-abot ni Julia, o an sa insasabi ni Julia manongod sa biyahe niya. Pinili niya an una. “Mala ‘gud ini, akay ‘di ka man nagsasabi na mauli ka?”, pangisog niya na nagtitinawa.
“Atog biglaan tabi Mamay, kay matagal si Ason man, awat na sin kaplano, di’ man ngay’an madagos…” Nanghuyam siya, nanghiwod. “Mamay, mamirindal ngun’a kita, kay nagutumun na ako, nan nakahigdaon na ako…”
Haros mataranta si Oya Binsing. Niyan na sira na hamok ni Tirso, bihira na siya maghimo sin mga kakan’on na sugad san sadto na kadaghanan pa sira. Nagkadali siya pagpaso sin tubi. “Imuda ngun’a ini na inpapaso ko, ha, kay makadto ako kura Ponga, kay hapon doon kun naghahaon sin monay. Kun diri lugod, makadto ako kura Inying…”, bagaw niya.
“Hmm, ayaw na tabi, Mamay… Doon na ha’k kura Oya Paring, maski pandekoko…” Ngunana an pagal ni Julia san makaingkod na sin bisay.
Hunali na si Oya Binsing. Lugar na mahuroy kunta si Julia, nabati niya an kabataan sa may hagdanan nira. Tinan’aw niya. Myentras nag-uuruyag, sige man an pasikrap sa gawi san kanira balay. Ginarahoy niya sayo-sayo. “Hoy, Brenda, kan’i dini ho, dar’ha ini sa iyo na sayo na plato na biskwit. Ikaw man, Menchie. Ho, sira sin’o pa y’on?” Intigsarayo niya na sarok an kabataan.
Nagmimirindal na sira. Bagaw ni Oya Binsing, “mala nag’ud ini si Paring, bagaw ngay’an, hain kuno an dara mo na mangasawa kaniya, ha ha ha, bagaw ko man oyon si Piswit na naruyagon kaniya…”
Bag’o sira natapos, may tunuktok sa hagdan, nag-uughoy. Rineparo ni Oya Binsing. “Aw, na’ba’… Paurod?” bagaw niya san makila an nagtutuktok.
Mapungay an mata san lalaki, nagtuturu-tinawa, inkakahka an ulo. Kun nakiwa, halata na diri diritso an tugbos. Kun nalakaw, nagpupulay-pulay. “Oya Binsing…’hapon tabi, Oya Binsing…”
“Hubugun ka na naman, Paurod” bagaw ni Oya Binsing. “Nano nag’ud an tuyo?”
“Oya Binsing…tsk, atog makibagat man ha’k ako kun Julia…”
“Namas man y’on na langkag mo…Nano nag’ud…?”
“Aw, wara man, tabi…Iya, sige, tabi…Julia, sige ha?” tunumparing na paghali si Paurod.
“Aw, iya tadihi lugod ini na biskwit na dara ni Julia, ho”.
“Tsk, ayaw na tabi so’n Oya Binsing…ku’an na hamok kunta…wara kamo dyin?”
“Insasabihan na… Paurod, kun habo ka sini na biskwit, pasensya, kay wara man kami so’n na inhahanap mo, hala…”
“Iya…hala na hamok lugod…salamat tabi, Oya Binsing…salamat ha, Julia?” Kunuwa sin diyo na biskwit nan dunagos na paghali si Paurod, ese-ese, sugad sin sa bag’o makaaram paglakaw.
Bunalik si Oya Binsing sa lamesa, nagpipiritingpiting. “Tsk, mala ini na mga parahubog, sugad sin diri inbabagat so’n na arak, grabe an kahalupan…”
Wara na ngun’a pagsugpon si Julia, na an isip makahigda ngun’a, makapiyong. “May prusisyon niyan ha, Mamay?”
“Aw, malin ma’o, kay Miyerkoles Santo. Doon, mga alas-says, para kay didto man hamok yo’n malabay sa may kura Lama.”
“Iya, pukawon mo tabi ako, Mamay, kay maimod kita.”
“Hala, kay ho, badi taod-taod, uya na man yadto si Tirso…” Wara na paghapot si Oya Binsing manongod san mga dara-dara ni Julia, na pwera san biskwit, wara pa man kalalam pag-arabrihi. Pagalon nan puyat si Julia. Naugmahon man si Oya Binsing. An patapo, kun mayon man, makahulat pa yo’n.
