Nadumduman ni Julia si Oya Pina, an kararani nira sadto sa Lomboy, kun nangisog: “Atog an ihanap mo, matalsok, diri kay hihigwakon!” Kun sinisimbag na ni Inoy Roque, an asawa, batog na so’on an mudahan san duwa. Pirmi yo’on, kun lugar na nanirum-sirum. Haros oro-adlaw nag’ud. An hinanapos so’on, damag ni Oya Pina. Sa pira kataon na kahiran, wara man baya pagbulag; nakaamot man sin lima na kabataan.
Si Oya Binsing, kun mayon sa kanira sin may inhahanap na diri tolos naagihan, nasugad man hamok sin “Aw, kun diri mo na yo’n paghanapon, maagihan mo na yo’n”. Nangyayari man nag’ud. San mag-amak siya sin kalayo kay masugna, naagihan sa kaabay san pilit an lighter ni Inoy Desto na awat na inhahanap. San manglimpya siya, nakuha niya sa ibabaw san aparador, mapution na sin alpog, an sudlay ni Julia na pinamalinghawan pa biyo san wara kaagihi. San may nagban’o sin buri kay may painom-tubi, wara nag’ud sira sin nakuwa sa Layô. Pero kun wara naghahanap, utuk man an pangugbos san buri. San manguli sira Menay, an nasabi tulos ni Oya Binsing, “Ay, baadaw kay niyan pa lugod wara bunga an kayubkob. San arin daw yadto…”
Ini man an naiisip ni Julia san hunarayo siya, san hunali siya, puna-Manila. Sa Manila, haros wara sin pamunay an ribok, pirmi may nabati; kun diri radyo, telebisyon; kun diri tarag’ok, karanta; kun diri pagutpot san paratinda taho, ragubrob san mga sasakyan. Nasilensyo hamok na mga alas-dos an máaga. Batog naman an ribok na mga alas-kwatro; bale dos oras na kagab’ihon. An baynte-dos oras, puro na adlaw. Kun sa Bulusan, pasepara an silensyo na haros makabungol, na binubu’ong hamok san talagsa na huni sin tagkarit, san duli-duli, san diwit, o san baháw sa uma. Kaya ngani epektibohon pa an katong-katong. Maski sa bungto, may mga tyempo na wara man sin nabati; binabari hamok san talagsa na agi san dyip na pa-Gubat o hali sa Gubat. Kaya ngani grabe an urusyoso kun nabati an pag-alto san dyip; in’aaram kun sin’o an unabot.
An daragko’on nan maitumon na luknog, sintomas hamok san atî san siyudad; atî sa palibot, atî san hangin. Sa syudad, bihira an adlaw na wara sin bulud-bulod sin basura sa mga kanto, piliw san kalí, sa mga geyt san kabal’yan. Mga basura na namariyaka nan pinamagpunugan sin buyungaw, nan inwawaragas sin mga lagalag na ayam. Sa Bulusan, an kamiseta na puti, nangistum sa kalaba-tindi, kay kun diyo man tu’o an lim’ogan. Sa syudad, maski bag’o pa, nangistum tulos kay diri man masyado naibulad sa sudang. Kun naalidad, binubugahan man sin asó.
Sa Bulusan, an lubí, napupurot, maski niyan na masakiton na an panahon, maaayo pa sa uma. Sa syudad, intero pagbabak’lon. Kun Hunyo na tag-igutan, nadumduman ni Julia an matam’ison nira na igot sa Layô, ma’o man an santol. Kun sabagay, sa Manila, may nababakal na santol, pero warâ sin igot. Pag-taud-taod na puro na hamok tinapay nan pinasö na pansit, inhanap-hanap na ni Julia an kakan’on ni Oya Binsing. Marasa pa kay inpapasepara hamok sa Bulusan an ibos kun pista. Didto, kun nahugak magtamo o naibug, nalakaw hamok diyo pakadto kun Oya Inying sa Central, pirmi may kakan’on didto, haros oro-adlaw yo’on. San una, masiramon an taho na may sago nan sin arnibal. Dati salapi an baso. Mamangno naging sitenta-i’singko, nan saday na na baso. Mamangno an saday na baso, piso na. Sa Bulusan, kun diri an tinapay nira Inggam o nira Ponga, masiramon man an lanson kura Inoy Awel Narvades.
