“Lingku'as man ini na radyo, puro istatik”, reklamo ni Inoy Desto pakaparonga san kanira transistor. Inuro-iksamin an antena, tinurutalpi an radyo sa tagiliran, binirik-birik an mga birikan, tinaktak an battery nan hinuruhimunta bag’o binalik uli. San wara pa gihapon kahingayad, piniliw an radyo nan uningkod sa hagdanan, sigi an ngurub-ngurub. “Kun kan’o man kita nagbabati sin balita, ma’o man yoon makinapay.”
“Iya nano an mayad so’n?”, sunggod ni Oya Binsing.
“Hmph! Kun pinamunayan man niyo soon na mga drama ngon’a, kay, ho, ambot kumusog pa ini na barung-barung…”, simbag ni Inoy Desto.
“Madali-dale, sayo man…”, bagaw ni Oya Binsing.
“Aw, kunsabagay”, bagaw uli ni Inoy Desto, “kun an sabi pahali na, badi kumusugon na uga'ng ini. Kahapon na bagaw signal namber tre, masudangon uga'ng…”
“Huh, kay ma’o baga”, bagaw man ni Oya Binsing, “Kun signal namber wan, ungod man an ariporos, mala san sayo na taon…”
“Nano kuno an ngaran san bagyo?”, salagbat ni Romeo.
“Atog, Yoling…”, simbag man ni Julia.
“A, kaya man paiba-iba an diriksyon…, bagaw ni Inoy Desto, nagngingirit-ngirit. Nasabutan na san iba na an intutumbok niya an singaki niya na si Oya Yoling, na kapasuhay niya sayo ka-beses.
“Hmm, may makabati ngani saimo…”, wutwut man ni Oya Binsing, sigi an hiyod san riniras.
“Kay ma’o baga?”, simbag ni Inoy Desto. “Masakit intindihon…”
“Tama na yo’n kay ho, taod-taod, madulom na, mas bali magbatog na pag-amak, hala na kamo, Julia, kay basi makaturog atab…” tinapos na ni Oya Binsing an istorya. Nanghihiwod na tunugbos an magkamaranghod, si Julia pakadto sa bugasan, si Romeo nan si Tirso, pa-sirong, makuwa sin igaratong. Kun babasahon an isip nira, haros parareho: an bagyo, an mga ngaran sini, nan san paborito himu-on kun may bagyo: manguyumpus.
Kun an tubi san Dolipay di’ makasangpot sa dagat kun diri umagi sa ispilwey, ma’o man an kalendaryo san Bulusanon: diri maka-abot sa Disyembre kun diri lumabay an nagkapira na barung-barung. Pareho man, kun nano ka-baliko san mga deklarasyon kun sarin ka-kusog o ka-luya san bagyo, ma’o man an ka-tadong san ginamit na sistema san pag-ngaran san mga bagyo: hali sa mga lulô na popular sa mga Pilipino: Aning, Binsing, Konsing, Doding, Eying, Grasing, Huling, Ibyang, Lunding, Miling, hanggan umabot sa Yoling, nan batog uli sa Atang, Bebeng, Kaling…kun iba na, nagamit sin lulô sin lalaki, kay kun makusugon kuno an bagyo. San arin yadto na bagaw may bagyo kuno, nag-arandam pero sigi ugaring an surusidlak san sudang, nan ma-bigla pag-tinik-tinik. Bagaw ni Inoy Dikê, san kulanting na sadto, “badi ini na bagyo, inbubusi'aw”. Sa butnga san kanira tirinawa, intero sira nagkauruyon na “may payt ini na Pag-ASA”.
Maski nano na kadaghan san bagyo, diri na-sala an labay san semana bag’o magpista na Hulyo 25, nan semana bag'o magtag-Kalagan. Pirmi ini na mga okasyon mayon sin pasambang na turumba na lubi, saging, pal'ak na kahoy, nan badi tupas na bakilid. Namuti-puti an upak, nan san mga tinukbasan san ubod san lubí. Kaya makunswelo na namag-selebrar san pista habang naglalayaw-layaw an posibilidad san kalut-asan sa maabot na mga pira ka-bulan.
Siyempre kay nahaghag san kaniya banti, kadali man pagsagka si Inoy Desto pa-Layo, pero pirmi pa gihapon siya urhi.
“Tsk, naunahan na naman kita, Miyo”, bagaw niya kun Romeo. “Pwidi pa kunta yadto mahulug-hulog na lukyat na kawalwal na natumba”.
“Wara na man sin radag na lubi, Papay”, bagaw man san inhahalhal na Tirso. “Pinangpurot na piro wara na man sin tuda na tugas na nagkikitay-kitay”.
