Piyu-piyo: Ika-24

Dati na taga-San Bernardo si Oya Medying. Bunalyo siya sa Sorsogon san maasawa sin Sorsoganon. Nagbatog sa pagsapot-sapot, nakaaram sira panguntrata sin mga patrabaho san gobyerno na sugad baga san mga tinampo, tulay, eskwelahan, patubi, riprap, nan kun nano-nano pa. An konstruksyon, bunata sin iba pa na negosyo, sugad sini na tindahan sin hinero, nan sini na botika.  Sa maabot na panahon, mapopoto man gihapon ini na mga naipundar nira Oya Medying, labi san magsurusog na an mga kabataan san asawa niya sa kun kunay-kunay na babayi.  San binarahin na, may nabilin pa kura Oya Medying na duru-dako man na bayadan.Pero niyan na makusog pa an kanira negosyo, mahod nangaipo sira sin mga dagdag o bag’o na empleyado.  Dahil diri man basta-basta an pagkuwa sin empleyado, mahod nauli si Oya Medying sa Bulusan, basi maghanap sin nangaipo sin trabaho.

Sa sayo na pagpa-Bulusan ni Oya Medying kaarami ni Julia an manungod san trabaho na kaniya nasuludan sa Sorsogon.  San una, sa tindahan ngun’a sin hinero. Wara kaawat, binalyo siya sa botika, na nakapwesto sa may harani san paradahan san mga sasakyan pakadto sa Gubat, Bulan, nan Irosin, harani man sa katedral san Sorsogon. Mas naruyagan lugod niya didto, kumpara sa tindahan san hinero, na pwera san budlay kay diyo an parabakal, maarat sa mata an sungaw san hinero, na kun iba na man ginigiyahan san kaniya kasusunga.  San una, san sabihan siya na ibalyo sa botika, bagaw niya sa manedyer, na nakaugus na niya, “”Ungod? Ambot nagkakaraw ka?”

“Atog amo, lain ina ti-aw”, bagaw san manedyer.

Diri pa siya nakumbinsir. “Kay pwede man tabi doon maski diri maaram sin mga bulong, an na’ baya an gahoy so’n…?”

“Parmasis”, simbag san namahala. “Ayaw lang kahad’it, kay mayon man dida sin lisensyado. An hihimu’on lang niyo, maghanap san bulong na inbabakal san kostumer…”

Di’ ma’o.Kun may nabakal bulong, kinukuwa nira an reseta, nan hinahanap sa mga istante nan iskaparate. San una, masakiton basahon an surat san doktor. San awat na, anad na siya san pagbasa san surat na sugad sin kinahig sin manok. 

Diri na man nira inhahapot kun an nagbabakal ma’o an matumar mismo, o kun aram kun pan’o an pagtumar san inbabakal na bulong. Diri man nira nasabutan an numero sa irarom san pirma san doktor, kun ungod na reseta, kun ungod na doktor an punirma. An tugon hamok sa kanira, kun may bulong na kukuwaon sa sugad sini na iskaparate, dapat ipaaram ngun’a sa pharmacist bag’o maghatag.An iba na bulong, sugad na man hamok san inpapabakal na mga mamador, gatas, koritas, nan bangkinyo, maski wara reseta, pwede ipabakal. 

Sa puwesto niya sa botika, naruyag siya kay kun iba na may nababagat siya na kakila na Bulusanon na nalabay, o may inbabakal kanira.  Mahod may nalabay nan nasugad, ‘Hoy, ku’an, nalimot ako san ngaran mo, pwede ko tabi ini ibilin ngun’a, kay may bakalon pa ako?” Kun iba na man, may nasugad, “Hoy, ku’an, Bulusanon ka man baga, ha? Atog kinulang ‘gud an pamasahe ko, pwede mo ada ako pahud’mon sin ikurumple sini?” na sinasayum’an na hamok niya sin mayad.

Kun iba na, may natatan’aw siya na pamilyar na hitsura na nalabay o nabakal na maski naimod siya, sugad sin wara hamok, sugad sin diri siya kila o harayo an iniisip.  Kun iba na man, mayon sin mga kila siya na magkaurupod, maski kun iisipon, diri dapat magkaurupod sin, halimbawa, magkarabit an kamot o aragbay paglakaw.Mayon sin naburarat an mata pagkaimod o pagkareparo kaniya, nan nasugad “O! Ikaw ngay’an? Bagaw ko kun sin’o. Dianison ka daw, ha, kay nakasulod ka dini?” Mayon man sin nabirik an li’og, hinihinayod siya sin mayad, na kun may boses hamok an mata, sugad sin an insasabi “Nag-aano man daw ini dini?”