Sa Manila, pambihira kun aram an ngaran san kararani, kun nakaka-istorya kun iba na. Sa Bulusan, kila intero na kararani, aram intero na nangyayari, nan kun iba na ngani, tinatangkudan pa an nangyayari. Sa Bulusan, may malalauman pa na kararani, sa Manila, nareparo ni Julia na bihira na ini.
Daghan an nakakati san Manila sa iba-iba na dahilan: ambisyon o paghanap san bagaw swerte na sugad san nababasa sa komiks, pag-usyoso labi kun may mga kamaranghod didto, pasyada na di’ na nakabalik, nan syempre, uli man gihapon sa tidakui, an kawad’an sin paghanap sa Bulusan.
Panabot san kadaghanan, sugad sin pasyada man hamok nag’ud an pakadto, na may matarapo sa imo paglusad mo sa sasakyan, may makami-kami sa imo, maalalay sa pagbatog mo.
Pag-abot ni Miyo sa Manila, tinapo man tu’o ni Julia, pinadagos man ngun’a ni Oya Inggay sa balay nira, maski an turog didto hamok sa restawran, sa tinarakip na ingkudan paghali san ultimo na kostumer. Sayo na adlaw san bag’o pa hamok siya, urupod sira nira Ason pamasyar sa Quiapo, didto sa Carriedo, sa may mga suru-sitseriya. Sa kapihar-pihar ni Miyo, may unughoy tulos.
“Oy, pare, ‘ganda ano?” Kinuwa san lalaki an kamiseta nan dinuhal kun Miyo. Nag-iimod hamok sira Ason nan Julia. Malaksi’on an nangyari. Binaton man ni Miyo an kamiseta, inimod sin diyo an desayn, nan lugar na iuli na kay wara man nag’ud sin plano magbakal, kunuris’ong an lalaki nan bagaw, “Pare, sige na, kunin mo na, murang-mura na ‘yan…” nan tinaplak uli kun Miyo an kamiseta.
“E…hindi po…”, bagaw man ni Miyo, nangahka sin ulo nan inuli uli an kamiseta.
“E, pare, mura na talaga ‘yan, kunin mo na…” bunalyo na an lalaki paharani kun Miyo, bitbit an tisert.
“E, wala pong pera…” bagaw naman ni Miyo, naraw'ay na.
“E, putang-ina, kinuha-kuha mo, eh!”, hataas na an boses san lalaki.
An namagpakabati san boses san lalaki, nag-urusyoso, nagrilingag, nagrarani. “Ano ba ‘yan, pare?”, inhapot nira an lalaki na nagtitinda.
“E, itong gagong ‘to, guguluhin itong tinda ko, hindi naman pala bibili…” intutukdo si Miyo na nanglulungsi na. Nahadukan na man sira Julia nan Ason.
“Ah, ito ba? ‘Putsa, pare, murang-mura na nga ‘yan, Kunin mo na! Hindi pwede yung kakalkalin mo ‘tapos di mo bibilhin..”
“Ah, hindi po, tiningnan ko lang…” nauupsan na an boses ni Miyo.
“Aba, hindi pwede ‘yan, pare, inabala mo na, kaya kailangan, bilhin mo.”
“Hindi po, tiningnan ko lang…” Maski gusto na hamok bayadan ni Miyo, wara man siya kwarta.
Dunaghan pa an nag-urusyoso. Grabe na an kulba ni Miyo, grabe man an hadok ni Julia nan si Ason. “Mm-mus na kita,”, bagaw ni Julia na intatakigan. Para kay an mga tawo, haros nauulangan na an agihan. Diri na sira makahali basta-basta.