“Si’apò yo’n niyo”, suhay ni Inoy Desto. “Pan’o so’n na madalunot an agihan, di’ urhion kita. Hala, pangutus na’k don sin pakó, kay basî may sulihon kita pag-uli, nan tukdula yadto, Miyo, na kapayas kay kun madale pa yadto”.
An kadianisan man na dara san bagyo, kun kadianisan yadto na magagahoy, an pagkalimpyahi san mga kali nan piliw san salog. An kusugon na uran, ma’o an na-anod san mga ginusap nan riniras na pinamaghulog hamok san mga parahimo-kalo sa may kali. Anod man an mga tap-ungan na diri man inkakaritan o induduktan. Anod man an mga bunot na iniwang na namagbalad didto sa mga udu-an sa likuran san kabalyan, sa kakaragumuyan, sa may patubi sa pasakay, kaurupod an mga namag-uga na udo nan san mga preskuhon pa. Nan anod man an mga tinapok didto sa mga baybayon san Dapdap, Sabang nan Dancalan, hanggan Ortiz Avenue. Anod ini intero pakadto sa dagat, kaya kun may mabuyo mag-piknik pakabagyo, badi nuka an abuton.
Mayon ngani sin makunswelo na eksperyensya si Inoy Desto, na diri niya nalimutan. San unagi an bagyo na si Kayang, bagaw makusugon, pero wara ngani paghangini sin mayad. Nakamati sin ga’os sin tiyan si Inoy Desto nan punasimple pakadto sa may igot nira Inoy Danding. Inkatapö niya si Sitóng, naghihingayad pa san bakels san saruwal. Nagkihatan man ha’k sira. San harani na siya, may nabatî siya na karasî-kasî nan sin huruding-huding. Uusyusuhon kunta niya, para kay grabi na an ga’os san kaniya tiyan, kaya hunanap siya sin di’anis na pwesto, nan tunangkarat na. Naimod na man ha’k niya an bigla pag-lipot sin sayo na tawo, babaye kay di-daster. Pamilyar an daster. Mamangno, nalipot man an sayo pa, lalaki. An kamiseta, kila niya kay may letra na “O.K. Osmena Kami”. Aram niya kun sin’o sa pagkararani an mayon sadto na tisert. Namas man kun dungan pamalangtoy?
Imbes na maruyag kay kumbaga, may ikaistorya sa kairinuman, haghag uga’ng an namatian ni Inoy Desto. Kun tama an kaniya huna-huna, yadto na naimod niya may kahulugan na lain, na diri di’anis an kakadtuan kun mabulgar. Sa pagkaaram niya, madí-padí an gahúyan sadto na duwa. “Mao adä ini an bagaw ‘madí-padí patádi-tádi’”, bagaw niya. Nagdesisyon siya na diri na ha’k magribok. “Marasa pa kay wara adä pagmangno si Sitóng.” Yunangô siya. “Kun may mata ha’k ini na igot, diri ha’k ngay’an lubot an maiimod…”, sa isip uli niya.
Sa Bulusan, dahil sira an mas kila, may nagkapira na personahe na sugad na sin prangkisa san kanira katungdan, sugad kun Miyo tubero, si Inoy Tonyo nan si Inoy Levy parabuno, si Inoy Dadoy paraburog, si Kabudit nan si Oya Bebeng paratinda-isda, para-panâ si Sulping, parahingayad-radyo si Jesus, pararetrato si Inoy Bosyo nan si George, para-bayabay si Inoy Prisko, parahimo losong si Nani, sorbetero si Inoy Dyoning, dispatser si Timoy, para-drowing si Utay, paralubid si Gilo Bite, paratinda-hipon si Oya Dalen, pararigaton sin ugá si Inoy Iyas nan si Kanor, nan may panaderiya si Ponga nan si Inggam.
Sa simbahan, sakristan si Inoy Pekto, kantora si Oya Liling, nan may nagka-pira man na parabasa. Sayo sa mga parabasa, si Inoy Delfin, ma’o an may torno sadto na Domingo na nakaisip magsimba si Inoy Desto. Maski matagungtungon an boses ni Inoy Delfin, wara man masyado kasabuti yadto ni Inoy Desto. Harayo, nan manglain-lain man uga’ng an kaniya nasa-isip habang nagmimisa.
Una, an pagruhaduha pirmi pagsimba, kay an sul’ot niya haros di man nagliliwat, basi kun sipatan siya san iba na parasimba. Kaya kun napiritan an sadiri, primero pirmi na misa, an Bikol, na pang-alas singko. Didto ha’k siya sa may pwertahan san simbahan, naingkod sa mga talod. Mala kay haragyuon an imod niya sa altar. Mayad man ngani didto kay basi wara sin makareparo kun wara siya sin inhuhulog sa agahid kun ma-bayaw na. Kunsabagay, badi ma’o man an kaarabay niya. Sayo ngani ka-beses, may nagsagin-sagin man may ingagabot sa bulsa, sigi man an hulat san parakolekta. San huguton an kamot, panyo man ha’k, nan pinahik-pahik sa pandok. Tunumparing na naglilipad an parakolekta, nan nagtirinawa man an kaarabay, hanggan magruluhod kay bayaw na. Diri nagkokomunyon si Inoy Desto kay, apisar di man nagkukumpisal, naraw’ay man siya magpabutnga pagkomunyon.