Kadaghanan san nakadto kaniya, may mga haghag an pandok. Maski diri niya haputon, haros aram niya na manungod sa paryentes o kakila na maraot an kamutangan, o nag-iisip san masunod na gagastohon, kun mabakal na naman sin bolong. Manglain-lain an kamutangan san naoospital; pwera san mahapdos, mayon sin nadiskwido.  San si Inoy Dikoy mahulugan sin palwa san lubi, nagsobra-sangbulan man sa ospital kay sinimento an sugbong nan binutangan kuno sin lansang.  San si Inoy Biti masalaitan san kaniya banwit, didto man binurit kay grabi na an surip.Mayon man sin bata na taga-San Isidro na in-aradung-adungan sin tolo na ayam, na dinara didto. Siyempre, an mga may idad na, kun naiba na an pamati, nadadara man didto. Diri hamok sayo an nahagayhay sin “…Ay, ba’adaw, wara man liwat sa ato sin ospital, abay pa mapakanhi pa sa Sorsogon, mamasahi, mahanap sin bilin sa balay… ”Ungod man, kay kun iba na, an langkag an nakaurahos san kamutangan, sugad kun Oya Gaying, na bag’o mabuhayan, na punirit pag-uli maski maluya pa kay nalangkag san iba na kabataan. Nabughat ada, kay inparadugo.  San binalik sa ospital, naawat pa kapupo an dugo. Wara na siya kaakuderi. Bagaw san iba na makaraw-karaw, buhay pa kunta kuno si Oya Gaying kun byinahe sa hilikopter, kay basi wara sin talagud-tagod sa biyahe na sugad san dalan hali sa Bulusan pa-Gubat, na “hamamani man ha’k an ira’idan.”

    

Mayadon an benta san botika; wara pamunay an baralik-balik san namagbakal bolong, sugad sin kabataan na diri nagkakagurustuhan sin dulsi na matam’ison. Para kay aram niya na ini na inbabarakal na labi liwat ka-mahal, puro man pang-agubay san mga may inbabati, na daghan man ngani an diri man gihapon nadadanunan, o napapaayad.

An haghag san iba, kaugmahan man san iba; kay kun mayon sin maraot an pamati, mayon sin benta an kanira botika. Kun iba na man, kun nano an mundo san kadaghanan na may pasyente, yadto man an kaugmahan san iba na bagaw “mayad-ayad na man baya…” o “bagaw san doktor niya, pwede na kuno umuli, sa balay na hamok magpaayad.”

Maski diri intutuyo, sugad sin nababahinan man siya san gub’at san namati’an sadto na may mga pasyente. Dahil ada sini, nan san langkag kay semanal man hamok an uli niya, nakaugalian man niya an paghapit didto sa katedral, labi kun Miyerkoles na hapon, kun may nobena san Perpetual.    

Nakadaginot man sira pagpaadal san kabataan.Maski puru-pan’o, mayon sira sin inlalauman na gastuhon bulan-bulan, diri sugad san dati na maski nano na kuput-kupot, wara sin kasiguruhan kun may maaamot sira na ikatapar sa gastuhon.  

Pira pa ka-taon, magtutolo na an kanira bata sa hayskul.Nano daw kun makaya man nira magpaadal sa kolehiyo? May kusog pa ada sira pag-abot so’n na panahon?  

San magdesisyon sira na magtrabaho siya sa Sorsogon, naisip na nira an distansya, an masakit na pakadto-pakanhi.

"Nano daw kun kuwaon ko na’k yadto na trabaho sa Sorsogon? Madali man ha’k ada kay sugad sin turu-tindera man ha’k kuno?”

Wara simbag si Rene.

“…Regular yadto na delihensya, sigi man liwat an dako san ato gasto. Dapat ngani kunta mayon man sin tagama kay kun gusto man ngay’an sini na kabataan na mag-iskwela sin huru-hataas… Kun dini hamok kita, pareho kita wara sin sigurado na delihensya bulan-bulan…”

Wara pa gihapon simbag si Rene.

“Aw, tara, nano, wara ka hamok sin sasabihon?”