Sa dalan pakadto sa aagihan san prusisyon, lunabay sira sa may tindahan ni Paring, na unughoy man nan inutro an karaw kaniya. “Hoy, bunakasyon? Iya hain man an dara mo sa ako na taga-Manila?” Sugad sin kaidad hamok siya ni Paring na nagkakaraw. Siguro dahil an hitsura niya niyan, kumpara san humali siya duwa kataon na an lunipas, medyo seryoso na, sa dako na an pamandok nan san kiwa.
“E, wara man tabi, Oya Paring… Basi pa tabi sa otro…”
Nagpadagos na sira ni Oya Binsing paglakaw. May linabayan pa sira na namag-ughoy man. An iba, na-hapot sin “Nano, bakasyon ka? Kan’o naman an balik so’n?”. Mayon man sin bagaw “…Iya nano, Julia, wara na do’n san uli san pamasahe?” na sinisimbag man niya sin “Atog wara nag’ud” nan diri man sinusugpunan ni Oya Binsing.
Madulum-dulum na san unagi an prusisyon sa Sapngan, hali na sa Madlawon, pakadto na sa Sabang nan Mabuhay, pabalik sa patio. An napolo na andas mga de-kolores pa an sul’ot. Nanguna an andas ni San Pedro, na kilaon kay may bitbit na lyabe. Sumunod an kun San Juan, na dahil wara sin barabas, nan diri man de-pantalon, sugad man hamok sin babaye. Nagsurunod na an iba pa, batog an namibi sa hardin, an inkakastigo, an may korona na tunok, an Nazareno, nan an mga kaMariahan; sira Salome, Jacobe, Magdalena, Marta, nan Veronica. Talagsa pa an tawo, kaya halip’ot hamok an prusisyon. Masuna pa na unagi sa Sapngan. Kulang pa sin emosyon an mga kaurupod; hasta san padi, nan san mga disipulos. Nasa urhi san padi an mga gurang na babaye na nangaradye sin kusog.
An prusisyon man, maski diyo pa an mga kaupod, may mga bakasyunista na na kasakot. Kun bata-bata pa sira, kila sa sul’ot na sunod sa uso. Kun may edad-edad na, marereparo an lingut-lingot habang naglalakaw, nan mahiyum o mawaya-waya san kamot kun may naimod na kakila. An iba pa, may mga kabit o kaburungyod na kabataan. Sa mga bata-bata pa, may kila si Julia na mga kadungan niya dati sa hayskul, na sayo man sa mga bakasyunista. Ini na mga bakasyunista, mga estudyante nan mga may kaya na tawo na nagpapalain san kanira oro-adlaw na inhihimo. An sugad kaniya, namunay sa gub-at san trabaho. Kun may barayle pa na Sabado o Domingo, an mga bakasyunista na naman an mga reparohon sa makaradto.
Yadto na si Tirso san bunalik sira sa balay. Nangingkudan sa talod san hagdan; saklay sa wala na braso an kamiseta. Sa yungod niya, sa ibaba san hagdan, siribot sin turuka an nagkapira na manok: may solog, may umagak na may akay na siwo, nan sin diyo man na tare. May asó man hali sa likuran san balay. Naghihiyum hamok si Tirso; wara sin insasabi.
Si Julia an ununa. “Kangina ka pa?”
“Hmh, taod-taod”, simbag ni Tirso.
“Aw, mayad kay nagsugna ka na”, bagaw man Oya Binsing.
“Umpö. Para kay wara pa isuruda…”
“Iya nano an dara mo?”, hapot uli ni Oya Binsing.
“Lubi-lubi. Mayon man sin manay-banay nan sin tubò. May natubâ man ako na kawalwal na may anuy… May lubi do’n…”
“Iya hala, kagudi na kay maglumpan na’k kita so’n na lubi-lubi. Maglandag pa so’n na manay-banay, sakutan ta san tubò. Gusto ka so’n, Julia?”
“Ba’adaw si Mamay… ma’o ngani yo’n an nalangkagan ko…”
“Hala na, Tirso…”, tugal ni Oya Binsing.
“Umpö. Pasul’don ko ha’k sa sirong ini na umagak nan san mga siwo”.
Sa karaon sira nagkurumustahan sin bisay. Punahunod ngun’a si Julia sa mga hapot ni Oya Binsing na surunod, nan san mga hapot man ni Tirso na maski diri insasabi, sugad sin tangkod na niya.
