An pakadto sa balay nira, haros wara man kaliwat. An uniba, an taraytay pakalampas didto, kay daghan na an nadagdag na kabal’yan, namiriliw hamok sa salog. An salog man, malin sigi an hababaw. An libtong na sadto ma’o an tihararumi na languyan, wara na niyan, ma’o man an kamagong na pakilaan. Nagkapira man an nag-urughoy kanira san labayan nira san bata niya na poto.
Pagkaimod sa kanira, bunisa tulos an bata ni Menay na babaye na nagbabantay sa tindahan ni Paring. San mag-asawa sira ni Tirso, binalyo ni Paring an kaniya tindahan didto sa printera san balay nira Oya Binsing. An dati niya na tindahan, sinirahan na, kinudalan, nan an likuran inbuburu-banti ni Tirso.
Tinawa an pamandok ni Paring na nangagda kanira. “Dagos! Bagaw ko kun sin’o na bisita…” Lunusad si Paring sa hagdan, bilin an inhihimo na kalo. “Aw, nano kay sunagka dini sa uma?”, karaw niya kun Julia.
Dunagos sira Julia. Bagaw niya na naglalakad sa lakdanan, “Aw, bagaw ko makihalyaw man daw kita sa Sapngan. Ini man ha’k si Jesper an nakaupod, kay puro siribot; si Janet, may inkakadali na inagsa, si Joseph man, kadanon san ama paghingayad san bobo.” Dunung’aw man si Tirso sa bintana.
“Aw, nano, Jesper, napaayo si Papay mo sin santo anghel?”, karaw ni Tirso.
Wara ni Julia pagtunguhi an pabati ni Tirso. “Siribot man ini pirmi, sin kapanalbatana,” bagaw niya. “Aw, hain man an kabataan niyo?”
Namintana an bata ni Menay na nabayaan, na niyan lima na an idad. Dunung’aw man an poto ni Menay sa una. “Hain man an duwa pa?”
“Ay, di’ yo’n namagsaput na duwa. Si Michael, badi yo’on naman yo’n sa bilyaran nira Doring, badi ma’o man si Ralph.
“Aw, nano si Michael, nanultero na?”, hapot ni Julia manungod san kinse anyos na pamangkin.
“Aw, yoon, badi nagtataga-diyo na man”, bagaw man ni Tirso. “Pirmi ha’k sa harantak, barkada liwat an mga sutil-sutil dini sa Sapngan…”
“Pero”, sugpon man ni Paring, “masunudon man ‘gud kun intutugal. Mga hadok yo’n kun Tirso na kabataan…Ingkod na baya kamo, kay ho, tama-tama, maluto na ini na inpapakro mi na bilanghoy nan sin kawalwal.”
“Ay, ba’adaw”, bagaw ni Julia sa bata niya, “maswertihun kita ha, Jesper?”
Habang nagmimiririndal sira, sigi pa an iristorya.
“Aw, nano ngay’an an balita kun Jocelyn?”, bagaw ni Julia.
“Aw, yadto na kuno uga’ng sa Japan”, bagaw ni Tirso, “mala kay dianison na an balay nira, inparapahingayad ni Jocelyn…”
“…Ma’o man si Clarita, upud sira na magkamanghod…”, dagdag ni Paring.
“Dianison daw sira, ha?”, bagaw ni Julia.
“Ay, uu, kay mala di’ man nauraw sira Oya Bagi so’n na duwa na kabataan ni Jocelyn, na sira an nangataman, puro man uya sa BI pamag-hayskul…”, bagaw ni Paring.
“Iya nano ngay’an ini si Michael, habo na magpadagos pag-iskwela?”, kulibat ni Julia manungod san pamangkin.