Pero mayon man siya sin diyo na mga obserbasyon. Batog halimbawa sa padi, na sa katurukal-tukal san destino, turukal-tukal man an mga kaurugos. May naruyag, may nangontra; wara sin nakakopo. Anas man may abilidad: may parainom, may para-entrekuatro, may inkukuruno-kuno na may katrato. Maski bihira magsimba, kila san tawo kun maraot an pamati san padi, kay nag-uuna-una sa mga kantora pagkanta.
Hali sa likuran imud niya an namagsirimba, kun sira sin’o, kun nano an sul’ot. Maski an daging san kanta sa likuran, makusog, kaya aram niya kun bakilidon na naman an seken boys ni Oya Ondes. Pagyango niya, imod niya an mga surat na itom sa bubong na sim: Celestino Fortuno, Clodoaldo Fulleros, Teresa Dino, Jose Tison, bagaw san iba. Ma’o man an likuran san mga ingkudan, na manglain-lain liwat an pagkahimo: Catalina Fresto, Ramon Halum, Juan Son, bagaw uli san iba. Kun iniisip niya na maimod man an ngaran na Modesto Fuensalida, sugad sin naraw’ay na siya. Sa maabot na pira kataon, mayon sin mga Bulusanon na madunar sin kisame, na matahob sadto na mga sim na may mga surat. Pero hanggan niyan, an mga ingkudan iba-iba pa man an itso, may mga bag’o, may mga namagradag na an hurandigan, pero malinawon pa man an mga ngaran sa likuran.
Si Oya Binsing, pirmi insasabi, “nakasimbahon man kunta ako, para kay pan’o man sini, pirmi may inagsa, may rerason, may paldiyasan…” Nakasimba man siya kun iba na, badi kun may minatay o kinasal na kakila o kamaranghod. Kaya an intutugal na ha’k niya, an kabataan, labi si Julia, na diri man ngani tugalon, kay pirmi in-aagi san mga kaklase sa hayskul. An mga lalaki, puro may dahilan basi diri makasimba. Mayon man siya sin diyo na imahen sa kanira uru-altar sa balay, an Santo Nino na kaabay pirmi san kanira radyo (an alalago, bagaw ni Inoy Desto). Intero na kabataan niya san saragday pa pirmi man may pingkit na medalya san Santo Nino, nan san Perpetual. San saragday pa an kabataan, pirmi man an pangadyi niya na “p’era nonot, p’era intero…”
Si Julia nan san kaaramiga niya namagsimba sa ikaduwa na misa, an pang-alas siyete. Ingles an misa, kadaghanan mga maestra, nan an mga bata pa an namagsimba. Diri nag’od sini madagka si Inoy Desto kay reparohon an imo sul’ot, nan masakit makapa-ipli sa kasagingan kun nakamati sin kaihion. Wara dini sin kantora; mayon ha’k sin choir. Kun sa primero na misa may mga Adoradores, dini may Holy Namer Society, CWL, nan Legion of Mary. Sa ngaran pa ha’k mareparo na kun sin’o an mga ka-entra. Si Julia, maski may mga kakila na Legionary, diri man nadahan kay nanguntinwar kun Oya Binsing: san mga arambag, san oras na ikadanon pa paghimo-kalo. Diri man siya namundo kay maski si Ibay, habo man, nan kuntento na sa pagturutanda san mga bakasyonista, labi kun kamahalan, pista, nan pasko.
Pagkatapos nag’ud san bendisyon san padi, ruhab na si Inoy Desto pa-uli, diri na nahulat matapos an ultimo na kanta, kabungyod an iba pa na lalaki na parasimba.
Dati, diritsuhon ha’k an lakaw nira pa-Lomboy. Niyan, nato’o sira pagluwas san simbahan, lihis sa kampanaryo, an tore na dati kuno sakatan san nagtatan’aw kun na-sulod na an mga pirata nan mga muslim na maatake sa katawuhan sadto na panahon. Kun natan’aw na an pag-atake, ginigimbal na an mga kampana, duwa na pataririk, duwa man na daragku’on. An mga kampana an pinaka-alarma basi magsurulod an mga tawo sa kulong-kulong san hataas na kudal san simbahan. Niyan, bilog pa man an kudal sa palibot, pero an simbahan binag-o na, kaya ngani puro donasyon an mga kadailan. Nan an kampanaryo, pinahataas, kaya an resulta sugad sin tawo, na an lawas sa gurang, an ulo sa bata. Hasta niyan, wara man ini sin tultol na hagdan pakadto sa tihataasi. Niyan, aram pa man an misa sa minatay kun nabagting na san plegarya, kun batog o hinanapos san prusisyon, kay may pamasal, nan kun alas-dose o alas-says, maski ngani bihira nan an mga pamilya na nangadye sa Corazon de Jesus.