“Iya, matiano ka man kura Oya mo Inggay? Mapagal man an ubra? Mayad ngani kay may mga kakila ka man, ha? Iya si Miyo, pirmi man kamo nagbabagat? Nakakadto ka man kaniya? Nagsusurat ka pa man kun Manay mo? Aw, kan’o ngay’an an balik mo? Yo’n sira Oya mo Midying, inbabagat mo man didto, kay bagaw harani kuno kura Inggay an istaran so’n? Diin ka man nagsisimba didto?”
Sa pinakamalaksi na surumaton, minunda ni Julia kanira an nagkairimod niya batog san siya humali pakadto, pag-abot niya didto, an kaniya trabaho, an mga kaurupod, an mga nagkaarabot, inbaragat, nan san dalan uli pa-uli. Sinabi man niya an aram niya manungod sa kamutangan ni Miyo. Sinambit niya an bihira na nira na pagbagat, diri an ekspiryinsya nira sa Carriedo san pag-abut-abot ni Miyo. Sinabi man niya an obserbasyon niya manongod san mga lugar na kaniya nagkaarabot, na sigurado niya ma’o an gustuhon maaraman ni Tirso. Hininguha niya na sa kaniya pag-istorya, wara sin pasobra o pagdagka na mahatag sin impresyon na tunay ka-dianis an syudad, na pwede itukal sa nano man na ikahatag san Bulusan. Binanggit niya an mga kadianisan, nan san mga bagay na sa pag-imod niya wara didto, na uya man hamok sa Bulusan.
Masiramon an karaon nira, maski karamutan. Si Tirso, maluway an hungit, pero daragko dahil siguro gutumon man hali sa uma. Si Oya Binsing, magana kay maugma. Si Julia, grabe man an langkag sadto na kanira suda.
Nakapanghimgo na si Tirso, nanarapo na san kamot si Julia, nan si Oya Binsing man, nanghuhunaw san kamot sa kaniya plato, san may dumung’aw sa kanira pwertahan.
“’Banggi!”, bagaw san boses. Paglingaga nira, yadto sira Jocelyn, an kararani nira na dati pa na amiga ni Julia, si Clarita, na sumunod kaniya, nan si Marcela na sayo man na daraga sa pagkararani.
“Dagos. Kayna kamo makaon”, bagaw ni Oya Binsing na kadali nanarapo man san kamot. “Di’ pa man kamo kablas…”, bagaw niya maski aram niya na kun magtarangka man nag’ud, kukulangon na an luto nan san isuruda.
“Humh, ayaw na tabi”, bagaw man ni Jocelyn na nauna sa duwa pa na nagdaragos, bilin an sinelas sa ibaba san hagdan, nan nag-iringkod na sa sala na saday. “Makibagat ugang kami kun Julia… Nano, Julia, Kumusta?”
“Aw, mayad… Kauni na niyo sini na biskwit, ho…” dara na tulos ni Julia an sayo na plato na biskwit na pwinesto na sa mga bisita. Unabay man siya sa bangko na halaba na naingkudan nira. Didto na siya sa may durho, kun hain mayon sin pinako na ulang san rerasan ni Oya Binsing. Nag-iristorya sira. Si Oya Binsing, nanghuhugas sa banggerahan. Si Tirso, lunusad, saklay pa gihapon an kamiseta, may kîkî na banga-banga.
“Tarâ, kumusta, Julia? Punution ka daw. Iba talaga an hali sa Manila kay naputi. Kami daw kay mga maitumon san ka-bulad. Matiano man didto?”, bagaw ni Jocelyn.
“Aw, mayad”, bagaw man ni Julia, inpupugol an tig’ob. “Para kay malangkagon man…”
“Iya kay, makapamasyar man, diri ma’o”, bagaw uli ni Jocelyn.
“Aw, kun iba na, kun nalugaran”, sagang ni Julia. “Kun patumpan mo an pamasyar, wara matagal na igarasto…” Nakahuman si Oya Binsing panghugas. Pinangpumpon an mga inhihimo na kalo nan pinangpiliw, pwera sin sayo na inpadagos niya pagpaldiyasi.
“Iya, nano, di’ ka man mapa-Manila, Jocelyn?”, entra na ni Oya Binsing.