“Hmm”, bagaw ni Tirso. “Ambut baga. Sugad sin wara hilig, maaram na man liwat magduru-delihensya. Apisar, nano man an ipa-iskwela mi? Ho, may upat pa na masunod. Mayad hamok kun gumana kita sa hweteng…”
“…Pan’o na wara pag-planning…”, karaw ni Paring. “Pero, pamati ko, kaya man kunta, kun desidido siya, maski doon ha’k sa Sorsogon, mag-adal pag-maestro…”
“Ma’o”, bagaw ni Tirso, “kay basi siya na an lumiwan so’n kun Mr. Fuentes pagritayr…” Nagkakaraw siya manungod sa prinsipal san hayskul.
“Mala ‘gud ini”, bagaw ni Paring. “Mabati ka ngani so’n na bata, badi lalo lugod yo’n madisganar…”
“U, kay ma’o baga kuno an panabi ni Oya Bagi”, simbag ni Tirso, “na paiskwelahun kuno pag-maestro an bata na gurang ni Jocelyn, kay basi makatukdo man doon sa BI…?”
“Hmmmh,” hagumhom ni Paring. “Sarabi-sabi man ha’k yo’n san mga nagkakaarawa dini…”
“Aw, kay sin’o baya an nakaasawa kun Jocelyn?”, hapot ni Julia.
“Aw”, bagaw ni Paring, “an sabi man hamok nira, kaupod kuno sa trabaho…Pilipino man ada, kay ‘di man Hapon an hitsura…”
“Kay nano baya an trabaho ni Jocelyn”, hapot uli ni Julia.
“Cultural dancer kuno”, bagaw ni Paring. “Pareho sira ni Clarita”.
Tunango-tango si Julia, wara na pagsugpon. Nalangkag siya bigla sa magkamanghod na amiga.
“Aw, may tuyo pa ngay’an ako na la’in”, bagaw ni Julia. “Aram baya niyo an adres ni Miyo?”
“Uu, ayaw ngun’a, kay kuwaon ko”, bagaw ni Tirso nan sunulod sa kwarto nira. Pagluwas uli, may dinuhal kun Julia na sobre. “Ma’o ini ho, an urhi niya na surat. Ma’o ada ini an adres…Cavite… ’Kay…?”
Naraw'ay diyo an simbag ni Julia. “Atog, ‘suratan ko kunta, ‘haputon ko kun may kila sira na agency, kay ma-uru’aplay man utay ako, basi pa makadali man…”
“Ba’a”, karaw ni Paring. “Ma’abrod man…?”
“Aw, mapurbar man kita”, bagaw ni Julia, “kay kun dianis man daw…”
“Nano man an aaplayan mo?”, hapot ni Tirso.
“Aw, di an dati ko na aram…”, simbag ni Julia. “Bagaw so’n kay dianis man an pasweldo sa Hongkong…”
Wara pagsimbag an kairistorya. Mamangno, bagaw ni Tirso, “Iya, pan’o man ini na kabataan? Magkakabarayaan daw, ha?”
Wara man tulos pagsimbag si Julia. San sumur’maton siya uli, medyo maluway an boses niya. “Aw, hali’on ko ngun’a an langkag ko, kay pan’o man kun gusto pa ni Janet mag-iskwela? Di man magahum an delihensya mi”.
Inpapabaskug ni Paring an iristorya. “Aw, kurusugan man ha’k baga kuno yo’n sin bo’ot? Nano san panahon na di’ man namangnu’an, mala yo’n kay, ho, daragku’on na uga’ng ini na kabataan…”
Para kay suneryoso na an iristorya, hanggan sa sumugad si Julia sin, “Iya, hala makadto na kami, kay ho magab’i na naman…Jesper, kayna na…”
An surat niya kun Romeo, sinimbag man tulos san kamanghod. Prineparar niya intero na kaipuhan kuno: sedula, surat hali sa kapitan san baryo, surat hali sa tsip san pulis, retrato. Wara man kaawat, kinadto niya an agency na aram kuno ni Miyo, na ma’o na man an nahud’man niya san ibarayad san una niya na pag’aplay.
