San buhay pa an ama nira, nagsari man siya pag-iskwela.
Drayber yadto sa Alatco haggan magritayr, bag’o naparalisar nan namatay sa hapdos sa kapuso. An balay nira sadto, sugad sin napala’in kay, maski wara hamok sin kisame nan sin saruyong na agihan san uran, sim an bubong nan sementado an lunob maski wara palitada nan pinta. Kaya an gahoy kun Mintoy san iba niya na kauyag, bata san mayaman. Kun may kahiran siya, mahod an nautadlan ugaring pagsalbatanaha, an bubong nira na malagatakon kun tinatamaan san bato.
Nadumduman niya kun na-entra na an klase. An nagkapira na Bulusanon na namag-iskwela, haraguros pa-Sorsogon, pa-Legaspi o pa-Manila, saklay an butangan san bado, bitbit an karton na may sulod na para-uso, na badi kuyog sa garapon, hubal na saging, benepisyado na isda, diyo na dulsi na pili, pinauga na pangaton, pira ka-buo na lubi, diyo na bilanghoy, badi tunga sin sako na bugas. Siyempre, sa pitaka, bilog pa an paragasto sa pira ka-bulan na pagrugaring bag-o makauli uli, kun bakasyon na naman, kun kan’o mabibisita o kun may mapadar’an. Pagharatod so’on sa Central o pagbantay sa piliw san tinampo san maagi na dyip, uyon sa magurang an haghag, an panugun-tugon, nan pag-urgulyo ada kay nakapaeskwela man sira.
Kadaghanan na kabataan, hadok sa magurang, kaya mga masinunod; namag-ikonomiya, tukud an gasto kay basi diri pagkulangon, nan seryoso sa pag-adal. Syempre, mayon man sin napalain. Ini na mga kabataan, iba man an gusto. Imbis halimbawa na maghinguha niyan basi mayad buwas, an buwas, hinihimo na niyan. Sugad sini sadto si Mintoy nan san kamaranghod.
Pag-abot so’n sa Sorsogon, maluwas ngun’a sira, malakaw-lakaw, mahinayod san lugar na binayaan sin pira ka-semana tuna magbakasyon. Kay may kwarta, wara sin hadok mangursunada sin kun nano na paano-ano. Pag-abot sa balay, panghahanapon naman ni Mintoy an mga kaamigo, na may Bulusanon man, nan taga iba na bungto. Mabatog na an kanira irinom, maski diri pa nabibisay an dara-dara, nan wara pa ngani kakumpleto an mga libro. Mahanlason pa an pagdukot sin ibarakal arak. An sulod san mga karton, imbes na diyo-diyo pagsuda’an, naibanan ngon'a san sumsumanan. Syempre, diri kumpleto an irinom kun wara sin sigarilyo. An mga babaye man, badi may nasugad, “Ba’ah, dianison an sine niyan sa Loida, ‘mus kita.”
Mahod tali’ungod na an klase, sira, nagbubukod pa hamok. San maimod san ama sa card ni Mintoy an mga sabdyek na wara kapasaran, bagaw, “Tsk, wara na kita sin gastuhon sini na imo pamiyawas, kaya niyan na taon, umalto ka ngon’a. Dini ka ngon’a sa balay, magtaga-gabot sin gabon do’n sa hawan…” Wara na siya pakabalik.
Namagpakabatog hamok sira sa kaleds. Nag-arasawa atab. An iba, nagruluwas sin Bulusan. Si Mintoy hamok an nabilin. Bagaw niya sa kamaranghod, habo niya bayaan an ina nira. “Mayad man”, bagaw san kamaranghod niya, “kay basi may kaupud-upod si Mamay”. Mayad man nag’od kun Mintoy, kay san mag-asawa na siya, wara na pagbugsa sin balay kay didto na hamok sira nakisangpot sa balay san kanira magurang. Hanggan san namatay na yadto na ina nira, wara na paghali si Mintoy nan san pamilya niya, bihira na man liwat mag-uruli an kamaranghod.
