Mayamogon pa an layhon, huluson san tun’og san nakaagi na gab’i. Mabaskugon man an mga gabon, presko uli matapos mabulad sin maghapon san nakaagi na adlaw. Kun tinatamaan san siki san naglalabay, natiripsik an yamog, nakadto sa siki.
Nagkakalupad man an mga laktas. An tabayukyok, nan san mga saragday na insekto na namaghapon, nag-iinom san tun’og. Nabaralad man an layagan nan san tabile, kun nginangarat. Kun nayuyugyog, nakipot an mga dahon san kahuya. Kun may bo’ot, badi magmamaw’ot man ini na ging’ot na makabalos, kun makatungtong an naglalabay sa kaniya tunok.
Para kay, sanglit an anad na pangde-siki, wara man hamok bale kun Rene kun may tunok man o talagud-tagud an kaniya intataraan. Rinarabi man hamok nira magkamaranghod an kaging’otan nan san bu’hag na paray, paralanat sa layhon na sugad baga sin mahiwason na latayan. Naluway hamok sira sin lakaw kun hiraun-daun na sa Bugás, diri nalimutan an tugon san ina nira, manungod san engkanto didto, kaya diri angay magkaraw-karaw, magpareparo. Kun nanguwa sira sin lagundi na ibarala sa sulpot, nadiretso sira sa wala, sa gawi san baybayon. Kun napa-bungto, nalabay sira sa may kura Kabisa Inso, pasagka sa to’o, sa Orok. Niyan, nagkakadali sira kay insusugo pa ni Oya Mameng pagbayó san hagumon. Doon so’on, arasod sira na tolo na lalaki pagbarayó, an duwa man na babaye an magtatahop nan maglulukay. Kun nakaisip man pagbamban, an mga lalaki an makagod, maglulukay nan manguwa sin dahon. An mga babaye naman an madangdang san dahon, mamutos, nan masugna san binamban.
Kun wara sin iba na insusugo, pakaalog nira, badi maluway-luway na an kanira lakaw pabalik, diri hamok unong san dará na galunan sin tubi, kundi dahil san kalain-lain na nautadlan sa dalan. Oyon an naimod na kab’on, na hinihikap ngun’a san salbatana. Oyon man an haru’an na natan’aw pagrantaw sa inlalab’ugan san karabaw. Kunsabagay, kun iba na man, an insusugo kanira san ina, badi an pamakó sa piliw san pasakáy, sa may patubï.
San mangyari yadto na diskwido san bata sa kararani nira, si Oya Mameng an nagdesisyon pagbalyo sa Dapdap, sa may baybayon diri harayo sa Baluarte. Tutal, yadto man an tadiya ni Inoy Ilis na duwa na layhon. Harani pa sa dagat kun halimbawa manulo, o mangagahid.
An kamutangan san tawo diri na man indedeklarar o insusul’ot na sugad sin tsapa. Naaraman ini, namamati’an, nan sinasabuhay. Bagaw san mga gurang, an diri maaram san pagkatawo, kun diri nag-iinop, badi nahuhudong. Saragday pa sira, naimod na nira Rene an sistema san kanira pagbuhay, kun pan’o sira nakiuma sa ingod san iba, nakibanti, nakibahin sa tagsadiri san ingod kada pag-ani o pagpisar. Igso’on an gahoy nira sa tagsadiri san ingod na kanira in-aataman, nan dati na nabugsukan sa Narö. Para kay sugad sin obligado man sira magsirbi sa tagsadiri sa kun nano man na paagi, sugad san mga pahim’ot, pagdanon sin wara bayad kun may kasiributan.
Maski daghan an naimod nira sa iba na kabataan na wara kanira, diri man kinakulog san bo’ot nira. Naruyag na man hamok sira pag-imod, pagyanghad, pagtan’aw. Kun iba na, nagpapa-irimudan sira magkamaranghod, nan nasugad sin “dianison, ha?” Diri na man sira nagmamaw’ot sin pagkamayon sadto sa maabot na panahon. San mauso an bisikleta, wara man sira pagnali, maski inraralabayan san namag-bisikleta. Maski san mauso an ice candy, wara man sira sin masugad “tadihan ta man daw ini…” Iba man an kanira gusto.