Pag-abot ni Inoy Desto sa balay, nakatulod na an pamahawon na tinug’on na sab’a, kinagod, nan sin kape de aros. Sa pamahaw, harampang sira, sa kabisera si Inoy Desto, tungtong sa bangkô an sayo na siki. May nareparo si Oya Binsing na namintana sa karsonsilyo, kaya inughoy niya si Inoy Desto. “Aw, hoy, iraruman daw yo’on na siki mo kay naipit man so’n an tiyan mo” Sununod man an lalaki, pero sigi na an istorya san naimod sa simbahan.
“Tsk, nagbagat an duwa na magkahiran, si Oya Ingkay nan si Oya Biyay”, sunurop ngun’a san kape. “Iya tara?”, hapot ni Oya Binsing. “Aw, mala kay nagkaabay pa ngani”, bagaw ni Inoy Desto.
“Nano, wara man pagkamhagan?”
“Wa’ man. Nagkareparohan man siguro pagkaranta kay kusugon an tug-ay ni Oya Biyay. Pag-abot san bagaw ‘an katoninongan mapasaimo’, sugad sin nagkurupot an liog san duwa, ha! ha! ha! Wara man gihapon sin katoninongan maski sigi an kurumunyon.”
“Kasipat man sini”.
“Ungod man. Kun ako an sayo sa kanira, maiba na ha’k ako sin relihiyon, kay nagkakasala pa lugod”.
“Kay nano man yo’on si Inoy Dadong, na prisbitaryan na niyan, Papay”, salagbat ni Julia, “may kahiran man yo’on?”
“Aw, yo’on, bagaw sa Tagalog kulang yo’n sa pansin, kay di man liwat inkakami-kami do’on sa simbahan. Dati piliw-piliw man yo’n kun nasimba, pareho ko. Niyan, pirmi na pusturahon nan bilog an kolo kun nasimba, pirmi may sipit na bibliya. Brader Dadong na an gahoy”.
“Diri dapat Pader Dadong uga'ng, Papay?”, si Tirso. “Ama na yo’on…”
“Ma-payt man ini”, tin’o ni Miyo. Tirinawa sira.
“Hmh, bahala sira”, padagos ni Inoy Desto. “Pwede ngani nira ubuson yo’on na mga relihiyon niyan dini sa Bulusan. Pwera san iglisya, may pintikustal, may mormon, nan san dati pa na saksi nan sabadista. Yo’on na mga muslim na namagrigaton, badi may mabanwit yo’n dini, nan batog na man yo’n… Para sa ako, maski nano na relihiyon, parareho, basta ungód an insasabi, nan diri nangalit” Nadumduman ni Inoy Desto an naimod niya sa may puno san igot.
“Mala baga, kay daghanon na man dini an simbahan…”, bagaw man ni Oya Binsing.
“Aw wara madaog san simbahan ta, kay kun makusog an bo’ot mo, pwede ka bumalay sin libri, mala yo’on na sa likuran san simbahan sa Dapdap…”
“Ma’o man an kamposanto sa Sabang, ha?”
“Syadto”, si Inoy Desto uli, may inhihikap na tinga sa ngipon, “han kamposanto didto sa Madlawon, para ha’k sa katoliko. An diri katoliko, didto linulubong sa kanumay, sa may Baluarte, kaurupud san mga pinatay nan san nag-hinudas. Kun ilubong ka sa kanumay, gusto sabihon, an kalág mo, pa-impyerno”.
“Iya niyan?”, agyat ni Oya Binsing.
“Aw, mala, kay sarakot na doon sa kamposanto, diririg an iba-iba an relihiyon, nan an linubong sa kanumay, diri na kinaraw’ay kay mga rimot na, may mga pantyon na man na may lapida. Sa Madlawon man, di masiukon na”
“Iya pan’o man kun mamatay na kita?”
“Aw, badi ilubong patugbos, o badi ipaanod na ha’k sa lawod”.
Naalto an iristorya san mabati nira an gahoy ni Julia sa may pintuan. “Masimba na tabi ako, Mamay”. Sul’ot niya an pantalon na binakal ni Oya Binsing kun Mrs. Gonzales, pahulugan san nakaagi na Oktubre, pagado na niyan. An pang-itaas, tisert na may ngaran na YDT. May bitbit na panyo, pinutong an buhok. Wara ha’k sin polbo. Wara pakatios si Miyo pagkantyaw, “Magbabagat na naman kamo ni Awel, ha, Manay?”