Bag’o siya tunaliwan, unuli ngun’a siya sa Bulusan. Mamundu’on an kabataan, lalo an ikaduwa, si Joseph, na sigi an hibi. “Masurat ‘gud ako”, tuga niya sa kabataan, nan kun Rene na sugad sin harayu’on an iniisip pirmi. “Para duwa ka’taon…” Bagaw niya. “Basta mag-aradal kamo sin mayad, maghirirot, nan danunan niyo si Papay niyo…”
San bumalik siya pagkatapos niya maloko sa una na inaplayan, mga maugmahon an kabataan, sigi an pahirim’ot, mga maparanga, menos an uruyag. Para kay, labi niyan na may kautangan na dapat bayaran, lalo nagdesidir si Julia na makahali. Sigi niya an haput-hapot, hanggan sa makakadto siya sa kura Inoy Dandoy, an padrino nira sa kasal.
Si Inoy Dandoy, may mga kabataan na namagpakatapos na, may mga pamilya na. San maaraman niya an istorya ni Julia, nangako siya na mahaput-hapot sa kabataan niya. Mayad man na an sayo sa kanira may kakila kuno na agency na nangaipo sin mga aplikante.
Maski wara pagban’oha, nagpahudam sin diyo na halaga si Inoy Dandoy. Wara na pagtago sin raw’ay si Julia, binaton man tulos an inbubuluntad na sentimos. An kakulangan pa, hinudam niya kura Tirso nan Paring, na bagaw “Iya, ma’o ‘gud hamok ini an amo tinago-tago, pasensya na…” May diyo man sira na nahudam sa kamanghod ni Rene, si Itas, nan san asawa na si Bencio.
Sa ikaduwa niya na purbar, nadagos man gihapon si Julia.
Unom pa kabulan bag’o an ikaduwa ka-taon ni Julia, an isip niya nasa pag-uli na. An darar’on niya haros tuumon na niya san kaulit-ulit sin kabibilang kun mga nano na an yadto, kun sira sin’o pa an wara sin patapo. Base sa istorya san iba na nabati niya, an mga ipatarapo, diri dapat pagbakalon sin sarayu’an, “Kung hindi”, bagaw ngani ni Thelma, “mauubos pati pamasahe mo…” Padiyo-diyo niya inbakal an mga darar’on. Kun halimbawa naluwas siya nan may nalabayan na bargain, nausyuso siya, basi pa kun may makuwa maski sayo na pidaso.
Intiripon man niya an diyo niya na mga retrato na naamot, ipatala sa matarapo, ipaimod an Hongkong, sugad sin ebidensya na hali man nag’ud siya dini.
Pwera san mga binakal-bakalan, mayon pa sin pinurut-purutan, mga pinaglumaan san kaniya amo, mga tinapok sa luwas san balay na naimod niya na mayad pa. Sa kadiyu-diyo, naamot an kaniya mga hinanip-hanip. Diyo pa sira magkaluudan ni Thelma, na naglalaom ngay’an na makapadara man kaniya sin “konti lang”, na san karkolohon nira an timbang, haros katunga na san kaniya bagahe. Basi diri magdumot, inibanan na hamok ni Julia an kaniya mga darar’on, maski sa bo’ot-bo’ot niya, “atog kay tig-awat man kita maka-uli…”
Manglain-lain an mga eksperyensya san mga namagbiyahe; lain na pag-ihahali, lain na pag-iaabot; batog sa MIA na niyan NAIA na, hanggan sa pagsangpot sa uulian na balay. Mayon sin mga naloko, nakawatan, o nawaraan sa airport pa hamok. Mayon sin nahold-ap sa taksi, may sa luwas. Mayon sin iba pa na pangarat pagtangbara pa hamok nira sa balay na inulian.