“Mamay”, bagaw ni Rene habang insusugat san ina an saluksok sa kaniya palad. “Pwede man tabi ako magbutas pag-iskwela? Sugad kun Manoy?”
“Binuang-buang man sini”, bagaw man ni Oya Mameng, inhihinayod an insusugat. “Kay nano man?” Hataas an boses niya para kay wara sin harang, kun sa bagyo, dampog hamok, wara uran.
Ngunuris si Rene, nalanitan. “Si Manoy ngani di’ man nag-iiskwela…”
Binugnot diyo ni Oya Mameng an kamot san bata. “Pagbisay ngani kay, ho, nabugtawon na ako…Kay nano, mairog ka man kun Manoy mo, na hugakunon mag-iskwela?”
“Hm, harayuon an iskwelahan, maisugon pa an maistra…”
“Nakalantu’ag ka ngani pa-Dolipay, para do’n sa Poctol, naharayuan ka…”
“Tsk, wara man ako sin ikurulor…”
“An’hon ba’ yo’n na ikurulor. Magsusurat man hamok kamo, diri ma’o?”
“Inpapadruwing kami san maistra, kun iba na…”
“Di’ manghudam ka sa kaklase mo na mayon…” Tunugbos na si Oya Mameng. Nahali man gihapon an saluksok. “Ho, ayaw yo’n pagsusuripa…”
“”Tog wara man sin nagpapahudam, Mamay…”
“Bay’e kay mabakal kita…”
“Kan’o man, Mamay?”
“’Haputon ko ngun’a si Papay mo. Kinuwa ni Oya Mameng an silhig sa may harigi sa irarom san palhugan.
“Hala na, supsupa na niyo yadto na kakaw kun gusto niyo, kay basi maibulad…” Nagbatog na siya panilhig sa hawan, intitipon an mga uga na dahon nan sin ginusap pakadto sa kaniya tap’ong, sa irarom san puno san kakakawan. Gred payb sadto si Rene. Bag’o mag-entra an klase basi maging segundo anyo siya sa BI, nautob man gihapon an gusto niya, san sabihan siya san ina na diri na ngun’a magpalista, kay wara sira ibarayad.
“Makadto na tabi ako, Mamay”, sarit ni Rene sa ina. Makadto siya sa BI, babagaton an kaniya maestro, si Mr. Perez, basi kuwaon an card.
Alas-dyes na, wara pa an maestro. An mga kaklase niya, may namaghulat, may nag-uurunot. Nag-uruingkod siya sa may pasamano, tan’aw sa luwas, sa may gate. Sigi an parasa-pasa san mga iskwela, sigi an paralanat san nag-uurunot. Nginarat ugaring siya san may kumurarat nan may rinabak sin bato. Nag-aralto an iba na naglalabay, hasta san iba na nag-uurunot man.
“Salbahi ka!”, tag’ok san boses na babayi. San tinan’aw niya naimod niya si Ibay, na kila man hamok niya sa ngaran, maski diri pa man niya nakaistorya. Inrarabak nag’ud si Gurang, na naglilikay man, nagpapaipli kun Awel. Wara man kaigô an inrabak, nan wara na man pag-otro an nagrabak.
Sinundan san imod ni Rene si Ibay, na puniliw pakadto sa sayo na babayi na iskwela na naghihibi, tahob san palad an pandok. San halion an kamot sa pandok nan mamahik-pahik, naimod ni Rene si Julia, na pareho san duwa man na lalaki na kahiran, aram niya an ngaran maski diri pa man niya nakaistorya. Tunaod-taod sin diyo an imod niya sa gawi ni Julia, bag’o nabati niya an haraguros san mga iskwela pasulod sa kwarto, nan an sarabi na bagaw, “Oyon na si ser!”
