An balay nira Julia hinimo ni Inoy Desto san yadto pa sira sa Lomboy, nan inburuligan nira Inoy Dike san bumalyo sira sa Sapngan. Gibalaye, upat na harigi, duwa na bintana, nan bale duwa man na pinto, na pareho may hagdan. Sa prentira, an suludan, sa likuran an kusina na suy-ab. An pasungan, sayo na sug-ang na bato, lungtod sa baybay na may kahun-kahon nan may upat na harigi. Sa irarom an mga igaratong nan san bote san gas na inbabakal kura Lama, kun wara sin istak sa gasolinahan nira Halum. Sa lunob, sa piliw san sug-ang, yadto nakasuksok an pilit na pinutos sin hagikhik, kaabay san sab'itan san kaserola, sa ibabaw diyo san nakatiulob na kuron na itom an kolor san lubot.
Kaabay san pasungan an banggerahan, na mayon sin dako na bisô na inpupuno nira Miyo nan si Tirso sin inumon na in-aalog sa gripo nira Inoy Walter. Hanggan niyan, daghan pa man an kabalyan na sugad san kura Inoy Desto na wara sin sadiri na koneksyon sin tubi. May mga hinirimo man san mga pira-pira kataon, pero di’ man gihapon nakasampong an dalagan san tubi sa intero na nangaipo. Siguro, manglain-lain an dahilan: san si Inoy Tibo an kapitan, didto kanira balay pinalatay an tubo, maski katas-an. San si Inoy Waning, didto naman sa kanira pinaagi, maski diyo an balay na kararani. An iba man na mayon na sin kabit, rinaraot an puset, pinawagawa ha’k an tubi kay patubi sa pasakay. Sa bubong san banggerahan, sal'ot sa mga pawod, an gumon na isarara sa lunop nan an mga putos san habon, sugad san Tide, nan Safeguard, na intitipon ni Oya Binsing, ihurulog kura Dyaning, basi pa manggana sin premyo. An sayo na bumbilya nakakabit sa pagbo, sugad sin ulo sin halas na nagkakanap.
Sa luwas san balay, sa may likuran san kayubkob na di’ pa namurak, yadto an kanira karigusan. May lunob na pawod palibot, wara bubong, kautod na simento sa sulod, nan sin tapayan na amutan san tubi na ikararigos, o iralaba nira kun diri nakapasalog.
An hilig ni Julia sa pag-aru-aro hali kun Inoy Desto, na dahil siguro parasumsuman, daghan an aram na pahinu-hino sa kusina. San surusaday pa siya, nadumduman ni Julia an kamas ni Inoy Desto pagluto: an inutan na turos, na nagsusuru-singsing an sabaw, an kinilaw na pako, an linumpan na lubi-lubi, an kinilaw na agawon, dinuguan kun naka-alidad, maski an adobo na kangkong. Diri ngani ni Julia nalimutan an pinangat ni Inoy Desto na pina-uga na gaway, na maturutam-is na biyo, nan dudunutan pa sin mga lima na pasitis. Syempre, an kaldereta na asusena, na an sarsa hali sa dinunot na tahada, nan may sangkap-rekado nan sin daghanon na pamyinta.
Kun nano an siram san luto ni Inoy Desto, ma-o man an siram san kaon, na pirmi sa itaas san bangko an sayo na siki. Kun nanuro na an dangga, bagaw ni Inoy Desto “ma'o uga'ng ini’.
Si Oya Binsing, maaram man mangaru-aro, pero mga yano hamok. Pero an luto ni Oya Binsing, kaya iisplikar, sugad san kun akay inbabalighot an ugbos san gaway kun inalsuman. Maaram man si Oya Binsing san mga kakan'on, sugad san suman, ibos, kinaluko, pinuso, hinagom, kinalingking, hinulin-hulin, binut-ong, ma-o man an mga atsara, na kun diri hilaw na kapayas, bunga sin layuan. Kun siya an nangaru-aro, sigurado limpyado an kusina pagkatapos, diri sugad kun Inoy Desto na binabayaan ha’k an bisayon.