“Si’ na Inggo?”, simbag ni Julia, na duniretso na paghali.
“He!”, suhay ni Oya Binsing. “Kun nasimba man kamo, mga karatrato saiyo na saragday pa ngani”.
“Atog may rahaon kami niyan nira Inso”, bagaw ni Miyo. “Makadto na man ngani kami”. Nanghimgo, nan bunuag na si Miyo, bungyod si Tirso. Si Oya Binsing na an namisay san kinaunan. Si Inoy Desto, binirik-birik an radyo, nagpapatunaw, naghuhulat sin delihensya, o magahoy pagtangway.
Pwera san pag-tangway, may beses nadagka man si Inoy Desto tumangka sa pururuk kun Lunes, na nabatog mga alas-syete an aga. Ordinaryo san batog an pagparada ni Inoy Tubay san kaniya mga higot sa hampang san kanira tindahan, mga lima yoon pirmi na higot. Mahod si Inoy Tubay, mahod si Inoy Roming, an tigurangi niya na bata, an naluwas san mga higot na manok nan ipasok sayo-sayo, tuig ha’k na diri magpang-abot an mga solog, na puro atamanon ni Inoy Tubay, rimot an mga kulungan, kumpleto an patuka na kinilo, nan inpapatumar pa sin bitamina na hinatag kaniya san dispensary. Sayo-sayo na man so’n maarabot an mga may manok: sira Inoy Lotor, si Amon, si Inoy Kipi, si Inoy Inte, si Edo, nan si Inoy Kanter. Kun iba na intero sira; kun iba na may nawara na sayo o nagkapira. Diri sira durungan mag-abot, pero surunod man ha’k.
Magbabatog so’n si Inoy Tubay nan si Inoy Roming magsikad san manok, nan magpupuruk. An kada maagi na lalaki, naalto ngun’a, napihar, nan naganya. An ribok san garanya ma’o na an mapadaraw san iba. Surunod na an iritsar, na napundo ha’k sa pagbutang san glab san mga manok, an tahob sa saka basi diri mabuta an kapurok kun mapakol.
Pagkatapos san iriba-iba na padis, batog na san iristorya.
“Baadaw yadto na sultada kahapon ha? Puro nag’od San Roque an gana!”, batog na ni Inoy Kipi.
“Hmp! Nadali pa ngani ako sin singkwinta sadto na binabaye ni Apron”, bagaw man ni Inoy Tubay. “Atog kay hataas na nan dako, mistisohon pa”.
Iringkod an iba sa may tindahan, an kadaghanan, namagpuyungko, himas an manok. Sigi an ruluda habang namagyupyup san sigarilyo.
“Ptu! Yadto man na kun Diogenes, upat na panggana, sinayo man ha’k na siyapol san kun Amando. Pilay-patay”, bagaw man ni Inoy Roming. “Sangribo an parada sadto”
“Nadali man ako sadto”, bagaw man ni Edo Ngirit. “Pero nakabawi ako sadto na Kapangihanon, ang kuntra san kun Orten”.
“Arin, an pareho tabas?”, hapot man ni Inoy Kanter.
“Oo, yadto na diyo pa magpatas”, paliwanag ni Edo. “Bagaw ko kun minsan na, naka-medya-kilo man ako pauli”.
“Minsan nag’od kahapon si Gaben, puro lyamado an gana. Hasta san manok nira, an binuhian ni Koyis, minsan”, bagaw uli ni Inoy Tubay.
“Atog, bwenason an San Roque kahapon”, salagbat man ni Inoy Inte. “Bale walo na sultada. May tolo na Kapangihan, nan tigsayo-sayo na kada baryo”.
Sigi an iristorya san nakaagi na burulang. Sira Inoy Desto na wara man sin manok, nan diri man nag’od parabulang, sigi man ha’k an yaranghad, mahod naludä, nan tatahuban an ludä sin baybay na kinalhod san sinelas. An iristorya, san maubos na an sultada na pambihira, medyo lunuya, naghulat sin makambiyo. Unagi si Koing, may pas’an na yugo. Durungan pag-ughaw.
“Aw nano, pale, kay dara mo na yo’n, mabatog ka na pag-arado?” karaw ni Inoy Lotor, maski aram niya na namagbühag pa man ha’k an paray.
“Lalaki-lakihan ko ugang kay barî”, simbag ni Koing, na punundo man ha’k sin madali’ay nan duniretso na. Dahil kaniya, nabugtö na an pururok, diriyo-diyo na paghali.
“Tsk, humanon ko ngun’a an sapsapan ko na balâ…” tunugbos na si Inoy Roming, tinusok uli an pakò san higot san manok, nan hunali.