San turno na niya pagkuha san card, grabe an kurutab-kutab san dubdub ni Rene, naraw-ayon siya. Nasang’ab pa niya an baho san arak pagsurumaton ni Mr. Perez.
“Ho, nano ini na clearance mo, Renato, kay wara sin pirma ni Miss Gache?”,
Kunatol an alimpuporo ni Rene, kaya kinahka niya. May gunuyok man sa kaniya agtang, kaya didto naman an kahka niya. “’Tog, ser…wara man tabi ako pakasobmit san pradyek sa Science…”
Nanghuyam si Mr. Perez. Nanghiwud. Grabe an amyong san arak. An mata niya, sugad san mata san rugok na sibubog na inlilibot kun iba na. “Iya, diri ko pa maihatag ini na card mo. Bumalik ka na hamok kun kumpleto na ini na clearance mo. Okey?”
Wara na pakipasuhay si Rene. Bunaya siya na nangahka pa gihapon san alimpuporo. Mayad kay pag-uli niya, wara man didto an ina. Hanggan niyan, wara na man kaunabihi yadto na card.
Wara man bale yadto kun Rene. Batog pa sa batog, wara man sa isip niya an pakahuman pag-iskwela. San suru-saday pa siya, an nautadlan man hamok niya, panalbatana, panguwa sin hinog na laptukay sa banika, nan panghupul sin puyo nan haruan sa Pal’og. Sayo san mga naruyagan niya, an makatarup’ak sin bag’ohon na udo sin karabaw, labi kun bilugon pa. An hihimu’on niya so’on, mangalap sin bato nan pagsasaragon an udo, patapsak, hanggan sa magkuriyat sa dalan, puno sin kabagtuan.
An gusto man hamok niya, an mairog an kinaadman sadto na kanira ama, mapa-pasakay, mapa-dagat o maski pagpuru-panday. Kun araram na yadto san gurang niya na kamanghod na lalaki, dapat aramon man niya. Ma’o ini na mga bagay an mahalaga, basi mabuhay siya, nan makabuhay sin pamilya sa maabot na panahon.
An yamit diri man hamok ipurutos sa lawas. Mayon man gihapon sin itso, sin paduru-dianis, sin pasambang, sin bagaw istayl. Ma’o man an buhay san tawo. Mayon sin kamas sa pagpakabuhay, mayon man sin para sa kaugmahan. Naimod ini ni Rene sadto sa pagbulang-bulang san ama, na kun iba na nakabungyod man siya. San magturutin-edyer si Kardo, an gurang niya na kamanghod, nagbatug-batog man pagtagdiyo sin hinagos sa kanira tolo-kapuno na pugáy. Mamangno, natin’o na san ina nira san paurut-urot, na di’ man pinamatian. Hanggan san maging hayag na an pakitangway. Dahil buru-bungyod, nakaaram man si Rene sini na bagaw nira dibersyon. Kun medyo kulanting na, nan kun nayupyop na san sigarilyo niya, an pamati niya daku’on na siya, seryoso na na tawo, abante na san mga ka-edad niya na namagkamas pakaaram didto sa iskwelahan. Para kay, kun si Kardo tali'ungod, si Rene, irog-irog. Diri siya naruyag san pasuruhay kun kurulanting na, nan san pasarali kun iba na.
Maski bagaw maluya mag-inom, aragdahon siya kay maaram-aram siya mag-gitara dara san kapihar san kararani nira na buta na gitarista. Sa kagustuhan ngani niya magka-gitara, hunimo siya sin gitara na an tiyan, lubot sin gahinan, na pinatayunas niya sin mayad. Ginahoy niya yadto na bagulele—kumbinasyon san bagol nan san ukulele, para kay an tama man hamok, an bagol, kay diri man magagahoy na ukulele, kay unom man an kwerdas. Dara-dara nira yadto kun na-istambay sira sa Dapdap, kaurupod an barkada niya na si Munto, nan si Lando Galosmo. Nagamit man nira sa harana sa Madlawon nan sa Dancalan. An kadianisan pa, dahil siya an naghimo, wara siya kapawot magbilog uli, san magsiriway yadto, matapos mairapado san magpasuruhay an kaharampang niya na nag-iirinom, sayo na hapon.