Mayon sira sin ataman na orig, an bagaw breeding, pero diri man nira inbubuno, kay ipabarakal kura Inoy Tonyo Garrate, pwera ha’k kun narimrim. An tuda nira na manok, na pinamagkulong na ha’k sa sirong sa sulod san kudal sa mga harigi san balay nira, naiihaw man kun iba na, pero habo si Julia mag-gulgul san li'og; tinutugal na ha’k si Miyo o si Tirso.
An pasine kura Menelio diri klarado kun kan-o pagbatog, kay wara-wara; mahod mayon, mahod wara. Kila man kun may pasine kay may linilibot na anunsiyo na mahod girisi na plakard san pelikula, intataglan magluyu-luyo sin duwa na bata, nan sin ikatolo pa na nag-gigimbal sin lata, pangpadaraw kuno. Syempre, yadto na tolo, puro na libre. Maiimadyin mo an grupo sin mga dugnitan na bata na paaragaw san paglibot basi makalibre.
Diri man kura Menelio an una na sine ni Julia. Sayo san mga pambihira na propaganda (bagaw san iba paguruganda) san inumon na Coca-Cola, kabakas an eskwelahan, an pagpaimod-sine. Sa halaga na sitenta sentimos, makaimod na sin sine na Ingles, badi an bida sira Alan Ladd, kadaghanan baradilan, tiknikolor, nan may libre na kok. Daghanon an takop na natitipon san para-abri, siguro naglalaum na suru-siguro na an gaganahon na free. Pero sa pira ka-beses na kapasine, wara man sin nabalita na gunana, na imposible man na diri mabantog sa Bulusan.
An pasine didto sa Gabaldon, kahampang san patio, mga alas-kwatro an hapon, basi diri abuton sin gab-ihon. Maogmahon an eksperyensya, kay batog sa batog, pakarusugan na an boses pagbasa san “9…8…7…6…5…4…3…2…1…0” An una, patalastas ngun-a, si Nora Aunor, nag-iinom sin kok, nan nagkakanta san It’s The Real Thing. Durungan pagbasa san titulo, nan san “istaring… introdyusing… prodyus bay… direkted bay…” Pagbatog san sine, silensyuhon. Pag-abot na sa suruntukan, payt na an garanya, “A-la! A-la! A-la!” sugad sin nakabati man an artista. Sa garanya, payt man si Julia nan san kaniya kaurupud, sira Ibay, diyo na kaklase, si Miyo, nan si Tirso. Kun iba na kaupud man si Inoy Desto, bilin ha’k si Oya Binsing. An iba pa nira na sine, sa butnga san plaza sa Central, manongod sa family planning.
Pag-uruli, burungyod, sugad sin hali sa simbahan. Sigi an ralakaw, sigi man an pasuruhay san inimod pa ha’k na sine. Maski pa-Lomboy ugang, nalibot pa si Awel sa Sapngan, bungyod kun Julia, alalay si Gurang.
An mga termino san Bulusanon, iba-iba an ginikanan. Sugad san pang-ahit ni Inoy Desto na gilyit. Kunsabagay, pwede sabihon na tama an termino kay kun sa Bulusanon, gurut, sa Tagalog, gilit. An totoo, an gilyit, hali sa Gillette, sayo na kompaniya sa Inglatera na naghihimo sin mga matarom sugad san labaha, kutsilyo, nan blade na pang-ahit. Maski nahatag si Paring san Solingen an tatak, gilyit pa gihapon yo’n.
Kun may boksing, namati sira sa radyo. Syempre, dahil boksing, mayon sin knockdown, may knockout. Kun may baseball man sa ball ground, naimod man si Inoy Desto. Kay baseball, mayon sin strike out. Sayo ka-beses, sa yungud nira, na-uruyag sira Miyo sin baratiran, an Bulusanon na bersiyon san baseball: may pitcher, an bagaw parapa-istrayk, may catcher, nan sin duwa na base. Nagmiron si Inoy Desto, kulanting ada sadto. Mamangno sigi na an tag’ok, sigi an ganya. Bagaw, “Ho, istrak-awt! Istrak-aw!” Taod-taod, bagaw naman “Lak-awt! Lak-awt!” Taod-taod uli, bagaw naman “Lakdawn! Lakdawn!”. Bagaw man ni Mokrit, na lunabay, pulay-pulay, nan nabati si Inoy Desto, “Ho, lakdanan kuno”.