Wara man baya sin daghan na paano-ano sadto na una na pag-uli ni Julia, Pwera hamok san diyo na pakipasuhay niya sa porter sa airport, na nagpipirit mag-ayo sin kwarta kaniya, “tutal, malapit na naman ang pasko…” na sinimbag man niya sin “Enero pa lang po, malayo pa ang Disyembre…”
Daghanon an paratapo sa airport, sugad sin pirmi may nag-aabot na artista. Kun Julia, an nagtapo, an paryentes ni Thelma, nagkuwa san padara, nan si Miyo, kaupod an asawa nan san bata. Kaya maski gusto na niya dumiretso pauli, hunapit na ngun’a siya sa Cavite, nagturog sin sayo kaadlaw. An naistaran nira Miyo taraytay na mga kuru-kwarto sa luwas san kudal san pabrika na intatrabahu’an niya. Puro man mga kaurupod sa trabaho an mga namag-istar sa iba na kwarto. Sayo an karigusan nan kasilyasan san sobra napulo na pinto, na haros husto hamok an sayo na katre na duwaan, para kay haros intero nagkapira an sulod; pwera san mag-arasawa, an mga kabataan, nan may mga kaparyentisan pa. An tubi na nakukuwa sa bomba sa wala na durho san kamalig may turu-takla, kaya ikararigos hamok nan iralaba nira. An tubi na in-iinom, inrarasyon sin gurang na lalaki na sakay sin pedicab. Kun mayad an panahon, kun diri nag-uuran, an mga kabataan puro nasa luwas san kanira istaran, namag-uruyag. An mga hitsura nira diri harayo sa hitsura san mga kabataan sa Bulusan, didto sa may harani san Baluarte. Daghan man an kalalakin’an na namagpalipas-oras sa luwas, may namag-irinom, may namagkaranta. Paglabay nira, nagkapira an unughoy kun Miyo, nag-aagda pag-inom. Sinayum’an sira ni Miyo.
“Kila mo yadto, Manay, si Demet?”, bagaw ni Miyo na may initutukdo na sayo sa namag-irinom, na huba sin bado nan nagtitinawa kanira. Wara man paghulat san simbag ni Julia, sinimbag manta ni Miyo an hapot niya. “Taga-Bulusan man bago yo’n, taga Taisan, do’n sa may Buhang. Sinulod ni Inoy Mado…duwa sira, ambot kun ha’in an sayo…para kay si Inoy Mado, di’ minatay na…”
Maski diri man interesado, naghapot si Julia, “Namatay? Kay akay? Nano an nangyari?”
“Wara man sin nakaaram kun nano talaga an nangyari”, bagaw ni Miyo. “Pero an duda san kadaghanan, pinapatay san manedsment…”
Wara isirimbag si Julia.
“Opisyal yadto san unyon mi”, padagos ni Miyo. “Kaya niyan, masakit na bumalik an dati mi na tiwala sa kanira…” May tunangbara na lalaki, nan bagaw kun Miyo, “Romy, tuloy daw ang miting, alas-otso mamaya…” na sinimbag man ni Miyo sin “Okey, tenkyu, pakitimbre na lang sa iba…”
“…Kaya doon sa gab’i, kamo ha’k dini, kay badi dis-oras na ini
mahuman na miting mi…”
“Kay nano”, bagaw ni Julia, “diri ka nag’ud pwede magpalya do’n?”
An asawa ni Miyo an sunimbag. “Ay, naku, Ate, kung minsan, mas importante pa yata sa taong ‘yan ang unyon kaysa sa amin. Kung ako lang, ayaw ko siyang mag-presidente…”
“Presidente? Kay presidente ka san unyon niyo? Hala, badi ikaw man an pakulugan…”, bagaw ni Julia.
“Aw, posible yo’n”, maluway an tono ni Miyo. “Para kay di’ man dianis kun pirmi hamok kita hadok…”
Kun diri pa siya kahampang, sugad sin diri basta-basta maniwala si Julia na ini an kamanghod niya, na dati mararaw’ayon, hadok mag-ato, maski san in-arapinan sa Quiapo, san bag’o magpa-Manila.
Binalyo na hamok ni Julia an atensyon sa asawa ni Miyo. “Saan nga pala kayo sa Davao?”
“Surigao. Marunong na nga si Miyo ng salita namin, e…Oy, ate, kung hindi ka pa sana uuwi, makakapasyal tayo diyan sa bagong SM sa may bukana.”
“SM? A, may SM na rin dito?”, simbag niya.
