Piyu-piyo: Ika-16

Mga dayo kuno yadto na irinsya sin orig. Lipuntot an lawas, halip’ot an mudoy nan san siki. Mga makaunon nan, kun diri siguro nakukuntento san tubóng, mga mabuwadon. An gahoy sini na mga orig, breeding. Mga pahupot hali sa kapitan san baryo, na ma’o an in’agihan hali sa munisipyo.

Daghan an naghurupot. An kundisyon, kun makapabakal, tersyo an bahin; duwa na parte sa naghupot, sayo sa nagpahupot.  Mga sangbulanon an idad san orig, puro pa may bakgong san darahon.  Mga maugikon pa; sugad sin bata na diri pa nabubutas sa ina.

Sa naghurupot, di’diyo man hamok an nakapabakal. Kadaghanan, runimrim adâ. Kun ungod, wara sin nakaaram. Basta bagaw san naghupot, runimrim, kaya binuno na hamok,  basi madatahan.  An iba runimrim man nag’ud.

Pareho san kura Inoy Angê.  Nagbatog yadto sa kabubugris, na bagaw man ni Oya Berya, “basi nanganaan san burgol”, kay inparatubungan ngay’an san burgol na hali sa dispensary, na hali man kuno sa Amerikano, kay mala an karton na sinudlan, may drowing na duwa na utod na kamot na nag-aabrasa, na an butkon san bado may mga bituon nan sin kurit sa sayo, nan barong Tagalog man sa sayo.

“’Tog di’ man burgol!”, pangutiil man ni Inoy Angê. “Badi an ku’an ugang, an mais na inparasakot mo sa sagmaw…”. Pwera ngay’an san burgol, mayon pa sin pulbos na mais na hali man sa dispensary. Kun nano man an dahilan, wara na nag’ud an orig kaayugi, hanggan sa wara na pagkaon, labi siguro kay sarakot na an udô nan san sagmaw. 

An bata nira na lalaki, si Gurang, ma’o an nagbabantay sadto na aga san mamatay an baktin.  San sinabi niya sa ina, bagaw man hulaton kuno si Inoy Angê, basi ma’o an maglubong.

Di’ hinulat…

Tinangkaan yadto ni Gurang. 

Mayon siya sin naimod na sayo na langaw na naglayaw-layaw sa minatay na baktin. Nagburu-balyo an langaw sa hiwa, mata, nan talinga san hayop.  Mamangno, an sayo na langaw naging duwa, hanggan nagkapira.  Sa sulod sin diyo na minuto na kahapuni san langaw, nareparo ni Gurang an hiwa san minatay na baktin, nagkolor gatas.  Bagaw niya kun lunuwas an inparapasurop na sagmaw.  “O, ala, grabi na ugang an ihi san langaw!”, bagaw sin sayo na nag-uusyuso.

Ihi ngay’an yadto san langaw, bagaw san nagsabi. Nataud-taod pa si Inoy Angê, didto hamok si Gurang, nagtatangka, nagdudukdok sa ingod san pakól niya na gapot. Mamangno, yadto na gatas-gatas na bagaw ihi, nagbatog pagkiribol-kibol, hanggan sa dunaghan pa an ulod. Kun nataud-taod pa si Inoy Angê, naimod kunta ni Gurang an pagkabuhay sin mga bag’o na langaw, hali didto sa mga ulod.

“Baba’adaw na hugak mo!”, tag’ok ni Inoy Angê pag-abot, pulay-pulay, pas’an an kamiseta. Wara tulos pagmangno si Gurang, kaya wara pakalikay sa talukang san ama.  Natumba siya sa kaabay san inlalangaw na bangkay san baktin. “Nano, diri ka pa so’n nagahom maglubong? Mayad ka hamok magsiba na salbahi ka, wara ka nag’ud sin data!”  Kunaskason an kaniya pag-buhat pagkaimod san biyaw san tampaling ni Inoy Angê.