Naghuhuru-hurnal siya; paghag’ot, paglukad, pagtanom, pag-ani o paghilamon. Para kay bagaw san iba, maluway kuno siya magtrabaho, kaya diri siya kuruwaon kun may kaipuhan na kadanon sa mga patrabaho. Bagaw niya sa asawa, gustuhon man niya mag-ubra, “para kay masakiton man makaagi sin ubrahon”.
Diri man siya dati mararaw’ayon. Para kay dahil ada maluya kaniya an pagkararani, lunuya na man an kaniya pakiupod sa kanira. Kun may iristorya halimbawa sa hinanapos sin pururok, o doon sa tindahan kun namagpatunaw pakapanigab’i, o maski kun nagkakatarapo sa tinampo nan naamak an iristorya, mayon man kunta sin isurugpon si Mintoy, para kay pirmi siya nagduduwa-duwa, nag-aalang-alang na may sumopla san kaniya opinyon. Na-alto siya madali, namati diyo, nan nahali na.Sa kanira balay, didto niya linuluwas an kaniya isarabi. Mayad ngani kay haros pirmi man oyon san kaniya kada sabihon an kaniya asawa, kay badi kaniya kunta pagtutumus-tumuson. Doon sa luwas, mapadaog pa siya, pero diri sa sulod san balay niya…
Kun may naimod siya sa luwas, gustuhon niya umuli tulos, basi maiistorya niya sa asawa. Sugad san maadman niya na nag-abot an kararani nira, hali sa Manila. Nabati niya sa gururu-guro, na may kaupod na bata an nag-abot, na bagaw sa gururu-guro, bata kuno san amo, na bagaw pa dati man kuno na kabiyo san sayo pa nira na kararani. Pag-abot niya sa balay, bagaw niya sa asawa, “Unuli baga si Lina, may dara na bata. Bagaw do’n sa luwas, bata kaniya san amo. Ma’d kun diri yo’n na amo, may bata man kun Anita, na nauna magtrabaho do'on. Hmm, badi ugaring nabataan yo’n sin iba…”
“Iya, nano man kay ilihog pa? Akay idamay pa an amo?”
“Kay kun may asawa man an nakaburod kaniya? Mas mayad na an sabihon, bata san amo, kay aram na san tawo dini na diri man siya mapakasalan kay an amo, may asawa…”
“Ma’o, ha? Diri na man nag’ud mahalaba an iristorya…”
“Para kay, kun ungod na kabiyo siya niyan san amo, di maipahingayad man kunta niya yo’n na balay nira, na namagradag na an kuguhan, sugad man sadto kun Anita, san mahubot so’n na amo…”
“Tama…”
Sayo ka-beses, naghahangos-hangos siya pag-abot, na bagaw sa asawa, “Ba’a, nadakop ko nag’od si Ringrong nan si Marciana, didto sa payag ni Inoy Poyong…”
“Nag-aano man?”, hapot san asawa na unalto pagtugda.
“Ambut. Basta pagkareparuhi sa ako, sugad sin bunulkas an duwa, nan si Marciana, binisay an buhok, ha ha ha, nano daw an inhihimo san duwa… Badi nag’ud nagpayt yadto…”
“Paano-ano mo man”, bagaw san asawa, nagngingirit-ngirit na naglilipad na nagpadagos pagtugda. “Ma’o ha’k yo’n an aram mo”, bagaw san asawa, “panirong…”
“Tsk, ikaw liwat,” nigar niya. “Kay nano, intuyo ko yadto? Madali-dali sira, didto sa agihan sin tawo. Didto kunta sira sa wara nag’ud makatarup-ak sa kanira…”
“Kay badi wara man uga’ng sira sin inhihimo…”
“Humh, ma-wara mo? Atog, ako, natubud ako na kun may kaluyahan kita, mayon man an iba, badi ngana pa…’” Kaya kun may naadman o nadiskubre, maganyahon siya. “Diri ma’o?”