Hunangos sin hararom Rene, nan bagaw,  “…An pag-uli-uli oro-adlaw…”

“Bagaw ni Oya Medying, pwede man kuno mag-istey’in sa likuran san bodega, magtaga-uli na hamok sin semanal…”

Wara na uli pagsimbag si Rene.Wara na paghapot si Julia.Siguro, kun may pagsayuma man si Rene, makasabi man gihapon.Pero hanggan humali siya san magbatog na, wara na man siya sin nabati kun Rene kundi an “Aw,…bahala na do’n…” san magpaaram na siya nan bagaw niya sa asawa, “Iya, hala ha? Bahala ka na do’n…”

Nagtatan’aw an asawa niya san pahali na siya, bitbit niya an bag niya, kabungyod an duwa na bata na lalaki hanggan sa Central; humali hamok san lunarga na an dyip ni Inoy Ari, pa-Gubat.

Kun naiisip niya an ugali san asawa, sugad sin gusto makatinawa ni Julia.Kay pan’o, maski pahanga magsur’maton nan sugad sin naraw’ay maski kaniya, nakadaginot man baya sin tolo na kabataan, na haros magkasurunod hamok. 

Kun nauli si Julia, diri nag’ud niya nalimutan an kururag’it, an paralanat san kabataan, hasta kun Janet san bata-bata pa, san diri pa naraw’ay makipalanatan.Maski bihira an uli niya, tangkod na san kabataan kun nano na adlaw, kun nano na oras.Kaya nagdadangadang pa hamok siya, bati’on na niya an siriyak habang nagpaparalanat. 

Sugad man san iba na bata, an una na hapot nira, “Nano tabi an dara mo, Mamay?”, na sagin man sinusupla niya sin, “He! Mag-ano man ba’ na ho, daghanon an ato bayaran…” Pero maski purupan’o, nahinguha siya na makadara sin kun nano man na wara sa Bulusan, na bihira man matadihan san kabataan, sugad san alidad na syupaw hali sa Sorsogon, o surtidos hali sa Gubat. Kun iba na, kun di’diyu nag’ud hamok, tinatago ngun’a niya kay kun yadto man an kabataan san kamaranghod ni Rene.

Mayad man na tinatapo siya san kabataan, kay nakapaliot-liot siya, kay habo niya maglingag sa namag-irinom na linalabayan niya, na namagsitisit, bagaw, “Hoy, Julia, wara na sin uli an pamasahe do’n?”

Kun nadumduman niya an tarapo san kabataan, nadumduman man niya an tapo sadto ni Oya Binsing, an ngarat sa pandok, an nagluluha-luha na mata, an emosyon sa boses pagsugad sin “Aw, uya ka? Akay wara ka pagsabi?” na nagpipirit mangisog, maski an pandok, tinawa. Kadianis san pamati san nag-uuli.  Pero, sugad sin mas dako an kaugmahan san in-uuli, san in-aabutan.

Oyon man an hiribi san kabataan kun pahali na siya; may naggiginawi, may nagluluod, may nagpapasarali. Sa pagkataranta niya, may nabibilin, may nalilimutan.Sugad man sadto kun Oya Binsing, na tinutugal si Tirso kay may inhihimo kuno siya. Pag-upras, yadto man gihapon, nagpapataliwan sa may kura Ponga.

Maski nano na kasibutan, diri nakahali san langkag ni Julia, labi kun nakatan’aw siya sin mga iskwela na inkuku’og san mga saklay na gamit. Inkakarkulo niya an hitsura san kaniya kabataan na pakadto man sa iskwelahan. Nangana man an haghag niya kun may nakadto sa botika, nabakal sin mga idarapog o irilimpya sa samad, kay an pasyente halimbawa nahulog, napilayan, nakihiran, naligis, nag-kras sa bisikleta, kun nano-nano pa. Naiisip niya, pinapan’o daw ni Rene kun may kalintura, may makulog, may samad an kabataan?

Ma’o man si Rene.  Nahaghag siya na kun sa kamas ni Rene, maparaot, matigbas san sundang niya, matukwag sin halas, mahulog sa lubi, mahulugan sin palwa, matabardilyo man sugad san ama niya… Tsk, mala pa hamok… bagaw pirmi niya sa sadiri.

Kaya kun nauli siya, an isip niya nag-uuna na sa lawas niya, haros bugnuton niya an dalagan san dyip, labi kun si Inoy Bono an drayber na inkakatupar. Diri na haros niya inpaparapamati’an an iristorya san iba na pasahero, na sugad man hamok sin nasa sadiri nira na pantaw, na hasta san iba na inlalabayan, inu-ughaw pa: “Hoy! Nano yo’n?!”. 