Nangatak-atak na an sudang, maski wara pa pamahaw, pakadto na si Gurang sa Pal’og.  Didto siya magpapaliot-liot maghapon, sa may payag nira Inoy Berting. Kun iba na, nakisamyaw siya san mga namagburadol; parapurot san naurok na inpapalayog.  Naruyagon siya kay pirmi siya una makapurot, kay pan’o rinarabi man hamok niya an layhon, wara hadok sa lapok.  Diri man siya makasadiri sin buradol kay wara man siya ibarakal sin tabíd, sugad san iba na bata. San may mapurot siya na tinatä, inuli niya kay ipaimod sa ina.  San maimod ni Oya Berya, pinaraknit ugaring an buradol, nan dinungkot sa kalayo san insusugna, nan bagaw “…na kabayo ka, maghapon ka ha’k sin lantuag…” Kun may nagdadarakop man sin haru’an, nakidakop man siya. Kun diri, pirmi man may masasalbatana na tamsi sa pasakay:  kab’on, tikugas, nan sin tubtob. Dahil ada mas an lab’og niya sa lapok kaysa sa karigos, an bitiis ni Gurang diri na nahalian sin kagihki: naggigilang-gilang na nagguguru-gisngak, an gisngak birilog-billog na sugad san sa siki san manok. Dati, Lito an lulo niya.  San may sunugad, “ba’adaw yo’n na siki mo, sugad sin sa gurang…!”, kinup’tan na siya san bansag.

Sa Pungko siya kawili. Sayo na adlaw na tinugal siya pangunglon san ina, tugal na kaurupod an “kabayo ka…”, nakaabot an lakaw niya didto sa may kura Miraya, harani kura Makuri, sa may liku’an pa-Bamban.  May uto na siya na butok sin igaratong—sarakot an unglon, sanga, nan kariwkiw—san may malabayan siya na kabataan na namagbarabád sin hagís. Yunanghad man siya, nag-hulat-hulat san lihis na radag. San may maisulod na siya sa mga bulsa san saruwal,  didto niya katan’aw an dagat hali sa Pungko—abot an dako na binagong sa Pag-ultan, hanggan san mga namaglabay na bapor sa Parola. Malinawon an dalan sa Baluarte, sugad man hamok siya sin higante na nagdudungaw sa mga kutitub na naglalakaw, sa nag-uubra sa pasakay, mga kabataan na namagpalayog sin buradol. Haros pantay na kaniya an mga naglalayog na buradol, kun haros pa hamok, tulayan niya an tabid palugsad sa ibaba.  Naimod niya an mga puno sin anahaw, mga mahugusay an lawas kay sugad sin inhihirinat an sadiri basi mapantayan an Pungko.  Para kay hanggan man hamok sira sa katung-anan. Batog sadto, kun nalabay siya didto, nangingkudan siya sa may bato na narambungan san hagis, natan'aw paharayo, nan nadungaw paibaba. Didto niya nasarihan an harayo pa na pangalag-kalag, an malabawan an kadaghanan.    

Diri man sugad sadto dati an kaniya mga magurang.  Nagbatog hamok yadto san lumuwas an kaniya kamanghod. San una, nareparo nira an kakulangan sin kiwa san bata. Maski induduwak o inguguyok, wara hamok, harayuon an imod, sugad sin nakiglain. Si Gurang na haros ma’o pirmi an bilin sa kamanghod niya, mayon man sin nareparo.  San maghiran si Oya Berya nan si Inoy Angê, kusugon an tag’ukan sa balay.  Lunagabong pa ngani sin kusugon san ibarabad ni Inoy Angê an kaguran. Kunurarat man si Oya Berya sin abot sa langit. An kamanghod ni Gurang, wara hamok pagngarata. Bangâ-bangâ an kamot, sigi hamok an ligid-ligid.

Sobra sangtaon an bata san makalakaw. Kun tutuuson, tama sa idad.  Para kay an pagsuromaton, wara pag-abot hanggan sa mag-idad siya sin tolo, nan diri pa kumpleto; daghan an pahanga masabutan.

Bagaw san iba, yuyid kuno an bata.  An iba man, sugad kun Oya Biyay na parabulong, bagaw karaw, kay badi may nanguntra kuno kun Inoy Angê.  An iba man, bagaw engkanto, kay sugad kuno sin pirmi may kaistorya na iba an bata. Bagaw man san iba pa, sira Oya Berya kuno, malin may irinsya man sin mga lidaw. Mayon pa sin nagsasabi na busong kuno, kay malin sayo kabeses, si Inoy Angê sunagka pagpuhag sin ligwan, maski Biyernes Santo.