Si Oya Binsing, mayon man sin paborito na termino. Base sa sumat ni Miyo nan ni Tirso, nag-iintris kuno si Awel kun Julia. “Si’na Inggo man? Wa’ man ngani!”, pangutiil ni Julia, nagluluha-luha, ungod an aburido. Punundo ha’k sin diyo na segundo pagpaldiyas si Oya Binsing, suninghot, nan sunugad, “Hmp, intrimis yo’n, diri yo’n intris. Kasaragday pa niyo…” Runani si Julia sa duwa na kamanghod, badi mangudot, pero dunalagan ugang an duwa palusad san balay, namagtirinawa.
Unong san pagkabutung san nabal’yan nira Inoy Desto an pagtapon nira sa sadiri ni Mrs. Gonzales sa Sapngan. Pwera san bahin nira san produkto sa Layo, mayon pa sin iba na kondisyones si Mrs. Gonzales. Una, diri sira makapisar kun diri sa singaki ni Mrs. Gonzales sa Central, si Inoy Tonying. Kaya, intero na sakada nira, didto ha’k hali kura Inoy Tonying. Dahil mayun-mayon, aktibo sa politika an pamilya nira Mrs. Gonzales. Pirmi sira mayon sin kandidato na insusuportaran. Bag-o mag-eleksyon, napasabi na si Mrs. Gonzales kun sin-o an bobotohan. Kun paryente niya mismo an kandidato, diri na sira kaipohan sabihan.
Sensitibo ini na bagay, aram ni Inoy Desto. Kaya, maski sa turuwal-tuwal nira san mga kaamigo, diri na nasugpon si Inoy Desto manongod sa politika. “Nano pa man”, bagaw niya. “Wara pa ngani pagbabatog an eleksyon, human na an boto mi”. Kun maraot pa an pagkabati kun may sabihon siya, badi maulian pa sin sa luyo. Kada eleksyon, intero na kakila ni Inoy Desto, namagpakaresibe, kun iba na paluyu-luyo. Sira Inoy Desto nan si Oya Binsing, diri nabaton san hali sa luyo, taraski kiditon an lider nira sa baranggay, si Inoy Kintil. Kun nakarisibe sira san hali kura Inoy Kintil, menos kumpara sa iba. Kun sa kadaghanan tres syentos, kanira badi sanggatos. Magpapadagos ini na kanira sistema hanggan sa maging mga botante an kanira kabataan, batog kun Julia hanggan kun Tirso.
Sa pagdaragko san kanira kabataan, naanad an urupod-upod nira: si Oya Binsing nan si Julia sa balay nan paghimo-kalo; si Inoy Desto nan san duwa na lalaki pauma, papasakay, nan padagat. Sigi pa man an pilihan ni Inoy Desto sa Layo, nahag-ot, nalukad, nanadlok, nangalap sin patong, nanguwa sin solihon. Uyonon man nira Miyo nan si Tirso an panalbatana, panguwa sin salag, nan pamulot sin koro-koro kun sa uma. Kun sa pasakay man, yadto man an panglit-ag san duwa sin tikling nan tikogas, nan panakop sin haruan nan puyo. Habuon san duwa an panulo, kay mamata na katutnga, pero ugmahon man kun daghan an sulod san kanira alat. Maski saragday pa, sugad na sira sin ungod kun nanukbit sin sundang; para kay pirmi may bali-og na salbatana. Sa uma nan sa pasakay sira galat; wara labut maski an kadaghanan san mga surusultero puro pakadto sa patio, kun may uyag an an Buwas, an team san Sapngan sa basketbol.
“Balikun-balikon, lohô man gihapon”, patangkod ni Tirso.
“Hmp, masayunay man yo’n”, bagaw man ni Julia.