Maski an istorya kun iba na makangingirhat, sugad san sayo kabises na bagaw san sayo, “Ay, minsan nag’ud, grabe an tama…”

“…Pero, nakapangato man kuno, maski may tama, nakapaputok pa man ada…”

“Aw, ma’o kuno, kay malin taod-taod man an sirimbagan sin putok, para kay daghanon kuno an nagsurulod, solo-solo siya…”

”Kay akay man daw wara pakapangandam?”

“Aw, awat na kuno yadto inhuhumutan, para kay habo man magdulag…”

“Kay nano nag’ud kuno an sala sadto?”

“Aw, uru-istrikto baga yadto? Bagaw san iba, hambog kuno…”

“Tsk, dahilan na yo’n sin pagsintensya?”

“Badi.”

“Pira man an kabataan sadto?”

“Tolo, mga saragdangay pa liwat…”

“Kairo man daw, ha? Nagkaradamay pa…”

Piritaw-pitaw an pakasabot ni Julia san iristorya, na manungod sadto na hepe sin pulis sa Juban, na pinatay kuno sin grupo sin mga armado.

Haros pirmi, an lastrip na dyip an nasakayan ni Julia pa-Bulusan  na mga alas-singko na nahali sa Gubat. Punu’on, daghanon pa an huyabit. Dahil puno, daghan an hapit-hapit, batog sa Rizal, pa-Tagdon, pa-Layog, pa-Barcelona. Kun iba na, badi may aaltuhan an drayber na nagwawaga’wa na gripo kay masalod sin tubi nan titiblangan an makina. “Oberhit”, bagaw. Iurusong pa an dyip bag’o umandar uli. Magkakararaw an iba na pasahero sin bagaw “Isuzu pan’o an makina, Isuzulong.”

San arin yadto, pag-abot sa Buhang, may pasahero na lunusad na daghan an bagahe na diniskarga man: unom na kahon na dyin, duwa na karton na sigarilyo, sayo na lata na gas, nan sayo man na lata na lana.Nataod-taod uli bag’o nakapadagos an dyip.Naruyag an iba na pasahero kay huniwas-hiwas.Hasta kun Sixto na kunduktor, nakaingkod.  

“Ay, salamat, kay huniwas…”, bagaw niya na tali’ungod an palpag san ingkudan bag’o uningkod.Sa pag-itan san kaniya mga guramoy, nakapasipit an mga pinilok na kwarta na papel; kilaon an mga dos na asul, an singko na berde, an dyes na brawn, an baynte na orens, nan san singkwenta na baga. Maski may mga sabung an kamot, nakalatak pa ini san bubong san dyip kun may na-para, diri man nakaulang paghuyabit, nan pag-alsa san mga bagids san pasahero.

Pag-abot naman sa Porog, may lalaki na nagsakay sin sayo na pardo na bandala, na ipirisar man kuno didto kura Inoy Pasin sa Poctol. Kaya lunusad si Julia sa may krosing pa-Dapdap, bag’o sumagka an dyip pa-Madlawon. Linabayan pa niya sira Inoy Onor na namaghimalid, inpipirit humanon an obra maski nanirum-sirum na.  Inkatapo man niya an mga paratinda isda na taga-Dancalan, pauruli na, may mga dara sa basket na mga binaklanan man.  Hiraun-daon na siya sa kanira san mabati niya an bagting san kampana, an sa alas-says.

Si Joseph hamok an yadto sa hawan, nag-uuyag sin binuka na lata sin gatas, na may gulong na hiningpit na sinelas. Ma’o hamok an nakareparo san pag-abot niya. Binayaan an uyagan nan runuhab pagtapo sa kaniya.

“Akay man dini ka pag-agi, Mamay?”, hapot san bata na naghuhuyabit sa bado niya.

“Pan’o na didto ako paglusad sa Krosing… Aw hain sira Papay mo?”

“’Yo’n tabi sa balay…”, bagaw man san bata.

Nangaru-aro si Janet san abutan niya. In’uunug an luto sa sayo na sug-ang, nan nagsosoli man sin kalunggay sa sayo pa.

“Nano an bangot mo so’n?”, hapot niya na inbibisay an diyo na dara-dara.

“Tinapa.”

“Iya, pagpwesto na, kay makaon na kita… Hoy, Jesper, danuni na dini si Manay mo…”, tinugal niya an sayo pa na bata, na nagraraska san gitara, nagpapatukdo sa ama, didto sa palhugan.