Maski nano pa, yadto an inbatugan san paglain san ugali ni Inoy Angê nan ni Oya Berya.  Ngunana an pagkahubganon ni Inoy Angê.  Kunurihon man si Oya Berya, lalo didto sa namagsarabi san manungod sa irinsya. An paluwasan nira san kanira aburido, an kada sayo, nan san sayo pa nira na bata, si Gurang. Maski san mamatay yadto na bata sa idad na upat ka-taon, wara na pagbalik sa dati an ugali san mag-asawa.  Kinaandan na hamok ni Gurang an muda, talukang, kusnit, pakól, rapado. Mayad ngani kay sinintensyahan man tulos ni San Miguel si Inoy Angê, san, sayo na adlaw, unuli na ungod an kasusuka, kada pira na pulay-pulay na bitad, mapiliw pagsuka, hanggan sa puro na hamok tubi na berde an insusuka. Pagka-aga sadto, wara na siya pagbuhat kay marauton kuno an pamati. Nakatolo man ka-semana sin katil’igi, bag’o siya namatay.   

Si Oya Berya, bagaw sa komiks, relaks hamok. Turutinawa, hiyum-hiyom.  San unawat-awat, sugad na man sin may kaistorya na diri naimod na tawo.  Bagaw san iba, uyók, tuyú-tuyó.  Bagaw man san iba, lunuwas man gihapon an irinsya. 

Dahil siguro naimod niya an kakulangan sa palibot, nakaaram na hamok si Gurang pagdisponer para sa sadiri.  Si Oya Berya, maski nagpaparung-parong an alimutaw, padagos man an dati na pangiwa-kiwa, sugad san pag-aro-aro, an panilhig kun iba na, pamugos san kanira hinuba, nan pangagsa sin himuon na kalo kun may napa-agsa.

Dahil sa raw’ay, kinadak’an ni Gurang an pagkalupaw, an pagsikup-sikop, an pagturutan’aw.  Paghuna san kadaghanan, wara siya labot.  An totoo, daghan an kaniya obserbasyon sa kaniya palibot, sa iba-iba na tawo. Maski diri siya kasugpon, nababati niya an iristorya, naaraman niya an mga notisya, an mga kurunu-kuno, an diyo na ungod nan san daghan na pakaraot.   Sa kaniya pagsikup-sikop, may namamasdan siya na mga nangyayari sa mga barisbisan, sa mga likuran san kabalyan, sa pag-itan san mga bas’og.  Sa kapanirong niya, nakabati siya hasta san iristorya sin mag-arasawa kun naghihimaturog. 

Sa mga nagkaka-irimod niya nan nagkakabarati, sayo an kaniya nasasabi: dini sa Bulusan, daghan an buwaon. May mga mayadon kun kahampang, maski iba an insasabi kun iba na an kaistorya. May mga mainistorya sin daghan an pasobra, kun diri man may mga iban na. May mga parasimba man na diri man ngay’an banal.

  

Wara man sira sin mga paryentes, sa kaniya pakadumdom, para kay dahil siguro sa sira kawaraon.  Sa uruyag, uruyaton siya unong san kaniya kagihki. Sa kababansag kaniya, bihira na an nakadumdom san kaniya tingarani. An ama man niya san buhay pa, pirmi man hamok hultok, kaya inpaparatirinaw’an kun nalakaw na na pulay-pulay.  Nan an ina man niya, iba-iba man an garahoy, lalo na san medyo nawaraan sin timon. Sugad sini sa kanira an pagkararani. 

Diri man nira kararani si Oya Petra, kay siya taga-didto ugaring sa Poctol, sa may liku’an pa-Sapngan. Para kay sa kun nano na dahilan, sugad sin nasa sadiri na balay kun naagi si Oya Petra sa kanira; diritsuhon pangingkudan sa palhugan, pagsikup-sikop kun sin’o an yadto sa balay. Kun nahatukon an burong ni Oya Berya nan nakatupar na yadto si Oya Petra, sinusuhay sini, luway an boses na bagaw, “Liyâ soon, Berya, kay, ho, kun may makabati…” nan kinakabit na niya pauli, pasulod sa balay. Paghigda so’on ni Oya Berya, bubulkason na man ni Oya Petra an kaniya tungkos, nan iluwas an manglain-lain na sulod. May ilahid, may idapog, kun iba na may itu’ob kun Oya Berya. Naayad man ada an pamati san lidaw, kay natuturog. Taod-taod na so’on an katurog, sigi pa an hapros ni Oya Petra sa agtang ni Oya Berya.  

Nakikaon man siya kun iba na, harampang sira na tolo. An kaon niya sugad man hamok sin tadi, kay di’diyuay, Kun iba na, nasugad hamok siya sin “tama na ini na arós”, nan napalis sin kape de arros sa tasa na losa. Kaya siguro siya mahugos, medyo ub-ob liwat an gutok.  Pirmi siya di-itom na bado.  Ma’o ada ini an dahilan kaya an gahoy kaniya san iba, Petra Asuwang. Pwera san pagmamâ, ugali ni Oya Petra an pagyupyop sin sigarilyo na itom, na an may pugkot na durho binabangà niya sa sulod san hiwa. Diri hamok sini nagtitin’o si Gurang, pero siya an nakidit, nahadok na sugad sin kaniya hiwa an madadalsuan kun ingkaso.