Saday pa si Rene, reparohon na an kaniya-asul-asol, nan san kaniya boses na hali sa irong. Dahil sini nan san panit niya na pus-aw, inkarapis-kapisan man siya san bansag na baug. Kun sira hamok, nasugad man si Oya Mameng sin, “sanglit an bata ka ni ama mo… “ na gusto sabihon, dahil yadto si Inoy Ilis, ma’o na ngani an bansag.
San may nakisirong didto sa kanira, nareparo an li’og ni Rene. Bagaw sadto na nakisirong, na maaram-aram man ada magbulong, mahahali kuno yoon kun pagdadapugon sin santo-anghel.
“Wara ‘gud sin santo-anghel diri sa pagkararani, baybayon liwat…”, bagaw ni Oya Mameng.
“Eh, daghan ugaring so’on, sa bulod, o sa harani san salog”, bagaw man san nagtukdo.
“Iya, bay’e, kay kun maglaba ako sa Dolipay, mahanap daw ako…”, tuga ni Oya Mameng. Dati, diri na napa-Dolipay si Oya Mameng paglaba, kay nasayunan na hamok didto sa kali na patubi, sa may bato na dako sa irarom san alum. Napundo ugaring yadto san magbatog na an tarangkal sa Iraya, nan sa kali an aranod san udo. Batog sadto, didto na sira sa ubò san kali—sa Dolipay—pamaglaba, nan kararigos. Unalto naman yadto san abutan na sira san koneksyon san gripo. Kaya napa-Dolipay na hamok sira, kun daragko an inlalabahan, sugad san mga tamóng nan moskitero.
“Aw, diin yoon?”, ughoy ni Oya Gunda san igtapo sira Oya Mameng nan san bata na babaye, tigsayo sin planggana sin larab’han, pakadto sa salog.
“Aw”, bagaw man ni Oya Mameng, na hunangos sin hararumon. “Manglalaba sini na mga katamungan, kay mga maangpoton na…”
“Iya, matawo-tawo na do’n, kay uru-udto na liwat kamo”, bagaw man ni Oya Gunda.
“Iya, pakarin ka man, Igso’on?”, hapot ni Oya Mameng.
“Atog do’on kura Paring, kay imudon ko kun may tidong….”, sugad sin naraw-ay na tuga ni Oya Gunda.
“Aw, nano, mag-iinalsuman?”, tangkod ni Oya Mameng.
”Ma’o”, bagaw naman ni Oya Gunda. “Bagaw ko, palainan ta na man kay malin puro ha’k soli”.
“Aw, hala, kay pakahuman mi do’n, makikaon na hamok kami sa iyo”, karaw ni Oya Mameng.
“Aw, uu, para so’n…” ato man ni Oya Gunda.
“Iya, hala, kay ho, madagos na kami…”, paaram ni Oya Mameng, san may madumduman. “Aw, naduduman ko…may aram ka tabi dini, Igso’on na may tanom na santo-anghel?”
Unalto ngun’a si Oya Gunda, sipit an siko na sayo, an tudlo, lungtod sa kaniya hiwa, patukdo sa irong, nangalag-kalag. “Sin-o baya….aw, uu, do’n hu, naimod mo yo’n na lakdanan hu, yo’n na hawan na may puno sin kayubkob? Mayon do’n ako sin naimod. ‘Kay?”, bagaw ni Oya Gunda.
“Eh, atog ini na sayo ko, pirmi may asul-asol, nan madaliay sip'onon. May nakatukdo man sa amo, na mayad kuno igdapog an santo-anghel… Makaayò ada do’n?”
“Uh, na ma’o dini an arayuan, kun may nangaipo…ambot man kun akay wara sin nakamamat so’n na iba…”, ngirit-ngirit ni Oya Gunda na nag-iistorya. “Kayna, kay up’dan ta kamo”. Bag’o pa nakasayuma si Oya Mameng, lunakaw na si Oya Gunda pakadto kura Oya Binsing.