Si Edo, si Amon, nan si Inoy Desto nagkauruyon na sumagka pa-Kabugawan kay may puhagon adä na putyukan. Durungan sira pagtugbos, na sinugad man ni Inoy Inte habang pahali “Baadaw na yamog so’n na iyo paumá…”
Tunugbos na man an iba pa na miron, nanghiriwod, nan kanya-kanya na hali. Baragat uli sira otro-Lunes, pareho na sistema, maiba ha’k an gunana nan san perde, nan san mga manok. Sugad san mga pelikula ni Fernando Poe, parareho man ha’k an istorya, iriba-iba ha’k an ngaran san mga kaentra. “Aw, ho, namagbatog na pagkudal sa eskwelahan, may barayle na naman ha?”, bagaw sin sayo na miron.
Alas-kwatro pa ha’k, taliungod na an patugtog ni Bo’ing sa eskwelahan sa Poctol. An daragko na boka, nan san mga ispiker na puro may ngaran na Lito Sound System nan sin drowing na nota, mga nakapwesto sa kada kanto, padaraw sa mga makibayle na taga iba-iba na baryo, pwera san Poctol, na may kaadlawan san Santacruzan niyan. Sadto na aga, nanaradlok sa Bamban an mga sultero, nan kinudalan an baylehan. Hinudam man an mga desk, inaraginsa sa piliw san baraylehan. Kay uso, sigi ha’k an ulit-ulit san kanta na Machine Gun. Mahod nabalad man an Kuwaw, na uso man san nakaagi na taon. Pag-alas-says, an mga sultero, namagpakakararigos na, namagpakakaon na, nan namagharampang na na may intutuwal-tuwal na tuba. Ma’o ini an sikreto san bagaw nira kusugon na bayle, kun nano man yoon. Habang nag-iirinom, sigi an irintrimis. An daging san patugtog ni Bo’ing sigi man an dagdag san kagalatan.
Puro sira nakapantalon na tinahi ni Ofalsa, na maaramon san uso na bang!bang! na istayl, mga gabardine na iba-iba an kolor, nan mga halagpadon an sidsid. Puro sira may sudlay na sakbit sa likuran na bulsa. Mag-aalas-syete na san magruluway-luway an mga sultero pa-baylehan, puro namagpa-urot-urot sin Hope, nan namagngupâ-ngupâ sin Juicy Fruit. Sayo sa kanira si Bunding, gurang na kamanghod ni Awel, kaurupud sira Uwan, Melchor, Mimoy, nan si Elmor. Magkakralase sira sa kwarto anyo sa BI, pwera kun Uwan, na bunutas sa sikond yer tolo na kataon an nakalipas.
Niyan na gab’i, mayad an pamati ni Bunding. Sa tolo ka-upas na kanira pinisar, nakatres-syentos singkwenta isays sira san ama niya. Nakabahin man siya sin singkwenta, na ma’o man an pinangtangway niya, nan ma’o pa an ibayad niya sa tiket sa barayle, na a-singko an sayo. Sa edad niya na disiotso, maaram na siya magdelihensiya, mapa-hag’ot, lukad, pilihan, maski sa pasakay o sa pamaybay. Paghuyop niya san aso san sigarilyo, bilog na sa isip niya, niyan na gab’i, kun matugot si Myrna, an kaniya katrato na taga-Likod, aagdahon na niya pag-alsa. “Bahala na”, bagaw niya sa sadiri. Makusog an kaniya bo’ot. Sa kanira uma sa itaas san Central, makabugsok man ada sira sin saday ngun’a na payag.
Mayon pa man ha’k sin tolo na pareha na namagsayaw sa tugtog na Brother Louie. Kun bibilangon, bale ika-upat si Bintay, na sigi an sayaw may sipit na anahaw, wara ka-ado. Nangalag-kalag ngun’a an grupo, in-anad an mata sa rumarom na ilaw ni Bo’ing. Wara kaawat, natan’aw nira an grupo san Likod, natan’aw tolos ni Bunding si Myrna. Yinupyup niya sin hararumon an sigarilyo na di’ pa awat pugkutan, kulang na ha’k itulon, hinulog sa sikihan nan iniridutan san kaniya sinelas. Pagpasakalye pa ha’k san masunod na tugtog, an Kung Fu Fighting, binugnot tulos niya si Myrna, na diyo pa mahulog sa desk pero wara man kainit. Parte na san barayle an burugnutan san in’aado. Kun Bunding, katrato niya si Myrna, diri na kaipuhan an luway-luway. Pakatapos san tugtog, nag-agyat pa kunta si Bunding, para kay bagaw ni Myrna mamunay ngun’a. Punalihis sira sin pira na tugtog. San sinalang ni Bo’ing an Love Hurts san Nazareth, bunayle uli sira. Sa kaarabay, grabe an aragaw sin kaado, sugad sin pinamag-kadag. Sinundan pa yadto san Anong Kasalanan?. Amak na an barayle, kun sa kalayo, nagraraba-raba na. Myentras nagbabayle, binatugan na ni Bunding an pag-agda kun Myrna. Bag’o mag-baynte'kwatro-oras, diri na daraga si Myrna, diri na siya mauli sa kanira balay sa Likod. Diri na man sira makahuman sa hayskul.