May kinaadman pa si Oya Petra, pwera san pagbulung-bulong.

Nabuhay kuno siya sa Catarman. Didto, kun hain sarabi-sabi man an kabatiran san parabaráng. An ama niya namatay saday pa siya. Pagkabalo, unasawa uli an ina niya, nan nabalo uli, nan unasawa uli.  An ikatolo na asawa, mayon sin tinukdo kaniya, mga kinaadman manungod sa mga gangat nan tayod nan bunga sin mga tinanom nan kahoy na abunda sa tahok para kay diri aram san kadaghanan an nahihimu’an pwera san pagraba-raba kun nakadungkot na.  Halimbawa, kun sinasarakot ngay’an an dapaw san kakanog, an dapaw san kabuluan, nan san dapaw san lingatong, maraot an epekto sa ginhawa.  An hinihimo kuno sini, sinasamad an bituka, kay naturusok doon an mga dapaw.  An pamati san tag-ginhawa, maharabahab, nangasuka nan nahalawhaw.  Pinangluluya siya, maluya an kaon, malaymay an pamati. Mga pira ka-semana na sugad sini, maglulupa na an kaniya bituka. Kun diri buriton, mamatay siya sa madali na panahon.  An bulong sini na hilo, ubat, na kadaghanan, lana na pinainom kay basi kuno humanlas an bituka, nan dumiretso an hilo paluwas sa ginhawa.  Si Oya Petra, mayon sin aram na kahoy na an gangat, kun kinikilkig nan pinainom sa nahiluan, dagos ayad san pamati. Kun may diri siya naruyagan na tawo o grupo sin mga tawo, pinatadi niya san kaniya tukdag.  Maski diri siya kahampang sa taramo o sa karaon, malaksion man an kaniya kamot kun napalipot siya sa mga banggerahan, kun hain yadto an mga pagkaon nan inumon, hasta san mga pinggan, baso, nan san mga lutuan.  Marukdugan hamok an mga ini, sigurado, mayon sin makamati pagkahuman san karaon.

“Kaipuhan ta, Nono, an diyo na kinaadman”, bagaw niya kun Gurang minsan. “Masakit an tawo na inkakaya-kaya. Ma’o ini an ato panagang, kundi’ man iparatas.”

Diri pa si Gurang tin-edyer, mayon man siya sin namatian.  Kun nangudyut siya, nasi’ok sin mayad an kaniya dubdub, hanggan sa mawaraan siya sin panimbang.  Nakiridit an kaniya lawas, sugad siya sin inkukutol. Nangiwi-kiwi siya, biyo na naturo an laway niya na diri niya napupugulan.  Mga pira na minuto, nakalma man siya, hanggan sa sugad man hamok siya sin nag-uyok. Mayad ngani kay kun inaabot siya, pirmi man sa balay, nan kun sa luwas man, wara man nakaimod kay pirmi man siya solo. “May inbabati ka, Nono”, bagaw ni Oya Petra. May kinuwa sa tungkos nan hinatag kaniya an sayo na kunkum na liso. “Kun magraot an pamati mo, sumupä ka sin sayo sini basi diri na magpadagos an pag-atakar sa imo.  Tiuson mo hamok kay diri sini dianis an rami…”

May hinatag man siya kun Oya Berya na bote na may sulod na lagtang na dulaw an kolor.  “Iglahid mo ini sa imo sentido bag’o ka magturog.  Makamati ka sin kadianisan, sin kapamunayan.”  Yadto ada an dahilan kaya batog sadto, sugad sin bunalik na sa normal an kiwa ni Oya Berya, maski an turuya-tuya kaniya padagos man gihapon. Inataman uli niya an kaniya mga masitas, an mga suranggä nan san mga bidlayä, an mga kayanga nan san mga santal.  Dahil kun Oya Petra, nagtanóm pa siya sin mga albahaka nan sin kulugun-kugon, mga artamisa, lakadbulan, nan san bagaw herba buena, na kun gahuyon sa Bulusan erbobohayna. Gurangon na sadto si Oya Petra. Pero wara sin nakaaram kun namatay siya.  Basta na hamok siya nawarà.  San warâ na siya káimod, warâ na man siya pag-parairistoryaha. Hanggan niyan, diyo man hamok sa Bulusan an nakadumdom kaniya.