“Kay akay man baya yadto ka sa payag? Nag-aano ka man didto?”
“Aw, inkakalag-kalag ko kunta si Payo, kay kun mayon do’n madelihensiya…” Bag’o pa humalaba an istorya, tunumparing na siya. “Aber daw, kay kalag-kalagon ko gihapon…”
Hulatan nira an payag ni Inoy Poyong. Mayad didto kay mahayahay, kay an hangin na hali sa dagat, wara sin nakaulang, baradlahon sa ibabaw san paray. Kaya kun iba na, an pangalag-kalag, sa panganoron ugaring, kun nakahuroy na an lawas kay naghihimaturog, labi kun nakakaon pa hamok sa balay, o hali mag-udo sa patubi.
Di'anis man na sirungan, sa uran o sa sudang, labi sa uran. Mahod nagkakapira an namagsirong didto kun nabusabos. Kila an una kay mamarahon, nan an urhi, namiripit, kay kun inabot sa butnga san pasakay.
San sayo na paghulat niya kun Payo, tuniniktinik. An nakiunong pakisirong, di’ man si Payo. Si Alex, ugaring. Kunsabagay, Alex kuno an ngaran niya, bagaw kaniya. Pa-Riroan kuno siya.
“Diin kamo do’n sa Riroan?”, usyuso ni Mintoy, insasari kun kila niya an pamilya sini, kay ini na lalaki diri niya kila.
“Harani doon sa may kura Inoy Roque Furio. Umangkun ako so’n…”
Ba’a, na maski sunimbag si ‘Alex’, wara man gihapon kasimbag an gusto niya ihapot, kay maski si ‘Inoy Roque Furio’, di’ man niya kila. Kunsabagay, kadaghanan man san taga-do’n sa may Riroan, Furio. Kun sunabi sini na Galarosa siya, o maski Frontuna, maduda pa siya. Kunsabagay, diri man niya aram kun sira sin’o man nag’ud an mga taga-Riroan, kay dini ngani sa Mabuhay, maski sa pagkararani, diri na man niya kila intero na tawo.
“Nano, wara do’n sa iyo sin maglulukad?
“Aw, wara niyan. Pan’o, sigi baga an kabagyo…”
“Tsk, maski kunta makapakiduklat sin bagol na igaratong…”
“Kun mayon, badi kulang pa sa mga tagado’on…”
“Maluyahon liwat an presyo san lukad… maski an bakal san bandala, sigi man an bahar… Mayad ngani an karagumoy kay madaliay man manahon, maski baratuhon an bakal, ma’o na hamok an inuutadlan san kababayen’an, hasta san kalalakin’an, namagdanon na…”
“Aw, basta hali dini sa uma, di’ man baga intatagan sin mayad na halaga… parasunod hamok an parauma kun tagpira pagbabakalon an kaniya produkto… Pero kun siya an mabakal sin, halimbawa, bulong o gas na iururaw, di’ man siya naka’gbu’ot kun tagpira niya babakalon… Nareparo mo?”
“Ma’o man nag’ud, ha? An produkto san parauma, iba an nagpepresyo, pero an inbabakal niya,
dati na may presyo… Mag-aano na ha’k daw an parauma?”
“Aw, kun kulangon sin paragasto, nano an hinihimo, di’ piniprenda an ingod. Kun kulang pa, pinabakal na diretso. Kun wara na an kabaklanan, napa-Manila, nan didto na man nasari, hanggan diri na nakauli, nawawara na sa siyudad…”
“Aw… kunsabagay, pwede pa man baga tawuhan an uma, maski iba na an tagsadiri?”
“Kun natugot. Kadaghanan baga niyan san nabakal ingod, habo san dati na tawo, an ideya, may tawo man sira na sadiri…?”