“Aw, kun magmahal na ini na kalo, basi pa…”, nigar ni Jocelyn. “Badi upod kami sini ni Claring, ambot ini si Sela…”
“Hmh…” hagumhum ni Marcela, na puniriting-piting. “Aw, maupod man ako…”
“…Ma’o, kay magayas hanggan do'on hamok pirmi sa Oga an abot ta?”, bagaw man ni Clarita.
Nagpadagos pa an kanira iristorya, hanggan sa sigi na an kapanghuyam ni Julia, na naintindihan man nira Jocelyn pagkabati san istorya niya manongod sa byahe na suruksukan, kaya nagpaaram na an tolo na babaye. “Iya, pasyaran ta man buwas”. Bagaw pa ni Jocelyn san pahali.
“Aw, oo…”, simbag man ni Julia, nanghihiwod.
“Agihan mi ikaw, makaradto kita sa Dancalan, ha?”
“Sige…”
“Nan sa Sabado, may barayle sa Poctol, makadto kita, ha?”
Unimod ngun’a si Julia kun Oya Binsing. “Aw, oo, maimod man kita…”
“Iya hala, sige tabi, Oya Binsing, salamat san biskwit, Julia…”
“Ba’adaw, para man so’n…”
Wara man tolos pagturog sira Julia. Pinanghukad nira an kaniya mga dara-dara, nan linuwas an kaniya mga patapo kun Oya Binsing nan kun Tirso. Mga habon na mahamot, polbo (“Kita so’n, may ka-pamolbo…” bagaw ni Oya Binsing.), sudlay, tisert kun Tirso nan sin pantalon, medya dosena na plato nan sin baso na plastik, hali kuno kura Miyo sa pabrika. Mayon man sin kurtinahon nan sin mantel sa lamesa. Grabe an ruyag ni Oya Binsing, labi kay diri man aram na puro yadto binakalan sa Quiapo nan sa Divisoria, mga bargin. Mayon pa sin pakumkum si Julia kun Oya Binsing: tres syentos hali kaniya nan sin dos syentos man hali kun Miyo. An ultimo niya na padara, hinanapos pa san nakaagi na Disyembre, para kay pinamasahe man niya an iba niyan.
Turog na si Julia, diri pa man nakaturog si Oya Binsing. Mayon siya sin kaugmahan na diri niya masabutan, sugad baga sin dianis na bagay na nasasamira na san kamot, pero diri nagagaptan. Mayon man sin pamati sa kaniya na magub’at, na nakontra sa kaniya kaugmahan. Sugad man sin hibol sa dubdob kun lugar na sinisiraman na san kaon. Myentras in-iimod niya an turog na bata sa halitid nan sayu-sayuay na papag, mayad an pamati niya na maski pan’o nagdadako man si Julia na mayad, maboot, madinumdom, mahinguha. Marasa pa na wara nira kahinguha man na mapatapos maski sa hayskul. Marasa pa na maski bataon pa kinaipuhan na maghali, magbulag kaniya basi maghanap sin pagbuhay. Sa karkolo niya, kukulangon pa an hinatag ni Julia sa kaniya mga tatagan. Pero, di’ na bale. Tutal, uya man ini na bata niya, mayad an lawas. Pan’o so’n, na ma’o man an kaya…
Nakasapót na si Oya Binsing san magmata si Julia pagka-aga. May sanig pa na dahon sin bothoan an sinapot, na pinaragamo san ginalpong na bugas. Mayon man sin kape, Blend 45, binakal pa hamok ni Oya Binsing kun Paring. Mayon man sin sinanlag na namu nan sin kuyog na may suwa.
“Hala, kay mamahaw na kita…”agda ni Oya Binsing, na punundo pagpahot san kalo. Tunangka man si Tirso, na tunugbos hali sa pangingkudan niya sa palhugan, nagtatangka san namagtuka na manok, na sinabragan pa hamok niya sin basi. Saklay pa gihapon an kamiseta.
“Aw nano, Tirso, yo’n na kamiseta mo, pasambang hamok, kay malin doon ha’k yo’n pirmi sa sugbong mo, maski pagkaraon…?”, intrimis ni Oya Binsing. Wara man pagsimbag si Tirso na nagkakaon na uga’ng, sa itaas san bangko an sayo na siki.
“Mayad kay nakatugas man an saging sa uma ha, Tirso?”, hapot ni Julia.