Naanad si Gurang pagsolo.  Kun diri pa nakiaram an kararani nira na si Oya Elena, na in-unungan pagtubasi kaniya ni Oya Berya, diri siya mabungyod pa-iskwelahan, pagpalista sa gred wan. Sa klase nira, wara man siya sin naruyagan. Sa pag-imod niya, daghan na kaklase niya an buntol nan angang. Maski pa daghanon an kanira nutbok nan sin lapis, nan puro pa bag’uhon, daog pa niya gihapon sira kun hiriran. Diri siya mapadaog. Kun recess habo kunta siya magluwas, para kay sigi man an tin’o san maestra, kaya napaliot-liot na hamok siya sa luwas. Kun iba na nag-iimod san namag-uruyag, sugad san mauso an turumpo. 

Nag-iimod siya san burungkugan.  Sayo san mga turumpo, mahagungon kun nataririk, dianison pagbation, maganyahon. May diri nakatios, hinahapot an tagsadiri sin “nano yo’n na kahoya…?” na sinisimbag man san hinapot sin “…hoya-hoya sagalpot, salbahi an naghapot…” nan matinawa. Siya, di’ namatì hamok. 

Sayo na adlaw, nag-uuru-ingkod siya sa may fishpond, may nabati siya na naghahasa sa lunob na simento san iskwelahan. Tinan’aw niya, pero wara siya pagsuromaton. Yadto na naghasa, san makahuman, runani kaniya, nan inburu-bungkog an turumpo, sasaluhon, nan ipatala kaniya.  San wara pa gihapon siya sin sinabi, bagaw san sayo “Gusto mo sin turumpo? May kautod pa ini na sanga sa balay.  Gusto mo himuon ta?  Kailon na ini na biyawas, kaya mahagungon!”

Taraski nádagka na man nag’ud, sunugpon man siya. “Tsk, maluya kita so’n…” Diri niya masabi na wara man siya sin sundang na matarom, pako na tres pulgada, nan sin lubid na hagâ. 

Nabasa ada an nasa isip niya, kaya bagaw naman san sayo, “Do’on, pagritira, kay paytun ta.  Ako na an mahimo, may pako pa man didto sa sayo ko na turumpo na nábuka sa paratúk.  An hagâ, di malubid kita…pira man yo’n…”

Batog sa paghingpit nira san sanga na hinimo na turumpo, dunagos sa paghapit-hapit si Awel sa Dapdap, kura Gurang, nan ni Gurang sa Lomboy, kura Awel, paki-uyag. Mas dako si Awel, pero diri ungod na parasunod hamok niya si Gurang.

Para kun Awel, an pagsolo-solo ni Gurang, an pagka-diri-matingog, iba sa kadaghanan na gusto kaniya magrani, magtala. May mga kinaadman na kun Gurang hamok niya naimod. Si Gurang man, sadto pa, naimod na kun Awel an talï, na natatahuban hamok san ikararaw, san pagpareparo sa iba na paagi.

Sadto pa man, si Julia napalain na sa kadaghanan, kay sugad sin sa dako na tulos an kiwa. Diri siya nakisakot maski sa iba na kababayin’an, labi yadto na mga makinurag’it. Sayo hamok an kaniya kaupod-upod, si Ibay. Maski nano na patinawa ni Awel, wara sin epekto. Sa kadaghanan, sugad siya sin paradiskubre sin mayadon na bulong, pero kun Julia nan kun Ibay, wara ini data.

Kun sin’o an diri nagrereparo, ma’o man an nareparohan. Pinaano-ano ni Awel an sunggod, karaw, nan tuya-tuya basi makuwa an atensyon ni Julia.  Ungod man, kay sa paagi sini, ngunana ugaring an pagharayo san boot ni Julia kaniya.  Sugad sira sini hanggan sa hayskul sa BI.

Si Awel, nakahuman sa hayskul.  Si Julia, wara. Si Ibay, hunali. Si Gurang, wara ngani pakabatog.  Dahil wara man sira sin regular na pagbuhay, nasabutan ni Gurang an gub’at san pagpadagos niya pag-iskwela.  Kaya wara na siya pagkulibat sa ina manungod sini, sadto na Hunyo na ma-entra an klase, pakatapos niya grumadwar sa elementari.