Salagbat man ni Miyo, “Ho, ‘tubig sa rikandikan, kurikot an tuka’”.
“Ha-ha-ha”, tirinawa nira. “Balilang man yon na patangkod mo”, bagaw ni Julia.
Lunuda ngon-a si Inoy Desto sa bintana. Mabagahon na an yungod san digta san kaniya mam-on. “Uya man ho”, bagaw niya. “An nawaraan, nainiton; an nakaagi, naruyagon”.
“Hmp”, bagaw man ni Oya Binsing, sigi an palingko-ong. “Mabang-ugun man yo’n na patangkod”.
“Ho, Manoy”, bagaw man ni Tirso kun Miyo. “Hale maka-oo ka”. Nagsusunggudan an duwa manungod san kanira pagka-kutum. “Hale diri”, agyat ni Miyo.
Batog na si Tirso. “Sunudi ako. An tamsi…”
Sunod man si Miyo. “An tamsi…”
“…naghugdon…”
“…naghugdon…”
“…sa kala-oo”.
“… sa kala-diri”.
“Hmp, dayaon ka man, Manoy”, napikon si Tirso, rinani si Miyo kay susuntukon. Nanuhay na si Oya Binsing, “Iya, tama na yo’n, ho, kay do'on naman may maghihibi na sa iyo…”
Di’ pa mamunay si Inoy Desto. “Aber daw, haputon ko kamo, arin an mas mayad na kahoy: an lubi o an pili?”
“Aw, di’ an lubi!”, salo tolos ni Miyo.
“Hu, sa ako, mas mayad an pili”, bagaw man ni Oya Binsing, sigi an hiyod san karagumoy.
“Aber daw”, bagaw ni Inoy Desto, “padaghanan kita sin gamit. Kun an lubi, halimbawa, may silot na inumon, may lukaron na bukayuon, may laya na isuruli”.
Si Oya Binsing, bagaw man “an linanta na pili nakasuda na diritso…”
Apin an duwa na lalaki sa ama. Bagaw man ni Tirso, “may bu'ay man an lubi…”
“…kay may ilog man an pili…”, salo man ni Julia.
“…an bagol nan san onlong, ikagatong…”
“…mao man an binung-an, ma'o pa an rinaha na pili?
“…an bunot, nakatunas, bakgong sa saday na orig, iiriwang…”
“…an pilit, iururaw…”
“…an lawas san lubi, nalalagadi na pasagi, nahihimo na tulay, latayan pa-uma…”
“…an lupis, nakuwaan sin lana…”
“…kay an lana san lubi, diri iparanhop niyo? An lagtang, iburulong…”
“…an lagting, nakataya man sa taratsian…”
“…an bagol, nahihimo na kutsara, plato, nan sin mga dekorasyon…”
“…an ilog, nadudulsi na molido nan sin buding…”
“…an tayok san lubi, nakuwaan sin sukà, tubä, lambanog…”
“…huu, ma'o ha’k yo’n pirmi…
“…an dahon san lubi, nakalunob, an gihay naging silhig, naging parol…”
“Iya, hala, daghan na an gamit san lubi pero, sa pili pa gihapon ako…”
“Kay akay man?”
“Aw, kay an lubi, maski diin, mayon. An pili, dini sa Bulusan, daghan, sa daghan na lugar, wara.”
“Iya, hala, paratas na hamok. Puro kita gana”, tinapos na ni Inoy Desto an iristorya. Mao ini an padara ni Inoy Desto sa kaniya pamilya. Simple ha’k an buhay, pero wara sin pasuruhay, daghan ha’k an pakunsuwelo.
Wara matagal sa arak. Napatunayan ini san si Inoy Pindoy nan si Inoy Roque nagsunudan kamatay, malin sangtaon ha’k an ulut. Pareho nag’od an nangyari: duwa ka-adlaw na irinom, mag-araga, magharapon, sumsuman ha’k na kornik an karaon. San maturog, hunagong, nan wara na pagmata. Si Erning man, san arin pa ha’k yadto, sugad man so’n an hinimo. Naagihan ugang san nangamyong na an bangkay. Pero wara sin nasuhay. Si Ambeng man, hultukon na sunagka pa-Tungod. Wara na pag-agi sa Buko, naninampo. Pero imbes na lumatay sa tulay, diretso ugang sa piliw san tulay. Sa may kura Ari na ugang kakuwa pagka-aga, sayo na malaba kunta sin atab an nakaimod. Mayon sin mga matibay, pero diri sayo sa kanira si Inoy Desto.