“Oo, dalawang buwan pa lang bukas ‘yan. May mga artista pa ngang pumunta nung buksan. Palaging maraming ta’o diyan, lalo pag linggo tulad ngayon…”
“Maganda sanang pumasyal, ano? Kaya lang, uwing-uwi na ako…”, bagaw ni Julia.
May binilin man siya na mga patapo, nan sin ikurumple sa nahudam pa niya kura Miyo.
Pira naman ka-oras an biyahe ni Julia hali sa Cavite pa-Pasay. An nasakayan niya na Philtranco, unabot sa Gubat na mga alas-kwatro an maaga. Tolo sira na pasahero pa-Bulusan, na naghurulat san pers trip na dyip na mahali pa na alas-singko. Didto sira naghurulat sa medya-agwa san saod san Gubat, sa paradahan san dyip. Matawo-tawo na sa luwas, mga paratinda na namag-abri san kanira pwesto, nan namagbuk’ad san mga ringka, namagbilang san mga pinutos-putos na tinapay, surtidos, nan kakan’on na ipangrasyon sa iba-iba na tindahan nan baryo. Nakaaling-aling man ini na imudon kun Julia, na galaton na makasangpot sa balay nira.
Mayad ngani kay yadto sira sa may Baluarte, kay kun sa butnga san Dapdap, badi daghanon kunta an tumatapo kun Julia. Mayad man na atab pa an abot niya, kay wara sin masyado nakareparo. Para kay diri man gihapon makarirong an hurudug-hudog san traysikel ni Makwa, sanglit an bihira man may magpundo na traysikel didto sa gawi nira. Kaya san lumabay pabalik si Makwa, nang-uru-urughoy sin “Nano yadto? Sin’o an nag-abot? Si Julia? Ay baadaw, maugmahon daw niyan si Rene, ha?”
Grabe man nag’ud an ugma san kabataan ni Julia, labi an poto. Pira ka-oras pag-abot ni Julia, wara nag’ud an bata pagbubulag, huyabit sa kaniya bado. An kaniya mga patapo puro man tulos pinangluwas. An pamahaw nira sadto na Sabado, wara kahirimusayan, labi san diriyu-diyo na mag-arabot an mga namagpaka-aram, sugad san mga kinamanghudan ni Rene nan san diyo na kararani. Nakadanon man sin dako an nabakal niya na biskwit sa Pasay, maski mayon sin kunaraw sin “An’hon man ba’ yo’n na biskwet, na mayon man so’n dini. An dianis uga’ng, an istitsayd…”
Tama an hinala ni Julia, diyo pa magkulang an kaniya dara, basi intero may bibit paghali kanira. Diyo pa mawad’an sira Tirso nan si Paring nan san kabataan man didto. Kunadto man siya sa Sapngan pagkaaga sadto, bungyod an tolo na kabataan.
Yadto na una na adlaw nira pagbaragat, gab’i na naman uga’ng bag’o sira nagkasorolo. Magkakatutnga na san sira man magkasolo ni Rene, na haros maghapon sigi hamok an hiyum-hiyom, pinab’welo hamok an mga nagkaradto.
Sa pag-imod ni Julia, hunugos si Rene. Kun gunurang siya sin duwa ka’taon, si Rene, gunurang sin tolo. Maluway hamok an boses nira na nagkumustahan. Mamangno, wara na sin masyado nabati maski taod-taod pa bag’o sira naturog.
Sa diyo kaadlaw ni Julia didto, malin kulangon an oras niya sa gusto niya hirimu’on. Kada pagbatog niya pamisay, may maughoy, nangumusta, nag-uusyuso, naglalayaw-layaw kun may mahihirit kaniya. An iba, tinutugal an bata, na nasugad hamok “Oya Julia, bagaw tabi ni Mamay, kun pwede kuno makahudam sin baynte, ibarakal bugas” o “Oya Julia, napahapot tabi si Mamay kun mayon ka kuno sin mga sinut’an na bado…”
Aram na niya kun pan’o ini dadarahon, kaya sinisimbag hamok niya sin “Sabihi si Mamay mo, ipamarasahi na man ha’k pabalik an tuda …” o “Ba’adaw, na nagparahugos ugang ako, kaya sugadon mo kun Mamay mo, wara man sin sunuot na bado si Oya Julia.”