Bigla na hamok may kumô na gunubtik, tama sa alimpipingig ni Miyo, na nawaraan sin panimbang, gapot an pandok. Bag’o pa siya hunugpa sa kalsada, may sipa naman na munarka sa kaniya gutok. Didto na naman an gapot san kamot ni Miyo. Surunod na an latob nan sipa; an lagapak nan lapanit, kasarabay san agumod san namagpakulog, san agrangay ni Miyo, nan san kurag’it ni Julia. Wara man to’o pag-awat, may punasiwik, nan nagburungggas na an mga namagpakulog. San mahiwasan, luway-luway na bunuhat si Miyo, binisay an bado na hinat an kuhilyo maski wara man kapaknit, may mga marka sin sapatos sa gutokan, may ludog sa alimpipingig nan putok an wala san hiwa. Pinalpag an alpog nan lapok sa kaniya bado, nan nagpirit na paglakaw pahali. Wara man sin pulis na unabot; kun sin’o an punasiwik, wara na nira pag-arama.
Si Julia nan si Ason, medyo nakabawi, nan indanunan na si Miyo paglakaw. Nag-iikang-ikang si Miyo pero pirit na inlalaksian an lakaw, alalay an duwa na babaye. May nagka-ururhi pa na usyusador, pero naimod na man hamok nira an paghali nira Miyo, labay sa Raon pakadto sa Avenida, pauli sa Quiricada. Sa Raon, ngunana an hutung-hutung sa samad ni Miyo sa hiwa unong san ribok san manglain-lain na tugtog hali sa mga tindahan sin iba-iba na elektroniks. Malanit sa talinga an mga tunog na sugad sin aluminyum na indadagnas sa ispalto.
Pag-abot nira sa Avenida, nagluway-luway sira kay kun matamaan man an mga paninda san mga sitseriya sin peke na gamit pagpanday na hali kuno sa Tsina kaya barato. Sakay sa dyip pa-uli, wara hamok sira sin tiringugan, mas an ngarat kaysa kulog san lawas nan san bu’ot; ngarat san wara kadahilanan na maraot na ekspiryensya, ngarat san sobra na kuri nan pagkaaburido sin grupo sin mga tawo, na didto nailuwas kun Miyo.
Si Julia, nakadumdum san pag-imod nira sin program sa BI na naraot san matugbusan niya didto sa may kura Emberga an pusgo sin kutitob. Nakulugan siya, naraw'ayan pa san magparalukso nan siya na an in’irimod san tawo. Si Miyo man, bunalik sa isip niya an panaralbatana nira sadto na kunadto uga'ng sa pagkatang'uyi kaniya san moropopo'ot, na hinigda niya maghapon, wara pundo an hibi. Pareho man nira naisip na an kutitob, o an moropopo'ot, inagrabyado, kaya bunalos; diri sugad sini na mga tawo, na gusto uga'ng mangloko pero sugad sin ma’o pa an agrabyado.
Wara man baya kaawat an istambay ni Miyo, nakasulod man tulos sa pabrika na sadiri sin sayo na Bulusanon. Parapili sira sin luma na plastik, na tinutunaw, nan hinihimo uli na planggana, tabo, sudlay, nan kun nano pa. Dako an pabrika; sayo na compound, nan upat na bilding. Sayo sa mga kapatas, Bulusanon man, Si Inoy Mado, taga-San Jose. Siya an nagresibe kun Miyo, nan nagmunda san kaniya magiging mga responsibilidad. Istey-in man siya sa pabrika, kaya bihira hamok sira magbagat ni Julia. Apisar, harayo sa Manila an Cavite.
Bag’o siya kunadto, wara na an kaniya mga pa'ig; pero an mga lastro sa kaniya pagmangno, sa kaniya pagkatawo, awat pa magpipila.
Mayon uli sira sin inrasyunan sin handa na pagkaon—pansit, chop suey, crispy pata, morkon, kaldereta, mga kakan’on, kalain-lain pa. Sayo uli na Bulusanon na nag-iistar didto sa Quezon City, harani sa Cubao. Sakay sira san Fiera nira Oya Inggay, nagkadto sira na mga alas-singko, nagbisay san lamesa nan san mga pagkaon para sa karaon na alas-syete.