Nakaduwa man hamok sira na tag-balay bag’o dunungaw si Oya Binsing. “Sin’o yo’n?”
“Atog may gusto kunta mangayo sin diyo san imo sangto-anghel, tinukdo ko man liwat…” bagaw ni Oya Gunda.
“Aw, kuwa na hamok kamo do’n, oyon do’n ho, sa may kaabay san lakad-bulan…” intukdo pa sira ni Oya Binsing.
Kunutos sin nagkapira na dahon si Oya Mameng, nan bagaw “Iya, salamat hamok tabi sini…pira man ini?” hapot niya, maski sinabi na na ayò.
“E, para man ba’ so’n? Dagdagi pa niyo…” bagaw man ni Oya Binsing, nagdudungaw hamok hali sa bintana niya. “Mayad baga yo’n sa may mga hapo…”
“E, tama na ini…kay kun maagrot…salamat hamok”, paaram ni Oya Mameng.
“Kun nano, di’ bumalik ha’k kamo, nano so’n na dahon na nasuyo man uli yo’n…”, bagaw ni Oya Binsing.
“Aw, iya hala tabi, kay kun kan’o, di mangayo uli kami…halion mi na ha’k an amo raw-ay”, bagaw ni Oya Mameng.
“E, para man ba’ so’n, makadanon pa…”, suhay uli ni Oya Binsing.
“Iya, hala, Binsing, makanhi na kami, kay ho, manglalaba pa ini, nan mangaru-aro man ako”, paaram ni Oya Gunda.
“Sigi tabi”, paaram na man ni Oya Mameng.
“Hala. Udtohon na kamo…”, bagaw ni Oya Binsing.
“Atog ma’o…”, simbag pa ni Oya Mameng, maski diri na nag-iimod, kay naglalakaw na sira pahali.
“Reneee, kan’i daw ngun’a”, tag-ok ni Oya Mameng.
Binut’san ni Rene an kugos na ataman niya na ayam, nan kunadto sa ina. “Nano tabi, Mamay?”
“Kumadto ka sa Sapngan, sa may harani kura Igso’on mo Gunda, dar’hon mo ini na diyo na gulaman didto sa in’ayuan ta sadto na santo-anghel.”
“Di’ ko man yo’n aram, Mamay…”, sayuma ni Rene.
“Aw, di’ haputon mo si Igso’on mo”, bagaw ni Oya Mameng.
“Tsk, naraw’ay ako…” unubò si Rene, inhuru-hapihap an ayam.
“Hala na baya, kay ho, taud-taod do’n manirum-sirum na naman…”, tugal gihapon ni Oya Mameng.
Nakapira pa siya na tugal, bag-o tunuod si Rene, na halata na kulbaon. “Iupod ko si Pontot, ha?”
“Ay, ikaw. Basi kun durulakun yo’n san kaayaman didto…”, bagaw ni Oya Mameng.
“Iya kay di’ man yo’n mapadaog, ha, Pontot?”, kaistorya ni Rene an ayam niya, na nginaranan niya sin sugad so’n, kay san saday pa, lipuntutay. (Bagaw kunta san iba na kamanghod, Bantay, kay parabantay kuno. Iya kay may sunupla man, na bagaw, sa komiks kuno, an ayam kun Ingles an ngaran, badi Blackie, Brownie o Whitey, nan kun Tagalog, kun diri Bantay, Tagpi. Bagaw man sin sayo, “Iya nano man an mayad, aber?” Bagaw man sadto na sunupla, “Hmh, magpara-ngaran ka so’n, manta, susumsumanan”. Wara na kunta yadto ngaran, para kay si Rene, kun diniduwak an ayam, sigi an katin’o na lipuntot. Kaya kinup’tan san ngaran.)