Kaya maski an iba nag-aaradal sa sulod san kwarto, siya, naghanap sin kinaadman sa luwas.  Nagbatog siya paghuruhurnal sa patanom ni Inoy Salos, hanggan sa harag’ot nan rulukad kun wara ubrahon sa pasakay. Wara pag-awat, siya na an kuruwaon ni Inoy Salos kun nangaipo sin obrero. Nakaaram man siya pagsigarilyo nan pag-inom tuba bago pa siya naging kinse anyos, para kay diri siya nahampang maski kunay hamok.  Sira Inoy Salos hamok nan san iba na hurnal an naka-agda kaniya. Nan si Awel.

Sa pag-itan san iriskwela, naipadagos nira an kanira pag-amigo. Nabungyod man siya kun Awel kun iba na maski sa barayle, maski didto hamok siya si piliw, nag-iimod. Maski san tin-edyer na sira, buhay pa gihapon an pagkaruyag ni Awel kun Julia, na insasabi niya kun Gurang.

  

Awat na siya inpaparatugal san ina manungod sadto na talod san kanira hagdanan na rugtas na an gakot na uway. Awat na man niya inpapasepara. Nadumduman niya, nan diri na niya malilimutan, san runampahog si Oya Berya sayo na hapon.  Dahil san dulom, wara niya kalikayi an talod na hingayadon.  Diritsuhon siya sa irarom, badol an udug sa tihababai na talod. Wara na ngani siya paka-adaw, dismayado tulos.

Batog sadto, wara na man siya pakakiwa, pwera san kaniya mata. Bagaw san parahilot, nautod kuno an udug ni Oya Berya, pero basi pa madara san mga idarapog niya. Sinunod man ni Gurang an mga sinabi, pero wara man pag-ayad an kamutangan ni Oya Berya. Intitil’igan, indadanunan sa intero. Sa lo’oy ada kaniya, sugad sin wara na paghinguha si Oya Berya na umayad. Namatay siya tolo kabulan batog san pagkahulog.  Terser anyo kunta sadto si Gurang sa hayskul, kun punadagos siya pag-iskwela.   

     

Aram ni Gurang an istorya sadto na lalaki na surunod kamatay an tolo na kabataan, sa kun nano na hapdos. Inlulubong kuno an ikatolo, nagyayango yadto na lalaki sa langit nan nagngungurub-ngurub sin “salbahi ka Diyos!”  Sa dubdub ni Gurang, mayon man sin diri dianis siya na namatian.  Sugad sin mas daghan an aburido na nasa sulod kun ikumparar sa kaugmahan.  Nadumduman niya, batog na saday pa siya, amot na kulog sin bo’ot an kaniya namati’an. Kun sa iba na kabataan kaugmahan an kinadak’an, siya sugad sin lunabay an pagkabata na diri niya nasarihan.   

Nangingkudan siya sadto sa may Pungko, nagdudungaw sa ibaba. Maski an hayahay san pangalag-kalag diri nakaparà san kaniya aburido. Nangaipo siya sin masusumatan.  Naglakaw-lakaw siya, hanggan makaabot sa Baluarte, sa may payag sa piliw san tinampo, diri harayo sa kanira balay. Tinan’aw naman niya didto an namaghuman san pag-asyab, an iba na namaghakot san inani, an namagpalpag, nan san namaghimalid, nakipareha sa diyu-diyo na paghali san banaag san pasunlop na sudang. Didto sa payag, uhot man hamok an inabutan niya; atab ada mag-abaho an nag-uubra. Mayon pa man sa Madlawon sin namagburadol na kabataan, bati pa ngani an sumba hanggan didto sa Dapdap.  Bation man an tugtog san barayle sa Gabaldon, kaya suru-siguro, nasa irinom niyan si Awel, nagpapakusog sin bo’ot. 

Padiyu-diyo, may namaglabay. May paratinda isda na taga-Dancalan, pauli na, may sulod na na lain an basket. Badi habon, bugas, lana o gas.  Mayon man sin mga bata na sakay sin karabaw, pakadto sa lab’ugan. Kun Domingo, sugad sini na oras, mga parabulang an mag-aaragi pa-uli. Niyan na Sabado, ma’o hamok ini an maglalabay sa sugad sini na oras.

Pakarin na daw an dalagan san kaniya buhay, niyan na solo na hamok siya? An balay nira, na dako hamok diyo sa payag, pwede man imantener. Mabubuhay man ada siya sa paghuru-hurnal, pag-oro-ekstra kun diin do’on. Pero nano na klase sin buhay an wara sin inmamaw’ot na maabot o aabutan?  Sugad man hamok sin kareta na wara sin nag-uusong, o bisikleta na wara sin nag-gagapot san manibela. Wara sin kakadtuan, maski sigi an ka-pidal.