Sa kaniya pamukad, nagkatararup’akan niya an mga hinanip na buradol san duwa niya na lalaki, mga holen, bala sa salbatana, mga kuru-karita, mga bataay ni Janet, mga luma na nutbok, nan san gitara ni Rene, na may bugto na kwerdas nan maalpugon, senyal na awat na wara ka-kap’ti.
Sarakot man gihapon an pamati na dara san kaniya pag-uli; sugad san murutu-muto san wara kahatagi nan san hinatagan na wara kagustuhi, an mga nuru-notisya, manungod kun Kuan na nahapdos nan namatay bataon pa, kun Kuan na nadakop san asawa may kadirig, kun Kuan na unuli sa Bulusan makalipas an awat na panahon kay bagaw nakapatay kuno kaya nagtatago, kun Kuan na na-asawa sin Amerikano kaya dinara na sa Amerika, kun Kuan na nagpapabalay na kay nakatrabaho man ngay’an sa bapor, kun Kuan na nakasulod na man pag-maestra sa BI, kun Kuan na dako na kuno an negosyo sa Manila…An iba sini na mga nginaranan, kila niya; an iba diri.
May nanukot, san nahudam kuno ni Rene na an tuga babayadan niyan ngani na pag-uli niya.
“Pira man tabi?”, hapot ni Julia na halataon an ngarat.
“Says syentos man ha’k”, bagaw ni Oya Enar.
“Kan’o tabi yo’n kahudam?”, bagaw ni Julia.
“San Oktubre, kaipuhan ada sadto ni Janet sa iskwelahan…”
“May sentimos ako dini na tagama kunta pagpahingayad san ngipon ko, kay nagpaparaduso. Kun baga tinugaan ka ni Rene, di’ ihatag ko na ngun’a ini sa imo…”
San hinapot niya si Rene manungod sadto na utang, bagaw ni Rene, ginasto kuno ni Janet san umintra sa girl iskawt, pinangbakal sin uniporme nan sin mga gamit pa ada na iba.
“Kay wara ka nag’ud sin naitago, basi kunta diri na mangutang?”, hapot niya.
“Tsk, kun mayon, mangutang pa man ako?”, simbag ni Rene.
“Aw, ma’o, para kay akay ako nag’ud so’n an mabayad, di’ ko liwat aram…”
“Nalimot ako magsabi… Pasensya…”
Pasensya. Wara sin iba na mahimo si Julia kundi magpasensya na hamok. An kaniya kunta, kun pira an padara niya, pagkaniguon hamok, diri kay pagngangaraton siya sin mga bayadan na wara na man sa kaniya badyet. Para kay natunaw an abudiro niya san pagpakumbaba ni Rene, nan siya na mismo an kunumbinsir sa sadiri na kaipuhan san kaniya bata yadto na in-gastuhan.
May nareparo si Julia sa kanira kabataan.
“Janet, pag-pwesto na san lamesa kay makaon na kita…” tugal niya sayo na hapon. Wara siya sin nabati na simbag. San wara man sin karandol sa lamesa, gunahoy siya uli. Wara gihapon siya sin nabati. Lunuwas siya, naimod si Rene na inpapayungod sa gripo an sayo na solog na higot, inkakarigos. “Aw, naba’, wara dini an kabataan?”
Wara man pagtungkahal si Rene san sunimbag kaniya. “Hmm, badi mga oyon yo’n kura Gohen, naki-imod sin bitamaks.”
“Tsk, nagtutugal ako sin pagpwesto san lamesa, wara man ngay’an dini tawo…”, ngurub-ngurob ni Julia na naglulusad, insusul’ot an sinelas kay masusog san kabataan.
Habang nagkakaraon, sigi an iristorya san kabataan manungod san sine na inimod nira sa betamax.