“Ay, ikaw an bahala. Hala na ho, oyon na yo’n sa anahaw”, bagaw ni Oya Mameng. “Ayaw na pag-aabrihi didto kura Igso’on kay kun maibanan pa…”
Ma’o yadto an una na pakaabot ni Rene kura Julia. Diri pa niya aram na kura Julia yadto, kay wara man didto si Julia. Diri pa man inhuna ni Rene, na mabalik pa siya sin pira ka-beses, hanggan umistar siya. Sa niyan, nakaabot siya didto unong san kaniya asul-asul, nan san masitas na iburulong na nabuhay nan dunangba sa hawan ni Oya Binsing, pareho man halimbawa san kalunggay nan san tanglad, na didto man sa kanira hawan madangba, kaya sinasayunan na hamok an kararani mangutus, kun iba na diri na ngani nagsasarit.
An bugas nira, hali sa kabahinan nira sa tadiya ni Kardo, na tadiya man sadto ni Inoy Ilis. An isuruda, pinangutus hamok nira hali sa hawan, nan kun iba na sa pasakay o sa bulod. An isda nira, kun diri nakapamana o nakapabunggo an duwa na lalaki, badi an patinda na hali sa Bulan, o an inlilibot hali sa Dancalan. Mayon man sira sin nagkapira na bilanghoy na minantikilya, na indidiyu-diyo hamok nira pag-gabuta. May diyo man na gubon sin kamote, na himunuan nan kutusan sin ogbos. Ma’o na ini intero an inhahalian san tubóng san kanira baktin, na higot sa likuran san kanira balay, may tubúngan hamok na linukat na lawas sin lubí. Kaya wara man haros sin dahilan basi magsaod pa si Oya Mameng kun Miyerkoles o Sabado.
Pero yadto na Sabado, inaragda niya an duwa niya na bata, si Rene nan si Itas, pakadto sa Central, sa ideya na masaod. Dahil diri man anad, medyo nagngalas an duwa na bata. Totoo man, kay diri man sira nag-agi didto sa butnga san Central, sa tinampo kahampang nira Dyaning. Didto sira pag-agi sa Lomboy, sa kahampang san sinehan nira Menelio, mala kay inparahinayod san duwa na bata an paraknit na karatula na may surat sa tisa na Now Showing. An titulo san sine, Ako’y Alipin Ng Opyo, ka-dobol an Agent X-44, bida si Tony Ferrer. Hali didto, duniretso sira sa dispensary, nan pinalista ni Oya Mameng an duwa sa nars didto, na bagaw man “ingkod ngun’a kamo”.
Wara man sira pag-iringkod, maski si Oya Mameng. Nangalag-kalag sira sa sulod, in-irmod an mga gamit didto, an mga retrato na nasa kwadro, inhangos an baho na bulong san lugar. Diri malilimutan san duwa an pagbakuna, batog pagluwasan san heringgilya, an bagaw iniksyon, na pinahigop sin bulong hali sa saday na bote, pinakupsit sin diyo an likido paitaas, dinangdang an durho san dagom, bag’o tinusok sa kanira braso. Pareho naghihibi an duwa na bata habang paluwas sira san klinika, may binilog na gapas na may alkohol na indudupo sa tinudukan san iniksyon. Inhuhurut sira san ina, para kay wara man sira pamati, nan wara man ada kabati kay may sunulod na pulis, si Inoy Siyo Estinopo, na bagaw “Hain si doktor? Inhahanap siya ni Tsip Aranda…” na may sunimbag man sin, “Yadto sa Bulan, makanhi uga’ng yadto, buwas pa…”