Hunungit ngun’a si Tirso. “Humh, may lihis pa man an makawat…”
“Puro na nga’ ha’k yo’n lihis na nakukuwa ni Tirso…”, sugpon man ni Oya Binsing. “San arin yadto, an inpapahinog na langka, pinutos na biyo sin sako, pagreparuha mi, sako na man ha’k an yadto. An palawan, an baribaran, an namu…mayad pa an amid kay inuudo an kape na kinaon, pwede mo pa punpunon nan pakinabangan…”
“Kay sira sin’ man yoon na nanguwa?”, hapot uli ni Julia.
“Sin’o pa, di’ an dati man gihapon, para kay niyan, an bata na…”, bagaw man ni Tirso na wara na ngarani an kararani nira sa Layo na sadto pa ma’o na an inuuli’an nira na tag-ubra san mga nagkakawarara sa banti nira. “Masagka ngani ako niyan, kay may siakon ako didto, nan basi makakuwa man sin pili. Nano, Manay, gusto ka sin suli na dabong?”
Si Oya Binsing an sunimbag. “Aw, ma’o, kay basi pa kun makaamot kita sin dulsihon, basi dar’han mo si Oya mo Inggay ha, Julia”
“Aw, kamo…Nano so’n kun Oya Inggay na malin di’ man yo’n nali sin pili…” sayuma ni Julia.
“Aw, mayad man gihapon an may dara-dara man utay na patapo…”bagaw man ni Oya Binsing.
“Tama-tama, kay mayon pa dini sin kuyog…Ini man, pinabayuhan ko kun Tirso sin langkuwas…” Mahandab an pili nira Oya Binsing, para kay pirmi may maraot na ilog, bagaw sadto ni Inoy Desto, buangan.
“Nano yo’n na langkuwas, hali na naman kura Inoy Dike?”
“Diri, mayon na man baga kita sa uma? Aw, aram mo na baya, si Inoy mo Dike, diri na nakalakaw kay pirmi indudusuan san siki…”
“Kay akay man?”
“Dyabetes kuno, mala kay malin gusto na ada san duktor utudon, kay naglulupa na, nag-iitum…”
“Kairo man ha? Iya pan’o man an pagpabulong niya?”
“Aw, mala yo’n kay malin awat na wara ko man kaimod maglabay mag-asawa, pakadto sa duktor…Si Siony man na bata—gurang ka baga soon?—yadto na uga’ng sa Sorsogon, kura Tagoy na taga-Mabuhay, nag-iistar sa bileds, suruguon. Malin ma’o man an nagtataga-hatag, kay an gurang nira, si Marieta, sigi man an pangabataan, malin burod na naman san ika-upat.”
“Kay sin’o man an nakaasawa kaniya?”
Sunalagbat si Tirso. “Sin’o pa, di si Hagrapas na bata ni Korot. Si Tolindoy na kamanghod, an naasawa man uga’ng, si Plintrot na pirmi di-kyutiks maski nanukbas, ha ha ha”
“Panipat sini”, sasin-sagin na sopla ni Julia. “Mayad ngani yo’n kay may nagkakaruruyag. Ikaw, may naruyag man sa imo, na pirmi ka na ha’k di-saklay so’n na kamiseta mo?”
“Kay ikaw, mili kay wara na dini si Bukawel, gusto mo na magmadre…”
Suningit man si Oya Binsing. “Heh, kun sira sin’o ha’k an nahilwasan mo. Kadto na kun masagka ka kay basi makauli ka tulos kay diri dianis magparapanarabaho kun Kamahalan. Sadto ngani kuno an mga tawo, kun sugad sini diri namag-ergo sin makusog …”
Tunugbos na si Tirso. “Atog mahanap ugaring ako sin kabatiran…”
“Mayad pa kun batiron mo an labahan mo kay malin amot na naman yoon…”
“Malaba man ngay’an ako. Ako na yo’on na labahan mo, Tirso. Nano tabi, Mamay, may labahan ka pa do’n?”
“Eh, kami na ha’k so’on. Nagbabakasyon ka baga, d’ mamunay-munay ka man…”
“Hmh, magparaano man? Aw, kan’o pa ngay’an yo’on na tubi, Mamay?”, hapot ni Julia manongod san gripo na kabit sa kanira balay. Nagsasarok siya sin ihurugas hali sa balde sa ibaba san banggerahan.