“Dianison yadto na badil san bida”, bagaw ni Joseph. “Iba man an itso na pagkabadil, nan grabi an aratak-atak kun kinakablit…”
“Ungod ada yadto, Manoy?”, hapot ni Jesper.
“Kay ungod baga?”, bagaw ni Joseph.
“Sine man ha’k yadto, Utoy”, salagbat ni Janet.
“Hmm, ungod yadto”, pangutiil ni Joseph.
“Sine…”, sunggod ni Janet.
Sunur’maton si Julia, bag’o maghiriran an kabataan sa hampang san karaon. “Tama na yo’n kay ho, ako, kangina pa sin kapanarabaho dini, kamo man, imbis na magdanon, sigi man uga’ng an taralibong. Aw, nano, diri hamok kamo namagdanon kun Papay niyo? Puro na hamok doon sa bitamaks? Pagdanon kamo, kay kairo man ni Papay niyo kun siya ha’k intero an mag-uubra hasta san ubrahon dini sa balay…”
Diyo hamok na silensyo, bag’o sunugad si Janet sin “Mamay, diri ka man mabakal sin bitamaks?”
“Paano-ano ha’k niyo”, simbag niya na diri natakpan an aburido. “Inkukulang ngani kita san gastuhon, mga bitamaks pa an iniisip niyo. Kun gusto niyo, di’ diri na ha’k kamo mag-iriskwila, mag-biritamaks na hamok maghapon.”
Mayon pa sin adlaw na unuli si Joseph naghihibi, hali makihiran sa kauyag na bata, nagsusumat sa ina, nagpapaapin. San wara tunguhi ni Julia, kunadto kun Rene, didto naman kunta mapaapin. Bagaw man ni Julia, “Hmm, kun wara ka pagkadto, di’ ka makulugan. Tay’ad uya ka sa balay…”
Pira ka-adlaw bag’o siya bumalik pa-Hongkong, nakihalyaw kanira si Tirso nan si Paring, may dara na pinutus-putos na san abrihan, duwa na pidaso na mamon.
“Binditado kuno ini”, bagaw ni Paring.
Nadumduman ni Julia, “Candelaria ngay’an niyan, ha? Wara daw kami pakasimba”, bagaw niya.
Kadali kunta pagkutlig si Jesper, para kay sinuhay siya ni Julia. “Ayaw daw ngun’a, kay pidasuhon ta, basi intero mautod an laway…”
Nagkaraon sira san mamon, maski tigsaragday hamok na pidaso.
Kunaraw si Julia. “Ba’adaw sadto, ha? Bagaw diri magkaon sin binditado na mamon kun diri mangurus ngun’a…”
“…An iba ngani kuno, pinangadyi’an sin Ama Niano…”, sugpon man ni Paring.
“Aw nano, nagmamon kamo?”, hapot man ni Rene, na sunayuma pagpurot sin mamon.
“Hmm, wara”, bagaw ni Tirso. “Binakal kura Ponga…Makaamot ka niyan sin mamunon, na di’ na man nakaataman sin manok sa hawan…Nauuna pa an kararani nan san parasumsuman pag-ihaw…”
“Dati, nakamamon ako…”, bagaw ni Paring.
“…Aw, ma’o baga?”, salagbat ni Julia. “Nakatadi ngani kami sadto, kun tinatagan mo si Mamay…Pan’o baya an pagmamon?”
“Hmm, masayon man ha’k”, bagaw ni Paring. “Siyempre, una ngon’a, an pagtipon san bunay, mga pira pa ka-bulan. Habang nag-aamot san bunay, nag-aamot man san mga lata na hurma’an…”
“Nano an hurma’an mo?”, hapot ni Julia.
“Lata sin sardinas, an kiniligong baga na lata sadto san Ligo?”
“…Na inhihimo pa ngani na karita san kabataan, binubut’ngan sin gulong na ginutlab na sinelas?”, sugpon man ni Tirso.
“N’yan”, simbag ni Paring. “An pugon, lata sin Baguio oil, an dako. Ma-ukad ka so’n sa irarom san pugon. May kalayo sa irarom, may kalayo sa ibabaw. Pero an gatong, bonot, basi diri magraba-raba kay kun matubod an mamon.”