Sa luwas, amot man an namag-irimod, kadaghanan mga magurang na namagmasid san kanira kabataan, labi an mga daraga. Si Julia, na gusto man kumadto, kinumplot si Jocelyn, kararani nira, na agihan siya. “Maimod man ha’k tabi kami, Mamay, madali’ay man ha’k. Makadto man si Ibay”. Wara na pag-sayuma si Oya Binsing kay aram niya an pahim’ot ni Julia san unagi na duwa kaadlaw, na nakapisar sira san agsa kura Paring na singkwenta na kalo.
Nagbaragat sira nira Ibay sa luwas san baylehan. Didto ngun’a sira nagturutugbos, pero sa nailawan. Tama-tama, san maimod sira san bantay, an bagaw giter, inaragda na sira pasulod, wara bayad. San una, inburugnot pa si Julia bag’o sunulod. Barayle man yadto sa Dapdap. Ti’unahi niya na bayle, perst yer siya. An unado kaniya, kaklase niya na taga-Sabang. Niyan na gab’i diri na siya kulbaon, pwera ha’k san tugon san ina na diri magpagab’ihon. Wara man pagpasô an kanira lubot sa ingkudan, ginarabnot man tulos sira pag-adu’a. Nakapira na siya na bayle san bigla bunalad si Awel, na gusto siya adu’on. “Tsk, do’on na, kay napagalon pa ako”, bagaw niya, sigi an pamaya sin karton. “Yo’on na’k hu, si Ibay an adu’a”. Nangahka si Awel, nan tunumparing. Intan’aw niya na may inado sa un’han san grupo nira. Hanggan niyan, sigi pa man san kapurbar ni Awel, hanggan sa BI, mahod pinadara an surat kun Gurang, mahod binibilin sa library, o pinasipit sa kaniya nutbok. “Hmh, kila’on ko liwat an surat kay kiribad”, sipat niya pag-istorya kun Ibay. “Pagkaimod ko pa ha’k san ‘Smile before you open’ nan san drowing na kuru-kapuso, aram ko na kun kunay hali”.
Si Ibay an naabri san surat ni Awel, nan ma’o man an nabasa sin kusog. “’Mahal kong Julia, Bago ang lahat…’ ba'adaw ini Julia, mastiron na sini an batog san surat.”
“Tagalugon liwat”
“Iya pan’o man ini, nano na an himuon ta?”
“Himu'a na eroplano. Paano-ano man niya.”
“Kay nano man baya an problema mo, simbaga na man hamok”.
“Hmh, ‘bu daw. Di na’k mag-arasin…”
“Kay sin’o man an gusto mo, aber?”
Diri ha’k nasimbag si Julia. Diri niya aram kun akay harayuon an bo’ot niya kun Awel. Siguro dahil sa kalab’ti kaniya sadto pa. Kunsabagay, maski niyan, bida-bida si Awel sa mga kalokohan, maski kun linalabtan an kanira prinsipal, si Mr. Fuentes. Kun may pinauli na hubog sa eskwelahan, badi sayo do’n si Awel. Second year pa ha’k yo’n. Para kaniya, an pangintris ni Awel, intrimis pa gihapon. A, basta, may gusto siya mangyari sa buhay niya, nan badi, may gusto siya na iba…
An gusto niya, una kanira sin duwa kataon, port yer na, si Joel. Siya an kumander sa PMT, an military training na kun iba na ingagarahoy na Pokot Manawal Tagós, o Papay Mamay Tuition. Di’anison pag-imudon si Joel kun naka-khaki na uniporme, nan hataason an boses, mayadon mag-command san mga kadete. Dahil siguro sini kaya pirmi man siya nag-iimod san training nira sa Poctol, sa ball ground. Kun iba na man, namata siya atab, matan’aw ha’k san dyaraging san mga kadete, na namag-tag’ok pa ngani. Inspirasyon niya si Joel, na maski diri balediktoryan, pirmi man may onor taun-taon. Kun iba na nakanta man kun may program, paboritohon niya an I’ll Be Loving You ni Victor Wood nan san Sa Bughaw Na Buhangin. Magustuhan man ada siya ni Joel? Iburulang! Aram niya na imposible kay maski diri man siya maraut-raot, diri man pambihira an kaniya hitsura, labi kay diri man masyado sunod sa uso an kaniya mga sul’ot. Aram niya na mayon na man sin katrato si Joel, sayo man na kaklase sa port yer. Maski pa, siya man gihapon an kaniya inspirasyon, batog sa pagsurat sa slum book ni Ibay, hanggan sa pamati niya san patugtog san kanira kararani, na paborito man si Eddie Peregrina, na may kanta na I Do Love You.