  

Pawara na sadto sa uso an ice candy, pira na kataon na may kuryente, kaya diri na nali’on an Bulusanon. Nauso naman an bisikleta.  Daghan an nagbarakal. Mayon sin kadaanan na itso, mayon san bagaw easy rider. An bagaw mga maaram, sinasayudan an tatak san tinidor. Kun Sonnet, dianis kuno ini kay imported. “Yu-is” bagaw. Made in U.S.A. 

Sa parabisikleta, maski nano na itso, tatak o kamutangan san bisikleta, basta madalagan pagpidali, payt. Kun sin’o an mayon, masakit na wara sin masamyaw, sin masari maski diin ka abuti.  Kun may bisikleta ka pa-Central pagbakal sin kun nano, nan may makaimod sa imo na kakila, badi mahulat ka ngun’a kay pasimanggadan man ngun’a an bisikleta mo paghudama.   

Sa parabisikleta, diri bale kun hataason an bisikleta, maski pahanga maabot san siki pagpidal. An paborito na dalagan san pakatso, palibot sa Dapdap, sakat sa Madlawon, lusad sa Poctol, labay sa Sapngan, sakat uli pa-Sabang, pa-Mabuhay, lusad naman sa Lomboy, pabalik na kun diin.

An hudaman ni Ibay sin bisikleta, kararani man nira, pamangkin ni Inoy Dadong sa Lomboy. Dara san kaniya pagka-agresibo, kun nakabuyo si Ibay sin hudam, diri nakauli hanggan diri siya nasumo, o kun may nadagkahan na iba naman. Sadto na hapon, hali na siya sa Sabang, lunabay na sa Sapngan, hali na sa Madlawon, pabalik na siya sa Lomboy. Pakalampas niya sa ispilwey sa may bulangan sa Baluarte, natalkas an kadena san bisikleta, kaya maski nano na ka-pidal, wara na uunhan. Inusong na hamok niya an bisikleta, in-iisip kun pan’o hihingayadon bag’o makasangpot sa hinudman. Kadiyu-diyo, naalto siya, pinupurbaran pagsulita an talkas na kadena. Puno na sin grasa an kaniya kamot. Naghanap naman siya sin iparahik.  Naisip niya an mará na uhot san matan’aw niya an payag. 

Intatan’aw ni Gurang an bisikleta, wara tulos pagreparo san pamilyar na hitsura na nag-uusong pakadto sa payag.  Taraski diri man ugali an pag-una pagtin’o, wara hamok siya pagribok, hanggan sa sumirong na si Ibay sa payag. 

“Uhh, may tawo ngay’an dini…”, bagaw ni Ibay pagkaimod kun Gurang, na nakila man tulos niya.  Dahil diri man ugus, wara na man sin sinabi si Ibay.  Pinatugbos an bisikleta, nan hininguha uli paghingayada.  Wara man gihapon aaser an inhihimo, halata na an iritasyon sa kaniya.  Binutasan an bisikleta, na natumba sa uhot, nan kunuha sin uhot nan pinangpahik sa grasa sa kaniya kamot, sigi an ngurub-ngurob.

Wara man sa isip ni Gurang an hihimu’on, taraski diri man inlalauman an pagbagat nira.  Tunugbos siya nan rinani an bisikleta kay patugbuson.

“Hoy, ayaw so’n paglalabot, ha?” bagaw ni Ibay.  “Malabuton ini…”

Maski naraw’ayan, wara tulos kadisganar si Gurang.  “Di’ diri, ikaw an indadanunan…”

“Kay nagpadanon ako sa imo?”  bagaw ni Ibay, diri man nag-iimod kun Gurang.

Wara na pagsugpon si Gurang. Pabalik na siya sa pwesto niya, san may sinabi uli si Ibay.  “Salbakut na bisikleta ini, natapunan na ada ini sin kagid…”

Bunalik si Gurang.  “Nano an sabi mo…?”

“Wara”, simbag ni Ibay, wara pa gihapon pag-iimod kun Gurang, na nagrarani na kaniya.

“Diri”, bagaw ni Gurang. “Ulita daw yadto na sinabi mo…”

“Salbakut na…”, kinuwa ni Ibay an bisikleta, iusong na pahali.

Wara na siya pakabitad, kay nagap’tan na ni Gurang an kaniya braso. An reaksyon ni Ibay, pagbarag san bisikleta kun Gurang, na maski nawaraan panimbang, wara katalkas an gapot sa braso ni Ibay.