Nagbatog yadto kadibisar san manulaw an kaniya panit, nan san alimutaw san kaniya mga mata. Madali na siya kapuyon, mahayahay kuno an tiyan na medyo butog kaysa dati. San una, inparapaubatan kay an sarabi, hilo kuno. Sumunod, inparapaulian man sa mga kakila nan bantog na paranunot. Mamangno, inpasantigwaran kun Oya Biyay kay mayon kuno sin diri naimod na tawo doon sa may Buko, harani kura Tiago. Manglain-lain na dapog, inlalaga, nan intutumar, wara pagliwat an maraot na namatian ni Inoy Desto. Kunadto sira sa Central, nagpaimod sa doktor. An sabi, sa atay kuno, nan binawal na ngon'a an arak. May inkabayad pa man sira, pero an reseta, na bakalon pa ugang sa Gubat, wara na man nira bakala.
“Nano kuno an hapdos ni Papay, Mamay?”, usyuso ni Julia pag-uli nira.
“Tsk, sugad sin ngaran sin tawo”, bagaw ni Oya Binsing. “Si Rosis ada”. Nagpa-irimudan sira. “Nagkukudat kuno an atay ni Papay mo, bawal ngon'a an pag-inom”. Diri maaraman kun naruyag o namundo sini na pagbawal si Oya Binsing.
Maski wara pagbulunga, unayad-ayad kuno an pamati ni Inoy Desto. Pira ka-semana, kulanting man gihapon pag-uli, nagtuturutinawa. “Hala! Paghinudas nag’ud!”, pangisog ni Oya Binsing. “O, kaya, pagbitay na hamok!”
Wara na man kautub an sinabi ni Oya Binsing. Duwa kaadlaw sadto, kinulugan sin tiyan si Inoy Desto, na dahilan san pagdaraha kaniya sa Emergency Hospital sa Irosin. Nagduwa man ka-semana didto, nasarihan pa ngani ni Julia an pag-sakay san last trip pa-Bulusan, alas-tres an hapon. Namurak an dyip, puro huyabit na lalaki paluyo-luyo, sa likuran na kargadira, nan sa unahan sa to'o san drayber. Kay sadto, diri kuno punô an dyip kun wara huyabit, nan an lalaki, diri tunay kun maingkod sa sulod, kaabay san mga babaye. An bubong, may mga pasahero nan sin karagumoy hali sa Juban. Dako-dako an pasalamat ni Julia na nakaabot siya sa last trip. Para kay pwera kaniya, intero ngay'an na pasahero abot ha’k sa Patag nan San Roque. Bagaw ni Tomas, an drayber, “Ho, Nini, ho, oya an pasahi mo, pag-bantay na lang do’n sin traysikol kay dini na hamok ini…” Diri man liwat anad makipasuhay, binaton ni Julia an sintimos, nan nagbatog na pagbaklay. Wara man sin lunabay na traysikel kun diri oya na sa Lubas, puno pa sin karga na bandala. Nakasangpot siya sa balay nira alas-siyete na, madulom na. Mayad kay may tuda pa man na kaunon na udto, ma-o an pinanigab-ihan nira magkamaranghod.
Inuli nira si Inoy Desto san wara na sira paragasto, nan wara man pagliliwat an kaniya kamutangan. Inataman nira siya sa kanira balay; intil-igan, inpatumar sin mga bulong na tukdo san mga namagpakaaram. Namatay siya na Marso, ikaduwa-kabulan batog san kaniya pag-ulian. Wara na man siya pagbalsamara, linubong tulos, pero diri man sa kaabay san bata niya na si Doray, na maski nano na kahanap nira, wara na nag’od kasyerto kun diin linubong, kay daghanon na sadto pa ha’k an mga pantyon, nan dahil alang-alang na bulan, an kamposanto puno sin ging'ot nan sin kuyumot. Nagkalat man an udo sin karabaw na pinamaghigot didto, nan udo sin tawo.
