Piyu-piyo: Ika-9

Niyan na wara si Julia, talagsa na mangagsa sin himu'on na kalo si Oya Binsing. Kun iba na, nasagka siya sa uma panukbas. Pagbatog sa angpas sa may salog hiraun-daon kura Ari, tan'aw na niya an nagkapira na kabataan na namagkararigos sa Dolipay, nan san mga babaye na namagpalo san inlalabhan na bado. Mayon man gihapon sin tarag'ok san kabataan, maski menos na kun ikumparar san sadto, san saragday pa nan puro pa uya an kaniya mga kabataan.  Menos na kay didto sa dati na karigusan, may kabal'yan na. Dahil pa san katutupas san mga binuldoser na bulod, nabunbunan an salog, kaya sigi man an hababaw. Sadto, dini sa Dolipay, diri masabutan an kaogmahan san kabataan, sa kanira langoy na inayam. An saragdangay pa na lalaki, plos huba pa kun nakarigos, nan pag-uruli, puro man gihapon maangpot. Niyan, diri namga nali an duwa niya na bata na tuda. Kun nakarigos man sa salog, kulang na sin kaogmahan na sugad sadto, sugad sin ordinaryo na hamok na bagay na inhihimo, badi didto na uga'ng sa may Morong-borongan. San nadagdagan an mga koneksyon san tubi, duniyo pa an namaglaba sa salog.

Rimot na an ispilwey sa yungod nira Ari, pero an balyuan didto sa may Buko, ma’o pa man gihapon an duwa na lubi, na naglalabug-labog kun may naagi.  Pero an kabataan sadto nan niyan, saragday pa mga anadon na pagbalyo, maski kun iba na may uto o may sipit na dara-dara.

Dini, pagbatog sa Sapngan hanggan didto sa Tungod, hadi an Dolipay, kay wara sin nabati kundi an karagnas san tubi niya, sugad sin sangribo na duli-duli na wara pamunay sin huruni. Mahod may nabalad man na huni sin tamsi, nan san waguswus san kakahuyan kun nasudo an hangin. Pero hanggan nabati mo an ragasnas san Dolipay, sugad sin insasabihan ka niya sin uya ka pa, sakop ko pa yo’on na intutugbusan mo, uya ka pa sa kahadean ko. 

Sa dalan pauma, o maski diin ada na bulod, mayon sin regulasyon na diri nasusurat pero insusunod san intero; an paglakaw na rilinya, an pagsunod sa linakawan san nauna na naresulta sa sayo hamok na kurit sin lakawan pasagka nan palugsad sa uma; nan an mga pamunayan na lugar sugad san bato na nagilang na biyo san kahisahisi san mga lubot nan san pinardo na bandala na linulungtod doon.

San saday pa si Oya Binsing, kun sa uma sira, an tugon kaniya san kaniya magurang, makitabi kun matapok sin maski nano kay kun may tamaan na “diri naimod na tawo”. Maski an pag-ihi kun diin, nasarit ngun’a. Maski an kararaw, kuntrolado kay kun makarawan man, labi kun mayon sin puno sin balete o dita, na ma’o kuno an istaran sin mga engkanto.  San siya maging magurang, tinugon man niya ini sa kaniya kabataan. 

Kun iisipon, mayon man nag’ud sin mga nalidaw kuno, na bagaw kinaipuhan pasantigwaran, o paulian kay nakarawan.  Nabati niya yadto na namanwit kuno sa Bugas, na sigi an karaw, kun napan’o kay an isda na inhihinab’it sa banwit, nakasulod sa kaniya hiwa.  Ambot kun ungod kay malin an Bugas, wara man sin isda, nan kun mayon man, diri na kaipuhan banwiton kay salapisap man hamok an tubi. Para kun Oya Binsing, masakit suplahon ini na sarabi-sabi. An totoo, mayon sin kabatiran an salog, an kabubudlan, nan san banika na baluson an mga pilosopo nan san mga parapakihimuwa.  Oyon an tupas san mga angpas na natahob sa mga banti, an surip san ingas na kun diri matangkudan nan mabulong sin ingas man makalupa sin panit san naingas, an sugod san ligwan o putyukan o moropopoot, nan syempre, an kagat san halas na sugad san agwason.