Malaksi an nangyari. Sugad sin nagbagat an duwa na klase sin aburido na pareho diri mapadaog, pareho naghuhulat makapulkas, anas namaghanap sin makabulwang. San hunublas, sugad sin tubi na wara sin saruyong na labayan, kaya an awas burulag, masakit punpunon, masakit pu’pu’on.  Kun may nakarani tulos, nabati kunta an agumod nira pareho.

Si Ibay, diri natural an kusog maski babaye.  Unato siya sin mayad, ginamit niya an bilog niya na kakayahan. Kun maluya-luya, diri siya basta-basta madadaog.  Para kay natupar na mas hararom an inhali’an san kumkum na aburido ni Gurang.  An pag-imod niya kun Ibay, ma’o an inhalian, an dahilan san intero niya na maraot na namatian. Wara pag-awat, nadaog an kusog ni Ibay. Pagkaimod na nangluya na an kakontra, lalo kunusog si Gurang, na sugad na sin butá, diri na aram an inhihimo.     

Sugad hamok siya sin namungaw-mungawan san may mabati na kurag’it hali sa luwas san payag. Boses sin kabataan, nan sin daragko na na parani sa payag.

“Yo’on tabi ho, ba’a!”

“Adaw! Kay sira sin’o yo’n…? Ha’in…?”

“Kadtu’a na tabi niyo, dali’a…”

Bunutas si Gurang kadali, wara na pangalag-kalag, sunurot sa lunob sa likuran san payag, nan nanulay sa layhon, pauru-ipli pa-Looban. Bag’o siya nakasangpot sa luyo, bati pa niya an kururarat sa inhali’an niya.

Yadto na gab’i, wara siya pagturog. Nagbati-bati ngun’a siya. Malaksi’on an huruding-huding. Base sa napamatian, diri na siya angay magpaimod sa Bulusan.  Pwera san awtoridad na naghahanap kaniya, may mga tawo na kun maimod siya, sigurado mapakulog. Pero maski nabuta siya sin madali na panahon, aram niya na diri totoo an insasarabi manungod sa nangyari. Para kay sin’o an maniwala kaniya? Kunadali siya sa balay nira.  Maski sa dulom, aram niya kun hain an kaniya inhahanap. Bag’o magmaaga, yadto na siya sa Irosin. Didto siya naghumali. Sugad san buhay niya, ini na biyahe niya wara sin direksyon. Wara man siya sin aram na kadtuan, sin aram na dagusan sa Manila.

Nabuhay siya sa pag-uru-ekstra sa maski nano na trabaho. Nagpabakal siya sin sigarilyo, balut, mani nan peryodiko. Nagpasuhol siya sa manglain-lain na trabaho. An dilihensya niya na diyo, pinagkanigo man niya sa pagkaon, pagyamit kun dugniton na an sul’ot,  kay diri man niya kaipuhan an bagahe sa istaran niya sa bangketa. Angay man kaniya an lugar, kay niyan na ubos na an liso na hali kun Oya Petra, sige-sige na uli an atake san kaniya dati na namatian.

Duwa ka-taon na san magdesisyon siya pag-uli. Inurutud-utod niya an biyahe, basi diri makaupod sa regular na agihan san Bulusanon na nag-uuli. Didto siya duniretso sa Sta. Magdalena, pabalik agi sa Talaongan, nan baklay na pa-Balete, Lalud, hanggan makasangpot siya sa bungto, namiliw sa baybayon.

Wara man pag-awat bag’o may nakareparo kaniya. May nagkadto man na awtoridad san baryo, pero wara man siya pagpaimod, basi pa kun isipon na notisya hamok na salâ. Batog sadto, pinanindugan na niya an buhay na patago, maski sa sadiri niya na lugar. Maski sugad sini, nagmamaw’ot siya na sa maabot na panahon, mahahatagan siya sin lugar na maitama an istorya na dahilan san kaniya buhay na sugad sin sa lagalag na hayop.

Kunusog ini san maimod niya si Julia. Si Julia, na hanggan niyan bilog an kaniya respeto, maski diri niya kaugos. Basi pa kun mamati. Harani si Julia kun Ibay. Kun maniwala siya, posible na makaistorya niya si Ibay o an mga paryentes sadto, bag’o an mga awtoridad.

Maski sugad sadto an dati niya na buhay, gusto niya yadto mabawi. Kaya niyan, inhuhulat niya si Julia.

Marso 31, 2005