“Aw, binarayanihan baga yo’on, para kay awaton ngun’a na pasuruhay, kay may nagsasabi na akay kuno pagbabayaran, na an ubü soon diri man inbabayadan, nan bagaw man san iba an tubo kuno na ginamit, naka-kanser. Aw, diyo pa na diri madagos. Niyan, di’ diri na kita nagpapara-pakialog, nan dini na nakiglaba nan karigos…”
“Iya yo’on man na inidoro, diin man hali yoon?” Taliungod na an panghabon ni Julia san losa na plato na inhuhugasan.
“Aw, pradyek man yo’on ni Kapitan, an pondo kuno so’on, hali man sa munisipyo, nan indiristribwir sa balay-balay. Mayad man nag’ud, para kay daghan pa gihapon an sutil, harabo magpahirimo kay napawot mag-ukad…”
“Iya nano, didto man gihapon sa may igot an urudo?”
“Aw, mayon pa man, para kay dapat katutnga ka do’on magtangkarat kay mabalayon na baga? Maski sa salog, mapagal an pamalangtoy na wara makaimod kay puro naman doon kabal’yan. Mala an mga may orig kay diritsohon man an linimpiya sa tangkal pa-salog…”
May guru-guro sa tinampo, sayo na grupo sin mga tawo na pa-salog.
“Daghanon man an namagpiriknik, Mamay, diri ayuno man kunta so’on na piriknik?”
“Siapo mo yo’on, kay kita na mga pobre inayuno ta na an mayaman sa bilog na taon, basi pag Kamahalan, abswelto na sira…”
“Maaramon ka man magpahinu-hino, Mamay…” Human na magpati'ulob san mga hinugasan si Julia, namahik-pahik sa bado na nagluway-luway na paglusad san balay.
“Kay nano, maluya? Ha ha ha.” Piniliw ni Oya Binsing an inpapalingkuong, nan bunungyod man kun Julia, na pagyungod sa kayubkob, nagyangu-yango, naghahanap sin bunga.
“Grabe na uga’ng ini kadako na kayubkob ha, Mamay. Sadto, labaw ko ini…”
“Aw, amot na man an binunga so’n, para kay binasol san arin yadto. Inpara-paasuhan ko uga’ng basi magkamaratay an basol. San mamunga yo’on, san sayo na taon, ba’a, mala pa hamok kun daguton nan ipadara sa iyo, labi yadto na kabataan ni Menay… Mala kay hanggan gab’i, napurisawan kami kay may namagsakat, na nakaparibok san kaayaman…” Punurot si Oya Binsing sin sayo na dahon na ruluhü-luhö, nan may mga butog na sugad sin mais an itso.
“Basi pa kun diri man mamatay, kay di'anison man an rambong sini dini sa hawan…”
“Hmh, kun iba na bagaw ko mas mayad ngani kun pagtaga-basulon, kay basi diri pagkaawaan, kay kun nunutan…”
“Kay mayon man so’n, Mamay?”
“O, kay panabot mo wara? May nonot sa tawo, mayon man sa tinanom. An nonot sa tawo, may kinukulugan sin ginhawa, may inaarutan sin buhok, maski babaye. Sa tinanom, mayon sin diri na namunga, mayon sin talagang namatay!”
“Aw, ma’o?”
“Ma’o baga? Mayon liwat kita sin kararani na pambihira…” nan luningag si Oya Binsing sa kaniya wala, pakadto sa balay ni Oya Lunding, na awat na niya diri ka-tingugan unong hamok san nawara na sangnan ni Oya Binsing na hinudam ada ni Oya Lunding san nakihalyaw, nan wara kaulian.
“Ba'adaw si Mamay…”
Lunabay sira Jocelyn na mga alas-dyes, may mga dara na inhihimo na kalo, may hiyod, may iturugda, may hurma’an. Didto sira sa gibalaye nira Oya Binsing, na hanggan sa pakalusad narambungan san kayubkob. Kila na anadon na kay diri na pinamag-imod an mga kamot na paralaksian san inhihimo.
“Aw, diin kamo pangagsa sini na himu’on, Dyusilen?”, hapot ni Oya Binsing
“Kura Oya Kayang tabi, hali sa Juban. Arambag kami sa pinangbakal, hurunglon paghimo, nan urupod sa Gubat pagsine, pakapisar, ha, Sela?
“Aw, oo…”
“Nano, maaram ka pa man sini, Julia?”, hapot ni Marcela.