An lugar, sayo na subdibisyon; puro bunggalo an kabal’yan, may mga kudal na haragtaas, puro may garahi’an sin berlina. Duktor kuno yadto na inkadto nira, bata sin taga-Sabang na asawa sin Insik na negosyante, may pwesto sa Divisoria. Mataliwan an pamilya, pa-Amerika.
Sigi na an arabot san mga bisita. Sa mga nagdespidir, may mga taga-iba na lugar pero an mga Bulusanon na yadto, estimado man san ina san tag-balay, nan sigi an iristorya sin Bulusanon.
“Oy, Conrado, mayad kay nakaabot kamo ni Luisa”, bagaw ni Oya Pansay na ina san duktor. “Sira Roming, sira Badet, si Inday, naarabot pa man hamok, urupod mag-arasawa. Makaranhi man sira Manay Gunday, nan sira Tagoy, bilog na pamilya…”
“Atog kangina pa kunta kami”, bagaw man ni Conrado. “Para kay, natrapik kami doon sa may Anonas. Aram mo man, Byernes…”
“Eh, magpaparareklamo pa baya kita soon na trapik…” suhay ni Oya Pansay, paypay man san nag-arabot. “Hala, kan’i na kamo kay, ho, tama-tama nag’ud an abot niyo, nahutad pa man hamok ini sira Inggay…” Intukdo sa may lamesa sira Oya Inggay, na huniyom man. “Aw, ma’o ngay’an…Artor! Artor! Kayna ngani ngun’a…” Ingahoy niya an bata. “Ho, ini, sira Inoy mo Conrado, taga Bulusan, nan san asawa man niya, si Oya mo Luisa, taga Gubat. Oyon man sira pamag-istar sa Novaliches…”
Nag-arabrasa an inpakirila. “Kumusta tabi?”, magalang an pagresibe san tag-balay, si Arthur. “Salamat kay nakaabot kamo…”
“Aw, akay magdiri…? Saka, diritso na nag’ud ini na iyo byahe?”, bagaw man ni Conrado. Naghihiyum-hiyom man hamok si Luisa.
“Aw, badi awat-awat. Pan’o scholarship grant ini san UP Alumni, kanugon man kun diri kuwaon…”
“Di mahali ka na doon sa Heart Center?”
“Aw, ambot baga sini…Bahala na…”
“Atog kay dianis man kunta na may kakila do’on, kun ingkaso…”
“Aw, madali man yo’on, kay may mga kila pa man kita do’on…”
“Didto man baga ini pag-iriskwela sa Bulusan san ilimintare”, salagbat ni Oya Pansay.
“Aw, ma’o?”
“Ompô. Pero dini na ako pag-graduate sa Kamias. “
“Mayad kay maaram ka man mag-Bikol Bulusan hanggan niyan.”
“Aw, pan’o si Mama, di’ man yo’on nakiistorya sa amo kun diri Bulusanon.”
“Iya namagbisita pa man kamo sa Bulusan?”
“Bihira kay pirmi sibot. Si Mama, kun Kamahalan, kay nag-aasikaso san andas…”
"Iya an kabataan niyo, didto na sa States ma-iriskwela?”
“Aw, ma’o an luwas sini. Aw, sigi ta an iristorya, wara na lugod kamo pagkakaon…” Inpabungyod niya an bisita pakadto sa lamesa.
“Hala… An asawa mo baya, taga-diin?”
“Laguna… Yadto ho, na nakaasul, kairistorya man an mga paryentes niya…”
“Iya an kabataan niyo, may maaram man mag-Bikol?”
“Wara. Wara pa ngani kanira sin nakaabot sa Bulusan… Iya, sigi tabi kay ho, kanhion ko man ini na iba…Karaon hamok kamo doon…”
“Sige, salamat.” Nag-abrasa uli sira.
Sira Julia an namag-asikaso san pwesto, inbibisay an mga pagkaon pagkatapos na may makuwa, basi presentable sa masunod na makuwa. San maggamit siya san banyo sa likuran san balay, linabayan man niya an mga kadanon sa balay. Sa hitsuraon pa hamok, aram tulos niya na puro man Bulusanon. Bali tolo na kadanon, sayo na lalaki nan duwa na babaye. An sayo na babaye, kila niya, si Lea, taga-Dapdap. Nagraw-ayan pa sira sa primero. Hiriyum-hiyom hamok. Pag-upras, nag-iristorya man gihapon.