Wara man pagbali an intugal, kaya siya na hamok an hunimo. 

Pagkaaga, atab pa an kaniya panglaba, basi magmara, kay basi maplantsa pa niya bag’o na naman siya humali na hapon, pabalik sa Sorsogon. Habang nagpapamara san linabhan, badi manursi siya, manunas, manilhig, manap’ong, o mamisay.

Wara sin daghan na kurumusta.  Halip’ot man an oras sa panugun-tugon. 

   

San magbatog na pagsungaw an mga intatago-tago san asawa ni Oya Medying, nagbatog na man pag-iba an kamutangan san kanira mga negosyo. Nagbatog na man an panurukot, an surukutan, nan an pasuruhay. Daghan na man an mga kakumpitensya.

San magluya na an negosyo, lunuya na man an kamutangan nira Julia. Kaya san istoryahan niya si Rene, nan agyaton siya sin, “Alto na so’n, dini ka na hamok…”, tunugot na siya, wara na pagruha-duha.

Sa Bulusan, mas daghan an oras niya sa oro-istorya, huruhalyaw.Mala san humalyaw sira Paring, sadto niya kaadmi an pagkamatay ni Oya Inggay duwa na kabulan an lunipas.Wara na man kuno ulian. Naadman man niya an pag-asawa ni Miyo.  “Nag-ayo man kuno dispensa, kay wara na pangimbitar san kas’lon sira, sa huwes man hamok kuno.”  

“Wara nag’ud pakapatugon?”, bagaw ni Julia. Niyan, siya na an tigurangi sa kanira na magkamaranghod.  

“Biriglaan man ha’k ada…”, bagaw man ni Tirso.

Kun iba na, sugad halimbawa kun nanilhig siya, o nagpapalingko’ong na siya hamok, kun pakarin-karin man an kaniya isip, labi kun may nabati na pamilyar na tugtog sa radyo. Ma-traynta’i’dos na siya.  Sugad sin an pamati niya disi’otso pa man gihapon, nan an intero bata pa man. Naako hamok niya an pagliwat san panahon kay niyan may kabataan na siya, may sadiri na na buhay. Kan’o baya an ultimo niya na pakibayle? Arin baya an tibag’uhi niya na bado? Diri na ngani niya nareparo an mga uso niyan na moda, o an mga bag’o na kanta. Sa Sorsogon, aram niya an mga titulo san mga bag’o na sine, an mga bag’o na artista, kay nababasa nira sa mga magasin o sa peryodiko. Pero sa Bulusan, wara sini intero.  Malin hasta san mga komiks, nagdiriyo-diyo kawara.    

    

Atab an uli ni Rene sadto.  Maraot kuno an pamati, maharabahab an tiyan. “Hali na ako kura Oya Bita, nagpaubat ako, kay kun hilo kay usuhon baga niyan…”

“Hmmh, daghanon an nauuso, do’n ka pa sa hilo makiuso…”, karaw niya.

“Tsk, ikaw liwat…”, bagaw ni Rene.

“Iya, doon ka ngun’a kay iintriga ko ini na kalo sa nagpaagsa, nan ma-diretso ako sa Central kay wara na kita asukar.

May ilaw na sa kanira san bumalik si Julia, para kay wara didto si Rene.

“Aw, hain si Papay niyo?”

“Yadto tabi sa Central, nagpaimod sa doktor, kay nagparasuka. Pakapaubat, wara man kuno ‘aayad”, bagaw sin sayo niya na bata.

Mayad man an hitsura ni Rene san umabot, maluru-lungsi hamok. May inpadayag na supot sin bulong.

Naghapot tulos si Julia. “Tara? Nano kuno yo’n?”

“Hmm, ku’an man ha’k kuno, ulser. ‘Tinagan man ako sin bulong…”

“Pan’o, di’ naghihirot, labi yo’n na kapalipas gutom…”

“Hmm, badi hilo uga’ng ini…”

“Hilo, iya akay man kunadto ka pa sa doktor, baga nagpaubat ka na?”

“Aw, matagal na wara kahali an harabahab san tiyan ko…”

Niyan siya nahadok. Pan’o kun seryoso na hapdos? Pan’o an kabataan, an pag-iriskwela nira? Nanganugon siya san binatugan nira, lalo na si Janet, na malin bilog an paglaom na makapadagos siya pag-iskwela.

    

Disyembre 31, 2005