“Sin’o man an parabati?”, hapot ni Tirso.
“Aw, ako. Kun iba na, may na-danon man, para kay kaipuhan, bagaw san mga gurang, an wara pagkaon-udo, kay kun kunaon kuno udo an nagbabati san mamunon, diri na-alsa an mamon, nakipil…” Tirinawa sira sini.
“Nano yo’n, Mamay, na nagkaon-udo?”, hapot ni Janet.
“E, na mayon baga kuno sin mga nabuhay”, simbag ni Julia, “na sa sulod san tiyan san ina, nakakaon sin udo? Sugad saimo san mabuhay ka, bagaw ni Oya Biyay na partira, kunaon ka kuno sin udo kay pagluwas mo may udo ka na sa pandok…”
Ngunuris si Janet. Tinuya-tuya man siya san duwa na kamanghod.
“…Pag-abot pa sa simbahan”, padagos ni Paring, “suruksukan sa altar kay puro gusto maturuan san bendita an kanira mamon”.
“Dianis niyan kay nakabakal na sin mamon”, bagaw ni Julia.
“Pero”, bagaw ni Tirso, “mas masiram man gihapon an hinimo sa balay…”
“Aw, syempre”, sugpon man ni Rene.
“Iya, matiano man an Hongkong?”, bagaw ni Tirso, “daghan pa man an Insek?”
“Aw, dianis”, bagaw ni Julia. Batog siya umabot, pira na niya ka-beses kabati ini na hapot, na haros parareho man an kaniya simbag. Kun binabanggit niya an mga pagkakaiba san lugar na intatrabahu’an nan sini na in’uulian, sugad sin gustuhon niya ipaabot an pagkakaiba na sugad sin naakap siya nan nanghihinayang.
“May bilanghoy man didto?”, hapot ni Tirso. “May baribaran? Kawalwal? Ugok? Pinakro? Hinulog-hulog? May dukot man an iyo luto?”
“Aw mayon sin iba-iba na pagkaon nan lutuon didto”, bagaw ni Julia. “May saging, pero iba man na pagkasaging. An lunop didto, nasa pakete na, diri na pupugaon, diri na mangaipo sin gumon. An sugnaan, de-koryente, kaya wara sin dukot.” Sinabi niya an mga lugar na naabot niya, minuwestra sa isip san mga kahampang an pagka-abante san lugar, an paburukod kun adlaw, an kailawan kun gab’i, an iba-iba na tawo, an mga mayaman, an mga bakalan nan san mga barak’lon. Sa ikog san iristorya, pirmi yadto an pagka-uraw san lugar na nasa kanira imahinasyon, an pag-uli san kabasulan sa gobyerno.
“Tsk, wara talaga dini sa ato sin asensuhan”, bagaw ni Tirso. “Kaya sigi na an arabrod. Hasta san mga maestra, namag-abrod.”
“Iya nano”, bagaw ni Paring, “’dagos ka na naman sa Biyernes?”
“Ma’o, kay pan’o man?”, bagaw ni Julia.
“Akay diri Sabado?”, bagaw ni Tirso.
“Pan’o na an sa tiket ko, Sabado an hali”, bagaw ni Julia. “Nan, pareho man…”
Tama an sabi ni Thelma, na pinakamagub’at na paghali an sa una na pagbalik. Magub’aton an pamati ni Julia na nagdadangadang an Biyernes. Sugad sin gusto niya altuhon an oras. An nakapadagka hamok sa kaniya, an ideya na may ikapadara siya bulan-bulan, na may paragasto an kaniya pamilya, na basi pa makapadagos pag-iriskwela an kaniya kabataan.
May mga panugun-tugon siya pagtihahali. Mayon man sin mga padaan an mga binayaan niya, sugad san kabataan na may mga gusto ipabakal “pag-uli mo otro, Mamay”, bagaw nira.
Enero 31, 2006
No comments:
Post a Comment