“Hmm, daku-dako an balay niyo, ha?”, bagaw ni Julia
“…San amo mi, diri mi”, bagaw man ni Lea. “Kan’o ka pa dini?”
"San sayo na Enero”, simbag ni Julia. “Ikaw, awat ka na dini?”
“Pa-tolo ka-taon. Ini sira Oya Itas, may walo na ada ini…”
“Walo niyan na Marso…”
“Diri ka mauli sa Kamahalan?”, hapot uli ni Julia.
“Atog nakaulion ngani”, simbag ni Lea. “Ambot sini… Ikaw?”
“Diri pa siguro”, bagaw ni Julia. “Basi pa sa pista… Iya, hala, ha?”
“Sige…”
May nanotisyahan sira na namatay na Bulusanon sa may Bagong Baryo sa Caloocan. Kakila nira Duyo nan si Bien, taga-Kapangihan man. Nakatupar na Biyernes nira kanotisyahi, kaya nagka-urupod sira na Sabado na gab’i pakipuya.
Mga alas-nuwebe sira unabot. Mayon na sin mga tawo, may duwa na turu-tolda na binuklad na sako nan hinig’tan sa upat na talinga. Sa irarom san sayo tolda may namagsurugal; may mga Bulusanon, may mga diri-Bulusanon na taga-didto man ada sa lugar. Sa may sayo pa na tolda, mayon man mga namag-irinom, mga turutin-edyer an iba, na may gitara nan nagkakaranta, mga maribok-ribok na. Mareparo an kahon san minatay dahil san ilaw na bombilya san punerarya, nan san lungtudan san libro na pirmahan san mga namagpuya. Mayon sin lima na pirma sa buklad na pahina. Wara sin korona. An kahon san minatay nasa piliw san lunob san balay, na nasa piliw man sin kali. May duru-daraga na naglilibot sin kape, nan sin biskwit. Malaksi’on an purot san mga namagsurugal. Namariyaka an kali, pero wara man sin nagrereparo.
Wara man sin nagdadamag, pero san may lunusad na babaye na di-itom, tinangkudan nira na ma’o yadto an asawa san minatay. Wara na sira pagdagos sa balay, nakiabay hamok sira didto sa namag-surugal. Naimod nira na masiok man an gibalaye, imudon hamok an telebisyon hali sa luwas.
Sa mga Bulusanon na yadto, mayon sin kakila si Bien. “Aw, nano, Itoy, diri kita mapilihan niyan na Hunyo?”
“Tsk”, nangahka san tiyan si Itoy. “Ma’d kamo kay may pili. Kami kay puro dita…” Nagtitinawa siya, imod an ngipon nan san lagos na puro digta sin mam’on.
“Harani dini an balay niyo?”, hapot ni Bien.
“Mga tolo na bloke hali dini…”
“Pira baya an bata mo?”
“Upat baga. An gurang ma’o yo’n, ho, na bangkero doon sa purusoy. Hinanapos na kunta sa hayskul kun nag-iiskwela, para kay wara hilig”. Sinundan nira an tukdo ni Itoy, pakadto sa nag-iingkod na bata pa na lalaki, may kalo na baliktad an sul’ot, di tanggo na may ngaran sa likuran na Fortajada nan sin numero 15. Maiimod an tattoo sa braso. May banga na sigarilyo, nan pugol an indidiskarte na baraha.
“Iya, ungod man baya na an kinamatay sini, buno kuno?”
“Kay nano pa? Baynte nuwebe, dubol-bled, sa dubdob nan sa kili-kili an tama. Di’ ka man so’n buhayon…” Lunuda pa si Itoy pagkasabi sini.
“Iya pira man an kabataan sini…?”
“Aw, nakatolo man ini na ‘laki, puro liwat babaye, lima ka-taon an gurang, duwa an idad san poto…” Sugad sin aramon ni Itoy an manongod sini na pamilya, maski an balay niya “mga tolo na bloke” hali didto.