Naglihus-lihos man sira sa saod. Matawo-tawo. Namagtag-ok an iba na paratinda. May hali sa karnehan, sa hilera nira Inoy Tonyo Garrate nan si Inoy Levy Frando. Sige man an tag-ok ni Oya Dalen kun Inoy Layong manungod san hipon adâ na naula. Didto man sa isdaan, kusugon an kurag-it ni Nora, nangagda sin mabakal san kaniya tinda na sibubog. Sa piliw san isdaan, nahadok an duwa na bata sa nangiwi-kiwi na lalaki, nan kun kila nira, wara iba kundi si Nol, na wara man hamok sin nag-aakuder o nag-uusyoso. Nagtatag-ok man si Inoy Kanor san kaniya tinapa na tinda. Didto sira lunabay sa may kura Inoy Dadô, kaabay san pwesto nira Oya Trining de Vera, nan ni Montenegro, nan nira Iyas. Linabayan man nira si Henry Gob, nagpipisar sin banagan. Wara pa gihapon nira kaagihi an inhahanap. Sa may yungod san karihan, harani sa tahian ni Ofalsa, yadto an karo san sorbetes ni Inoy Dioning Castillo. Unimod man didto an duwa na bata, nan liningag an ina, na sagin man wara pagrereparo, hanggan sa maagihan na nira an inhahanap: an lalaki na nagtitinda sin pangsolda sa luho na kaserola, kaldero, karaha nan orinola. Bunakal sin sayo na putos-putos si Oya Mameng. May naagihan man sira na nagtitinda sin mga gamit sa balay. Bunakal sira sin tigsayo na rolyo sin ilo na puti nan itom, sayo na yarda na garter, nan sin surod, kay “kuspadon ini si Felicitas”, bagaw ni Oya Mameng kun Itas. Iba man an gusto ni Itas, an bado na sab-it didto sa sitseriya san taga-Gubat. “E, an’hon ba’ yo’n na bado?”, bagaw ni Oya Mameng san masabutan an kurukuris-ong. “Sa pista na hamok, kay barato, darag-anis pa…” Wara na pagribok an duwa na bata. Pira na na pista an unagi. Pira man hamok ka-beses sira pakasari sin bag’o?
May namulod sin bariw sa unhan diyo nira Oya Mameng.
“Hmh, mabaláy ada yo’n”, bagaw ni Kardo. “Kahapon pa yo’n sin harakot sin harigi nan sin katsawon…”
“Sira sin’o?, hapot ni Oya Mameng.
“Si Noli kuno yoon, taga-doon sa Diyu-diyo”, simbag ni Kardo. “Kaklase ko ‘gud yo’n sadto. Hali sa Manila, dara an asawa nan san duwa na bata.”
“Iya, di may kararani kita na bag’o…”, bagaw ni Oya Mameng.
Malaksi’on man an urubra san tolo na lalaki. Sa una na adlaw, nahawan an bariw nan san ragayray, naibugsok an tulo na amislag na harigi, naporma an bubong. Sa ikaduwa na adlaw, nahuman an bubong na anahaw. Ikatolo ka-adlaw, napinagukpok hamok san parakò san salóg. Sumunod pa na adlaw, may nagtapon na, sigi-sige an tarap’ong san mga hinawan, san linabra, nan san sinilhig. An kinatam, badi ma’o an pang-amak. Bag’o hunali si Rene basi magbatog man san kaniya pamilya, may tolo pa na balay na ibugsok sa dati na banika sin bariw, ragayray, nan lagundi. Sayo sadto an balay ni Kardo nan san kaniya naging pamilya. Kun iba na na agahon pa, sugad sira sin nag-iiriwik-iwikay pagpaipli sa baybayon, naghahanap sin mapuyungku’an.
Dianis man an buhay nira sa Baluarte. Harani sa dagat, harani sa pasakay, diri man harayuon sa bulod. Sayo pa, wara sin inbabay’dan na amelyarado. Wara man kuno ada sin mapahali kanira, kay kun sugad, di’ an katunga san Dancalan, dapat pahali’on man, hanggan san mga didto sa Buhang, sa Sabang nan sa Katorse-puno, na may mga balay man sa piliw san dagat.
Mahayahay didto kun tagpaso, makakukulba hamok kun may barung-barong. Para kay, sugad san pirmi insasabi san ina nira, “Ma’o man nag’ud yo’n an buhay san tawo, ‘kurusugan ha’k bo’ot…”
Mayo 3, 2005
No comments:
Post a Comment