“Akay mag-diri? Maski kulang ako sa praktis, makipaarigayan pa man ako…”
“Hala ka, basi kun pag-abot mo sa Manila may mga lupak yo’n na kamot mo", tuya-tuya sin sayo.
“Iya, habang naghuhurunglon kita, istoryahi man kami san imo utay buhay sa Manila…”
“Aw, kun sa istorya, daghan, magbatog sa pagbantay dini san Philtranco, hasta pagsakay pa-uli naman dini…” Inistorya na ni Julia an kaniya mga ekspiryensya nan obserbasyon manungod san Manila. Mga atendido man an mga namagbati, kaupod na si Oya Binsing. Intero namirilog an mata sa pag-drowing sa isip san hitsura san Manila.
“Kan’o man daw ako makaabot sin Manila, basi maka-ritayr na man sini na kapangagsa…”, bagaw ni Jocelyn.
“Hmh, an nagriritayr ugang, an ma-idad na…”, bagaw ni Oya Binsing, nairita na siya ngani, gunurang na sini na opisyo, hanggan niyan ma’o pa gihapon.
Nasa kundisyon ada makikarawan si Jocelyn, sinimbag si Oya Binsing. “Di’ man ada tabi, kay mala yo’n si Paurod, kay malin di’ man mag-riritayr sin kainom…”
“…Kaya an asawa niya, badi di’ man magriritayr sin kahinguha sin pagdelihensya…”, sugpon man ni Marcela.
“…Ma’o man yo’n na mga istambay do’on sa tindahan ni Paring”, dagdag man ni Clarita. “Di’ daw nagkakasurumo sin ka-yaranghad san nagbabakal nan nag-aagi, uruadlaw…”
“…Iya si Paring, kan’o man daw yo’n maritayr sin kahulat san mangasawa kaniya?”, karaw man ni Jocelyn. Hasta kun Oya Binsing nakatinawa sini.
“Iya sin’o pa an iba mo na inbaragat sa Manila?”, usisa uli ni Jocelyn. “Si Ibay, naimod mo man?”
“Ay, wara. Kun sabagay, diri pa man nag’ud ako awaton sa Manila, pero sa diyo ko na rekorida, wara man ‘gud.”, bagaw ni Julia. “’Kay, nano an balita niyo?”, hapot niya manongod sa dati na amiga.
“Aw, wara man masyado, pero bagaw san guru-guro, inpa-iskwela ada san tiyuon… pareho man san imo tagahanga na Bukawel…”, nan kunihat si Jocelyn kun Julia, na namaga an pamandok san masambit an ngaran ni Awel. Bago pa may nakasugpon, may nasabi na si Oya Binsing.
“Aw, mayad na man ha’k sira kay may mga paryentes na may kaya…”
Nareparo ni Jocelyn an tensyon hali kun Oya Binsing, kaya iniba niya sin diyo an istorya. “Iya si Gurang, naimod mo man didto?”
“Ay, wara man baya…”, bagaw ni Julia. “Nakauli man ‘yon dini?”
“Aw, wanted kuno, pero daghan an nakaimod kun nauli”, bagaw ni Jocelyn. “Kuruno-kuno…”
“Inhahanap… kuno”, sugpon man ni Marcela. “Daghan an nakaimod, pwera san namaghanap…”
“Aw, kun diri inhahanap”, bagaw man ni Oya Binsing, “naimod lugod. Kun diri na yo’n paghanapon, maagihan na yo’n…”
Iniba gihapon ni Jocelyn an iristorya. “Aw, ho, hapon na naman. Nano daw kun lakaw-lakawan ta pa-Dancalan?” Unimod si Jocelyn sa duwa na kaupod, na karadali man pag-aralto san inihihirimo, nanghiriwod, nan nagsirimbag, haros durungan, sin “Hala, payt!”
“Upud na, Julia”, agyat na ni Jocelyn. “Tutal, buwas pa man an prusisyon…”
Unimod ngun’a si Julia sa ina, na sunugad man sin “Nakaano man, upod na, ayaw hamok kamo pag-aawat kay kun umuran…”
“Iya hala, lugod”, bagaw ni Julia, bunuhat na man. “Mga nano na oras tabi yadto maabot si Tirso, Mamay?”
“Aw, taud-taod so’n maburut-burut na yadto. Kaya ayaw kamo pag-aawat kay yo’n liwat kun nakaaro-aro na, habo na so’n maghulat… Gutumon man ada…”
Enero 2, 2005
No comments:
Post a Comment