“Iya pan’o man sira sini niyan…?”
“Aw, bahala na sira. Nauli sa Samar, kay taga-Samar baga an asawa sini…?”
“An nakabuno? Nadakop man?”
“Mag-ano. Hain na daw ‘yon niyan… May nagsasarabi na naimod kuno sa Bulu—”
“Nano? Bulusanon man an nakadali?”
“Taga-Tinampo. Irinom. Dini nag’ud kuno sini ho, tirahi…” Tinukdo ni Itoy an “dini”, na harani sa natugbusan nira. Intero sira nag-urubo, na sugad sin yadto pa an binuno, nagkukulop-kulop, nagkukurupsit an dugo.
“Ba’adaw, ha? Sa ‘hiwas san Manila, marasa pa kay Bulusanon pa gihapon an mahimo sini. Dunarayo pa pakanhi…”
Sini na ultimo na sinabi ni Bien, wara na pagsimbag si Itoy. Sugad sin niyan pa hamok niya naisip ini na hapot. Kay san siya man pumakanhi sa Manila, san ma-disisays an kaniya edad, pakagradwar nag’ud sa BI, panabot niya may maabot siya na mas mayad. Amot na taon an kaniya hulat. Niyan, diri na siya naghuhulat.
“Aw, nano, Ason, kay sugad ka sin nautangan?”, karaw ni Julia myentras naglilimpya sira sin tawge. Agahon pa sadto, sirado pa an kantina, namagpreparar sira san lutuon. Si Bien nan si Duyo, siribot man sa kusina. Yadto sira sa luwas san kusina.
“Atog sugad sin diri ako makauli niyan na Kamahalan…” simbag na mabudlay ni Ason.
“Nano, wara tugot si ama?”, intutumbok ni Julia si Oya Inggay.
“Di’ man, kay wara pa man ngani ako pagsasarit…”
“O, wara pa man ngay’an…”
“Tsk, sugad pan’o sin i-ugsod ko na ha’k lugod…”
“Kay akay man, na awat mo na yo’on pagplanuha, sigi mo na ngani sin tipon sin ipatarapo, di’ ma’o?”
“Atog si Mamay, sunurat….Naospital kuno an kamanghod ko, si Manoy Aning…”
“Nano an nangyari?”
“Inparakulugan kuno sin tiyan, biyo nag-uuriod…” Mamundo an pamandok ni Ason. Intatangkudan ni Julia an kahumanan. “Mayad kay wara man kuno kagrabe, dinara nira sa Gubat, yadto pa ngani kuno. Ulser, bagaw kuno san duktor. Nag-huhudam sin idaragdag kuno sa gasto”.
“Iya, saka, nano an plano mo?”
“Atog wara man ‘gud ako sin daghan na tipon, pwera man ha’k san iparasahi ko kunta nan sin diyo man para kun Mamay…Badi ma-sakada na ha’k ako kun ama…”
Wara kadagos an uli ni Ason, na wara man pagmunduan ni Oya Inggay. Dahil diri sira makauli sin dungan, si Julia an nagdesidir pag-uli sadto na Kamahalan. Primero niya na pag-uli tuna humali siya sobra sangtaon na an nakaagi.
Yadto na Domingo de Ramos, sunimba si Julia sa Sto. Domingo, kaupod ni Ason. Sunakay sira sin dyip pa-Espana, nan dyip uli na biyahe sin Pantranco-Delta. Matawo-tawo na pag-abot nira, maski wara pa pagbabatog an misa. Sugad sa Quiapo nan sa haros intero na simbahan sa Manila nan palibot, daghan an paratinda sin kalain-lain: kandila, pamughaton, iburulong, ituru-ob, burak, sigarilyo, mani, balut. Niyan, daghanon an lukay na may turutamsi sa durho, mga kautod na dahon sin oliba, na sugad sin pinag-tolo an sayo. Ngana man ada kadaghan san mga tinda na palaspas kay udto na, daghanon pa, mala kay ruluyos na an iba. Bunakal man si Ason sin oliba, singko pesos an sayo. Si Julia, wara. Nag-iisip na siya san gasto pag-uli. Maski sigi an piririt san paratinda palaspas, wara hamok siya, wara ngani pag-iimod, kay dumdum pa niya an nangyari kun Miyo sa Carriedo. Lugar na nasulod na sira sa simbahan, bigla may kunabig sa kaniya bado, nan kadali inpingkitan sin medalya. Panabot niya kun nano hamok yadto, kun proyekto baga san badi CWL. Diretso an lakaw nira, sugad sin gusto pa niya maglingag para magpasalamat. Bungyod man an babaye na nagpingkit, nan tinapo sira.