Kwarto-anyo kunta si Julia sadto na Hunyo. Unong san nangyari, sinabihan siya ni Oya Binsing na pumalya ngun-a pag-iskwela, “maski niyan ha’k na taon”. Wara man pagsayuma sin Julia. San una, naglaum siya, pag-awat-awat, ako na niya na diri na talaga siya makahuman. Badi intero sira na magkamaranghaod.
Mayon pa sin iba na diri makahuman sa hayskul. Yadto na Mayo, may kariribukan na nabati sa bilog na bungto. Mayon sin hinumok sa may payag ni Inoy Tisyo, harani sa Baluarte. Bagaw san yuruga-yuga, “barari an piyu-piyo”. Grabe an lastro, pero in-nigar ni Ibay na wara man siya kaano. Para kay daghanon an huruding-huding, manglain-lain na hitrsura. An hunimo kuno, base kun Ibay, si Gurang, na inharanap, pero wara na man kaagihi batog sadto. Pagtaod-taod, may nakaimod sa Manila, pero diri man ada inhahanap, kay wara man ka-aresto.
Si ibay an naraw'ay ada, kay wara man pag-awat, lunarga, kaupod san magurang. Pa-Manila man kuno. An pamati sadto ni Julia sugad sin inkasarayuan siya. Una si Inoy Desto, sunod si Ibay. Apisar diri na siya makapadagos pag-iskwela, hunali pa an tiugusi niya na amiga.
San grumadwar sa hayskul an kanira grupo, unimod man si Julia, maski sikop-sikop. Naisip niya an sadiri nan si Ibay, kun sira man kaupod didto. Diri aabuton an Disyembre, sobra katunga san grunadwar an maharali: may diyo na mapadagos pa sa kolehiyo, may daghan na mapasweldo o mahanap-trabaho sa Manila. Gustuhon man niya umupod pero wara man sira sin paryente sa Manila, wara siya sin masangputan.
Kaupud man si Awel san mga grunadwar, pero wara siya pagpa-Manila. San magtag-Kalagan, bation an kurarat ni Paring pagmata. Yadto ngay-an, pag-abri niya san pinto san balay, lugar na matungtong na sa hagdan na dati duwa man ha’k na talod, nareparo niya na halabaon na an hagdan, diretso na sa tinampo. Pan-o, hagdan na ugaring yadto pagsakat-lubi. An tagsadiri sadto, si Inoy Dongdong, nangudyut man kay san matakras na sadto, nakuwa ugang an hagdan ni Paring. Sa irarom san tulay, sa kali sa may kura Oya Tiling, yadto man an kasinilasan, mga masitera, may patuloy, may yugo. Sayo-sayo na pagsusog an mga tagsadiri mag-aalas nwebe. Puro puringot, pero kada labayan, ngirit. May nagsarabi na sira Awel an tag-ubra, pero wara man sin nakaimod, taraski taga-Lomboy ugang siya, maski may kaurupud pirmi na taga-Dolipay. Kunsabagay, maski diri tag-Kalagan, padagos an kawarai sin hinalayhay na sul-ot na pang-irarom an iba na duru-daraga.
Sigi pa man an pangursunada ni Awel kun Julia. Sa baraylehan, o kun bulanon, sigi man an layaw-layaw ni Awel. Sayo ngani na gab'i, mga alas-diyes, tururog na sira san magbaratok an kaayaman, nan may tumug'ay na kaupud an akompanyar sin gitara. Pero, bag'o pa nagmarata intero, nakalusad na si Oya Binsing, nan pinangsubol na an namagharana na puro hubog. “Hoy, Awel, panguli na kamo kay nakapurisaw kamo, tururug na kita saiyo…” Maski hubog, naraw'ay pa man, wara na pagpirit si Awel, nagpara-pangahka na’k sin ulo.