Kaurupod san pagsultero an patarala kun sin’o an mayad, an makusog, an maisog. Naging islogan nira an “Nano, maluya?” San una, an barayle, di’anison na instrumento sin pag-aramigo san iba-iba na baryo, pagdaranon nan kaugmahan. Barayle an finale san kada inkumon o Santacrusan, pista, gradwisyon, o maski pista opisyal. Kun sin’o an mapabayle, daranon an komite, mapa-daraga-sultero, mapa-kasado. An kalalakin-an, ma’o an bahala sa kurudal nan birisay san baylehan. An mga babaye an namaghanda san pamirindal san mga imbitado na taga-iba na baryo. Kun pista san bungto na Hulyo, o kun may pondo a gusto magpasikat san presidente sa inkumon, paborito kuwaon an orkestra na Remy Patanao sa Ligao. Ma’o ini an sukol kun “maluya” o “pambihira” an selebrasyon. An totoo, an mga kasado man ha’k nan san mga gurang an may gusto san Remy kay maaram tumugtog san pantomina. Pwera so’on, badi gusto man ha’k sirikupon an babaye na parakanta, kaya tinutuyo paghalaghaga san salóg san stage. Pag-abot sa mga bagaw modern na tugtog, si Bo’ing man gihapon an mayad. Pagpamunay san orkestra, payt naman si Bo’ing, karaging naman an mga bata na parabayle.
Wara sin nakaaram kun pan’o, kan’o nan diin yadto pagbatog, pero nareparo na man ha’k na wara na sin barayle sadto na wara sin hiriran. Baryo-baryo na grupo, an bagaw mga buruk. Nagbatog sa suruntukan, naging baratuhan, saralbatanahan, hiripaan, hanggan paratayan. Kontrahan kuno an Sapngan nan san Dapdap, an Sabang nan san Madlawon, an Kapangihan nan san Mabuhay. Ambot kun sin’o man an nag-deklarar san mga gera. Dati, pagkaaga san barayle, iristorya an makatitinawa na sayaw. Niyan, istorya na an kun sin’o an napangá, an nasalbatana… Batog sadto, masakit na mangintris o magpasyar an mga sultero sa iba-iba na baryo. Taon an maagi bag’o uli mahali yadto na hiriran-hiran...
Sayo yadto na barayle na diri malimutan, lalo na ni Julia. Pabayle yadto san Sapngan, katapusan san Santacruzan. Si Julia sayo sa mga sagala, maski diri ha’k Reyna Elena. Kunsabagay, dahil siguro saday an Sapngan kaya wara na sin iba na makukuwa. Pero para kaniya, di’anison yadto na eksperyensya. Nanghudam si Oya Binsing sin isurul’ot ni Julia nan ni Miyo, na napirit man magkunsorte maski sigi an ipus-ipos kay naraw’ay. Munidya-galon man si Inoy Desto, kay kinukulbaan, bag’o mag-imod. “Aylen!”, bagaw san namag-imod san inkukupyuran pa ha’k sira ni Eying Bakla. Mga madamuon an lipstik nan san aysyado. An hitsura ni Julia sugad man ha’k sin banda na pakurusugan an instrumento. Naglibot man sa poblasyon an prusisyon, na nagbatog nan natapos sa ermita sa may kahampang nira Lama. Di’anison man an batog san barayle, maski diri ha’k Remy. Libre an asiste ni Bo’ing, kay taga-Sapngan man si Inoy Lito.
Lugar na nagkakasiriraman san barayle, bigla nagkariribok. “Hiriran! Hiriran!”, bagaw san tarag’ok. Sira Julia, wara man pagruluwas, didto ha’k sa baylehan. San mawara an kariribukan, panabot nira, mabaralik man an tawo, pero pinailaw na an mga masuna, nan punatugtog na san Kuwaw. Inpapauli na an mga tawo, human na an barayle.
Sa dalan na nira kaarami, san pauli na sira, na mayon sin nabuno. Si Joel kuno, na dinara na sa Irosin. Nagsusuhay adâ, ma’o an naparaot. Inhaharanap pa an bununo na malin taga-Kapirikohan
Pagka-aga, naaraman na sa bilog na bungto na wara man pakasangpot si Joel sa ospital. Ded on araybal. Gusto man kunta san Directress na ipatinti an bangkay sa eskwelahan, pero wara na pagtugot an magurang. Nagkaradto man sira sa lamay, nag-urupod pa sa lubong. Daghan an naghatod kun Joel. Si Julia, an paaram niya, siya hamok an nakabatî.
Mayo 17, 2004
No comments:
Post a Comment