“E, Miss, sampu ‘yan…”, bagaw san babaye.
Wara tulos pakasabot si Julia. “Ang alin… a, ito?”
“Oo. Sampu na lang… para sa inyo”
“Ba’adaw may bayad ngay’an ini…”, huring niya kun Ason. “Hindi po, ibabalik ko na lang, o…”, inhuhuba niya an medalya, inpupugulan man siya san babaye.
“E, hindi, mura na ‘yan, Miss, ‘tsaka suot mo na, e…”, sugad sin inhahadok siya.
“E, wala akong pera, ale”, hinuba na ni Julia an pingkit nan hinatag sa babaye, na habo kunta batunon. Sinuksok niya sa bag san babaye an medalya nan uniba sira sin direksiyon sin lakaw. Paglingag nira, naimod pa nira an korte san muda sa hiwa san babaye.
Nakaagí man sira sin matugbusan sa piliw, sa yungod san sayo na harigi san simbahan. Nagbatog na an misa. Daghanon an tawo, nagkariribok san pag-ibabatog kay may unabot adâ na artista. San mangalag-kalag siya, naimod man hamok ni Julia an iba-iba na korte sin parasimba. Sa isip niya, iba-iba an hitsura sa pangluwas, ma’o man sa pangsulod. Maski an lugar, an simbahan, diri man nakasiguro na an namagkadto parareho an katuyuhan; mayon sin sinsero san pag-pangadyi, mayon sin nagpupurbar, may naburungan, may nag-aaprobitsar. Iba-iba na tawo, manglain-lain man na katuyuhan. Intero nagpapasi’ok san simbahan.
Diri inlalauman ni Julia na sugad sadto kasi’ok an biyahe. Hinatod siya nira Ason, Duyo nan si Bien sa Pasay. Sa luwas pa hamok san paradahan san Pantranco, tan’awon na an mga pasahero na namaghulat san bus, daghanon man an mga dara-dara. Alas-dos pa hamok yadto. Alas-kwatro an biyahe na sasakayan niya pa-Bulusan. May tiket na siya, pinabakal niya kun Duyo sa Cubao, kaya tiwalaon siya san kaniya tsansa na makasakay.
Kada maabot na bus, binuburukod sin katawuhan, nan pinupurunugan, hanggan lumarga uli. Alas-singko-i-medya na, wara pa an bus na kanira inhuhulat. Iba-iba na an kanira namatian. Mayon sin nanghihiriwod na, may kabataan na namag-ginawi na; puro na kuris’ong an pandok.
“Kadto na kamo, Ason, Duyo, kay maabot na’k yo’n na bus…” tugal ni Julia.
“E, ayaw kahaghag sa amo kay dini man ha’k kami…”, sagang man ni Ason.
“Pag-abot so’n do’n, paburukod y’on. Kun maluya-luya ka…”, humut man ni Duyo.
Wara na pagpirit si Julia. Naimod niya an burukod nan daralagan kangina pa. May na-agi pa sa bintana. May nagkakaburungguan.