San unabot an Disyembre, unuli si Oya Inggay. Bagaw ni Inoy Dike san mag-iristorya sira sadto na hapon, “sugad sin madre-de-kakaw na namurak; an baho, hamamani an tolo ka-puno na tangid”. May pasobra man ada si Inoy Dike, pero reparohon man nag’ud an tariya ni Oya Inggay niyan. Apisar san de-takon na istep-in, pitison na pansot na rosa, nan hikaw na saragday ha’k diyo sa salungasing. Bag'o kurungon an buhok. An mik-ap, madamuon, sugad sin hinapulasan ngon'a sin poriko bag'o an kolorete. Siyempre, mayon uli sin tinuon sa kanira na sayo na plato na biskwit.
“Aw, namatay na ngay'an si Desto ha, Binsing?”, tin'o ni Oya Inggay san lunabay kanira pa-Dolipay. “Ay, daw, ha?”
Huniyom sin halip'ot si Oya Binsing. “Hmm… Aw, uya ka?”, hapot niya maski aram na niya. “Kan'o ka naman mabalik? Mayad ka pa daw kay sigi ha’k sin balik-balik…”
“Aw, pagpara-anuhon man an kwarta? Pag namatay tayo, diri naman nato madadara yo’n sa hukay, ‘di ba?” Haralo na sin Tagalog an surumaton ni Oya Inggay. Sugad sin na-uupsan na mag-Bikol sin diretso.
Si Oya Binsing, diri maaraman kun makontra o mauyon, bagaw “Huh, aw, ma'o baga?”
Diri pa human si Oya Inggay, bagaw pa, “Sigi ta an pagsisikap sa Manila, tapos diri man lang kita makapagpasarap? Diri ma'o?”
Hiyom-hiyom ha’k si Oya Binsing. Sa isip niya, “Akay man ako, aga-gab'i sin himo-kalo, wara man so’n na mga pasarap?”
“Kaya ako”, padagos ni Oya Inggay, “sabi ko sa asawa ko, dini ka ngon'a, mauli ngon'a ako sa Bikol. Wara man pagreklamo. Naruyagon man ngani ada kay librihon man siya…”
Diri kumportable si Oya Binsing, kaya binag'o niya an istorya. “Aw, mapakarin kamo? Makararigos, ha?” Intutukdo niya an kabataan na kaburungyod ni Oya Inggay.
“Ay, uu, kay masyado maalusuos, puro na ngani kami hulas-hulas!” bagaw man ni Oya Inggay, na sugad na lugod sin nagbabasol san pag-uli, kontra sa sinabi pa ha’k niya. “O, iya hala, makadto na kami… Oy, tayo na!” ughoy niya sa kaurupod. Lugar na matumparing sira, naluwas man si Julia.
“Mamay, pira tabi na letse an sugnaon ko?”, hapot niya sa ina.
“Duwa”, bagaw man ni Oya Binsing.
Napundo an hali ni Oya Inggay. “Aw, may daraga ka na, Binsing?”
“Hm, si Julia. Grunadwar kunta yo’n san Marso, kun nakapadagos…”
“Iya nano an balak niya, maasawa na?”
“Hmp! Atog bagaw ko uga'ng, magdanon-danon ngon'a bag'o yo’n na arasawa”.
“Iya, kun gusto siya, i'upod ko siya sa Manila pagbalik ko. Gusto niya magtindera? Kuwaon ko siya. Kun maaram siya sa balay, pwede man sa balay, magdanon-danon…?”
“Aw, tara man… Nano, Julia, gusto ka?"
Naraw'ayon si Julia, nan nabiglaan. “Hu, ambot…”
“Aw, hali-a yo’n na rururaw-ay”, bagaw ni Oya Inggay. “Sa Manila, dapat makusog an bo'ot mo kay iba-iba ang tao do’n!”
“Ay, atog ini na kabataan, puro mga mararaw-ayon. Labi ini si Julia, grabi an kayabon”, bagaw ni Oya Binsing.