“Ma’o, kay, pan’o kun pag-upras, habo man maghali san tawo? Nan pag-arasawa san kabataan, doon man mabugsok? Syempre, an produkto san ingod, para na hamok sa kanira, wara na sa tagsadiri…”
“…Kun iisipon baga, sin’o dapat an magprodukto san uma, diri an nag-aataman san ingod? An nagtatanom?”
Sugad sin diri si Mintoy kumporme sini, para kay habo niya makipasuhay, lalo sa diri niya kakila.
“…’Sabagay… dini liwat sa ato, kun sin’o an mayaman, ma’o ugaring an sigi pa an yaraman. An mga pobre, lalo man nagtiti’os.”
“Kay sin’o an nagiging meyor, konggresman, senador? Sin’o an nakapresidente? Mayon sin pobre? Wara man baga? Kaya sin’o an makapagbuot, di’ an mga mayaman…”
“Tsk, kan’o daw mangyayari na kita an magsasabi kun tagpira dapat bakalon an ato produkto? Na diri hamok kita parasunod…?”
Tunugbos si Alex, sinaklay an bag na dara. Unimod sa panganoron. “Aw, mangyayari yo’n. Diri man ada kita na saragday pirmi sa irarom… Hala, kay ho, tirha na…” Nan tunumparing na siya.
“Sigi, kay may inhuhulat pa ako dini…”
Wara pag-awat, nalimutan na yadto ni Mintoy. Diri man mag-aawat, ma-uulit gihapon. Kunsabagay, maski sin’o kun iba na may natin’o kun nano an dara, kun mapakarin, maski di’ man ‘kila. Kun may bitbit na binak’lanan sa plasa, may naughoy sin ‘tagpira man yo’n?” Kun nalakaw ka na masudang, may nasugad “grabe daw na daga’ang, ha?”, Kun may dara ka na lubi, may nasugad, “magsosoli?”. Kun iba na man, may nakipugkot sin sigarilyo. Maski ngani kun sakay sa dyip, nag-iiristorya sa sulod maski di’ man magkakirila. Paglusad san kaistorya, mahod nahapot an nabilin sa kaabay, “sin’o baya yadto?”
Kaya diri makangangalas kun ini na baragat-bagat nagkaka-urulit.
Sugad sadto na Domingo. Sa baybayon, hiraun-daon sa Katorse-puno, namunay si Mintoy, namahik-pahik san dangga, gamit an kamiseta na saklay, na sanig man sa tadlok na ulayan san duwa na tuhog na bagol nan sin upat ka-buo na lubi. Pasado alas-singko na. Sa karkolo niya, taod-taod hamok, manirum-sirum na. Lugar na mapadagos na siya, may natan’aw siya na nagdadangadang man, wara man sin dara kundi bag na saklay. Nakila niya san harani na, an kaistorya niya dati, si Alex.
“Aw nano, diin yo’n hali?”, bagaw niya.
“Do’on, sa bulangan”, bagaw kaniya.
“Nano, wara sambot?”, karaw niya.
“Wara. Nag-imod man hamok… Nano, diin ka pakadale sin bagol nan sin lubi?”
“Do’on sa Balite. Nakadiyo man na igaratong, nan may isuruli…” Uningkod uli siya, naglalaom sin istorya. Tutal, di’ man nagayud siya nagkakadali…
“Mati’ano, daghan an sultada?”, hapot niya.
“Maluya…”
“Aw, pan’o, nakapista pa man ha’k. Badi naubus-ubos man an mga ipurusta…”
“Huh, nano an ipusta, na maluya an produkto…”
“Iya kay, mga pira pa ka-bulan, mag-aarani na naman ugang…”
“Hmm, badi an kabaklanan san paray, puro man hamok ibarakal abono, ibarayad sa tyempo…”
“Tsk, ako ngani, bihira na makahurnal do’n sa pasakay. Sugad sin sigi an diyo san ubrahon do’n…”
“Aw, kay di’ man nagtutubo an ingod na natamnan. Sigi ugaring an iban… Kun may kabataan ka na nangaipo sin trabaho, ihatag mo pa man an trabaho sa iba?”