Mga alas-nuwebe unabot an bus. Pasulod pa ha’k san paradahan, intarapo na san mga pasahero. San makapwesto na an bus, ma-o na pagdasdas sira Julia. Nakaabot siya sa ikaduwa na hilera sin ingkudan. An reserba niya, sa Ikapito. Pero wara na siya pakadagos kay punuon na an bus, wara na maagihan. Hunulat pa diyo sira Ason, pero hunali na mag-aalasdyes, nagutom na man siguro nan an isip man adâ, makaingkod si Julia, kay may tiket na. May namagpakipasuhay sa konduktor, mga pasahero na may mga tiket man, pero wara na man sin ingkudan. An iba ngani, wara na pakasakat. Insabihan man san konduktor an mga wara tiket na rumulusad. Wara man sin nagbali. May sunugad ugaring sin “Kay nano, kamo ha’k an nakaulion? Ma’o man kami!” San wara nagbali, wara na man pag-otro pagpalusad an konduktor. Hanggan sa hunali an bus mag-aalas-onse. Daghan an tugbos, sayo na si Julia.
Dahil puno, maluway an dalagan san bus. Sugad san dati niya na naimod, kada agihan na altuhan na may kaunan, na-kaon an konduktor nan san drayber. Ingikanan uli ini sin reklamo san iba na pasahero, lalo an mga tugbos, na gusto na makasangpot tulos. Maski an namag-ingkod, napagal man magluwas-luwas. An nakaluwas man, napila sin halaba sa kasilyas na ngana niyan an rupit nan bang’og. San lunusad si Julia, may inbati siya na istoryahan sin duwa na pasahero.
“…Pira man an inayo sa imo…?”
“Aw, sitenta man ha’k an tuda sa ako, hinatag ko na…”
“Tsk, ako, nadali man sin sanggatos… Mayad na ini kaysan diri makauli…”
Inparaisip yadto ni Julia, kun manongod sa nano yadto. Wara na niya pagreparuha an konduktor nan san drayber na sugad sin wara man hamok labot sa kun nano man an namatian sadto na namagtugbos, labi an mga may reserba man kunta.
Sa dalan, manglain-lain pa an namatian san mga pasahero. May nagsuruka san rura, may natag’ok sin “Paraha man tabi doon, kay mapusngak na ini na kaihion ko!”, may sunugad sin “Bulegs, minsan an manok ko, wara tagal sa pasò…”, mayon man sin nasugad “Tama na sin kakaon, drayber, kay basi makaabot na kita!”. An may kabataan, siribot sin ka-paya sa kanira. Maski huyabit, namagpiyong man an mata nira san makamati kangaturugon.
Mga alas-syete san aga, nasa Daet pa hamok sira; dapat kunta didto na sa Legazpi. Unalto sira sa Naga; namahaw an konduktor nan san drayber, nan san may ipamarahaw. Naatraso pa sira sa may Polangui, kay unagi an drayber sa kanira balay nan nagliwan ada; hulat hamok an bus nan san mga pasahero. Maski pagalon nan puyat, sugad sin nakaginhawa si Julia san maimod na an Mayon sa Camalig. Luniko sira pa-Sorsogon, mga alas-onse an aga. Wara na uli siya pakaturog, Nakuntento na san mga layhon hanggan sa Bulabog. Diriyu-diyo na man an rulusad san mga pasahero. Pag-abot sa Barcelona, nakaingkod man gihapon si Julia. Ma-alas-tres na an hapon. Dapat kunta, mga alas-nuwebe pa an aga an abot nira. Sa mga dalan, daghanon an namagtan-aw sa kanira, abáy pa si Julia, sugad sin gusto kulbaan. Didto siya paglusad sa may kura Dyaning. Wara hamok sin nagtapo kay wara siya pagsurat. Sunakay siya sa traysikel ni Chito pa-Sapngan. Salapi an bayad.
“Mamay! Mamay!”, tag’ok niya wara pa ngani kahuman magduhal san bayad. Nakareparo man si Oya Binsing dahil san ragubrob san traysikel nan san batok san kaayaman. Dunalagan man siya palusad, nan tinapo si Julia sa may lakdanan.
Kun nagreparo si Julia, naimod kunta niya sa mga bintana an kararani na namagtan-aw sa kanira, hasta san mga kabataan na nag-aralto pag-uyag, si Inoy Walter na unalto man diyo san pagburog, si Paring na wara ngun’a pag-ulii si Rantog na nagbabakal sin dyes na Snow Bear.
Oktubre 30, 2004
No comments:
Post a Comment