“Hmp, nano man ako?”, simbag ni Oya Inggay. “Hindi bale, pag-iristoryahan niyo. Kun magka-uruyon kamo, di’ mayad. O, sige, kay udtuhon na kami. Sige, Binsing. O, Julia, magdesidir ka kay basi makaabot ka na sa Manila, makaabot ka sa underpass, sa overpass, sa Luneta… Ay, daghanon an maaabot mo… O, hala!”
Bagaw san kasabihan, an inpipirit man ha’k, an habo. Pagkaaga sadto na iristorya nira, nagsabi si Oya Binsing kun Oya Inggay na maupod kaniya si Julia pagbalik niya sa Manila. In-gayak ni Oya Binsing an diyo na sulihon nan ulab, basi kuno may patapo sa kanira kakadtuan, na sinimbag man ni Oya Inggay sin “Ay, ako man hamok so’n an makaubos, kay an asawa ko, di’ man anad. Ini na kabataan, syopaw uga'ng sini an mga gusto”.
Pas’an ni Miyo an maleta ni Julia, may higot na lubid sa palibot kay kun maabrihan kuno, kay wara na liwat sin lyabe (kaya ada binilin na yadto nira Menay san unuli pagkamatay ni Inoy Desto). May sulod yadto na mga bado, an mga tidi'anisi niya na yamit, diyo na retrato, kaupod an mga kuha pa nira ni Ibay didto sa Sabang, kura George. Mayon man sin rosaryuhan, nan sin libreta san nobena sa Perpetual, pabalon ni Oya Binsing. “Ayaw kalimot magsimba, ha?”, tugun-tugon niya. Mayon man siya sin pitaka, na nabakal pa niya sa sitseriya san unagi na pista, may ispiho sa sulod, nan may sulod man na diyo na sintimos, an inamutan niya san kahimo kalo. Mayon pa siya sin pinutos sa sulupen, napolo na pinuso, hinimo pa ni Oya Binsing kay bagaw, “kun magutom kamo sa dalan…” Daghan an nagharatod sa iba-iba na maharali. Pwera kun Miyo, yadto man si Oya Binsing nan si Tirso.
Kaurupod ni Julia sira Oya Inggay, nan san duwa na bata na babaye, nan sin sayo pa na mapasweldo man, si Lorena, taga-Lubas. Magka-abay sira sa ingkudan pagsakay nira sa dyip ni Inoy Bono pa-Gubat. Hali sa Gubat, masakay uli sira sin dyip pa-Sorsogon, nan didto naman sira mabalyo sa Pantranco, pa-Pasay. Kay saod, puno an dyip paghali sa Central, daghan an pasahero na taga-Dancalan, Buhang nan Porog na nagsaraod. Wara ha’k ribok si Julia, ma'o man si Lorena. Pero an iba na pasahero, sugad sin yadto sa kanira balay; intero intitin'o, may tirinawa pa na kusog. Kun may na-para, binabag'ak san kunduktor an bubong san dyip. Diri man intero na pinaparahan pasahero. Pag-agi nira sa Buhang halimbawa, may lalaki na runani kun Inoy Bono, nan sunugad, “dos, traynta i'dos”. Gusto niya sabihon, an lunuwas sa hweteng, 2, 32. Sa Barcelona, mayon sin punara, di’ man pasahero, bagaw man, “hulata ha’k madali, nagliliwan na”. Wara man pagbali si Inoy Bono. Nangahka an lalaki na punara.
May kulba si Julia sini na una niya na pagbiyahe sin harayo. Aram niya an daghan na posible mangyari; dara niya an mga panugun-tugon ni Oya Binsing. May ruyag man, dara san kagustuhan niya na maabot an Manila, maimod, magap'tan an mga lugar na naaraman ha’k niya sa mga pahina san komiks, sa mga inpapaimod sa sine.
Nabati na ni Julia an sakada. Himo ini san magurang niya. Diri niya nareyalisar, niyan na adlaw nagsakada man siya: an una niya na sweldo, inbayad na niya na pamasahe pa-Manila, utang hali kun Oya Inggay.
Hunyo 17, 2004
No comments:
Post a Comment