“Iya kay, bagaw baga san mga patalastas, an mga abono kuno, nakapadaghan san ani?”
“Patalastas. Kun iimodon sa pang-ibabaw, sugad sin ungod. Pero, mas’di. An abono, mayad hamok yo’n sa una. Oras na binatugan yo’n pag-gamita, diri ka na maka’alto, kay an gahi mo naglalaum na do’n. Pinapatay so’n an natural na sustansya san ingod…”
“Iya kay kun ma’o na ngani yo’n, na nadaghan an ani…?”
“Aw, ma’o, daghan an ani, pero dako na parte san kabaklanan san inani, pakadto sa abono. Nano, may nahimo an parauma kun namahal na an abono? Diri wara? Niyan, dahil nakadepende an ani sa abono, di’ haros an pabrika na san abono an nagkokontrol sa pag-uma? Paano pa an kabahinan san tagsadiri, kun iba pa an tagsadiri san pasakay? “
Wara na masyado pakasugpon si Mintoy. Mayadon ini na kaistorya niya. “Ma’o, masakiton man nag’ud…”, bagaw na hamok niya.
“Kaya”, padagos ni Alex, “mababasol daw an mga nainit sa gobyerno?”
“Ungod yo’n na sabi mo. Wara man nag’ud sin pakadtu’an an tawo…”
“An estado, an nagpapadalagan, mga korporasyon na sadiri san mga namuno sa gobyerno. Ginagamit an pwesto nira basi lalo yumaman. An ato militar, ginagamit sa ato, kun kita nakiwa sin diri uyon kanira. Iya kay pan’o man kun medyo naiipit ka na?”
Wara na nagayud sin naiisip na isugpon si Mintoy. Daghanon an aram san kaistorya. Maski kun iba na gusto niya kontestaron an insasabi, natatayhaw siya san laksi san dalagan san ideya san kaistorya. Para kay diri siya mapadaog. Kun daog man, mas bali, makiupod, makisabay. “Ma’o man nag’ud. Kaya ako, sadto san nag-iiskwela pa ako, naupod man ako kun iba na so’’n na mga rali. Nauyon ako so’n!”
“Aw, an kabataan, diri pa maramok an isip so’n, wara pa sin daghan na kaulangan. Apisar, may mga maestro-maestra na bukas man an pag-iisip…”
“Ma’o. Mayon man nag’ud kami sadto sin paborituhon na maestro…”, bagaw niya, maski diri man niya nadumduman kun nano na taon, kun nano na sabdyek.
“Sa mga baryo”, padagos san kaistroya, “naghahararom man an pakasabot san mga tawo… Maski dini sa Bulusan…”
“Aw, ma’o baga…”
“Maabot an panahon, an kusog san tawo hali dini sa mga baryo, nan san pwersa man sa mga pabrika magtatarapo, basi pantayon an mga oportunidad sa kada sayo sa ato…”
“Ba’ah, di’ grabi daw na pasuruhay yo’n?”
“Sugad man hamok yo’n sin babayi na nabuhayan, may dugo, pero may bag’o na buhay. Maabot yo’n, kun diri niyan na panahon ta, badi sa kabataan ta… Niyan pa hamok, dapat mamili na an tawo kun diin siya. Masakit baga an na-waraan?”
“Aw, ma’o. Dapat man nag’ud makilabot kita, kay intero kita apektado…” Diri na siya masyado komportable sa dalagan san kanira istorya. Mayad ngani kay tunugbos na, sinaklay an bag, nan nagpaaram.
Marso 2, 2008
No comments:
Post a Comment