Kun didto na si Oya Binsing sa may puno san Buko, tinatan’aw ngun’a niya an itaas san tigdungon na hagdan. “Whew!”, bagaw niya nan nahangos sin hararum, bag’o luway-luway na haros pakapang na nasakat na siya, mahud bungyod sa duwa niya na bata na lalaki. Ini an sayo na sukulan kun matiano pa an lawas san paraagi. Niyan, maluway na an bitad ni Oya Binsing, nangulog na an kaniya bariksanan. Pagbalik nira, badi diyo man hamok an uto niya na karagumoy. An iba, si Tirso na an madara.  Sadto, hanggan niyan, diri niya maisip kun pinan’o san mga naghirimo san Buko. Kun mapagal an pag-agi, ma’o pa ada an paghimo? An Buko, simple kun iimudon, pero wara duda, ginamitan ini sin hararum na karkulasyon nan sin diri matawaran na kusog, Maaramon man sira magpatama-tama, kay sa butnga, binutangan man sin bato na pamunayan. Didto linulungtod san mga paraalsa an kanira balon sin lukad o an pardo san kanira bandala.  Maski san binuldoser an tinampo, dini man gihapon an agi san kadaghanan kay mas halip’ot an lakawon. Nan an tinampo, dahil wara man sin ungod na riprap nan wara man pag-ispaltuha, inaanod kun nauran, an inaagihan san tubi naukad sin hararumon; an tawo nan san makina, nasayuma pag-agi. An Buko man gihapon an masarig na agihan. Kun an Dolipay hadi, badi an Buko an prinsipe sini na teritoryo. Kun mapu’o an kakahuyan, na an gangat ma’o an sarig san anapog san Buko, an Buko, matupas. Ini na mga gangat ma’o man an naghahatag san tubi na inbubulos san salog. Kun wara na sira, an salog, mahubas; an Dolipay, an bilog niya na kahadian, mawawara.

Sa uma, wara man sin harataas na inadalan an mga tawo, pero intero na bagay o hiwag didto, ginamitan man sin bagaw sentido kumon. Sugad san higkat. Pulaw man hamok yo’on sa siki, pero kun ginagamit pagsakat, dako-dako na ginhawa. An sangnan. Kun wara sini, masakiton an panukbas sin karagumoy. An gumon.  Marasa pa kay sugad-sugad hamok sini, pero kun diri masara an kinagod, sugad man hamok sin sagmaw an soli. An lit-ag. An katong-katong, na gamit pag-susog san nawawara, kun ingagahoy, o kun makaraon na. An kaha san ibos na hali sa buri.  Kun wara sin ideya yoon, an mapulot diri maluluto sa tubi na iba man san sinugna na luto sa pang-oro’adlaw. Daghanon pa na bagay na praktikal, na nakapasayon san pangiwa-kiwa sa uma.

Kun atamanon mo an uma, aatamanon ka man niya. Hali sa mga duga san kahoy, may pulot, may iburulong, may iururaw. An iba-iba na dahon, may solihon, may bulong, may ipurutos sugad san hagikhik, buri nan san saging, mayon man sin turugan o lipon sa balay. May mga bunga an kakahuyan, aramun mo hamok kun arin an pwede kaunon tulos, kun arin an katuigan, kun arin an nakagutid. Ini na kinaadman simbolo san pakisayo mo sa uma. 

Kun nangutos siya sin pako, naruyag si Oya Binsing san nakukuwa na ugbos, pero naugma man siya san dahon na naka-aragirang.  Nasa ugbos an kapakinabangan san pako. Pero nasa aragirang an buhay sini. Siguro, san hinimo san Diyos an pako, tinugon siya na ikaw, an ugbos mo an maka-utod san kagutuman san tawo, kaya kada ugbos, nagmamaw’ot na makutos. Para kay an biyahero diri man nalabay oro-adlaw, kaya an ugbos na pako, maski nagtatag’ok na sin uya ako! kutusa ako!, nalipasan, nagiging aragirang.  Pero san aragirang na siya, didto niya nareyalisar na siya an nagpapahalaba san buhay san pako, basi makahimo uli sin bag’o na ugbos.

Kun pag-imodon an buhay san pako, sugad man san buhay san tawo. An pako, may daragko, sugad san palango, mayon man sin kambang, may natural na pako. Mayon sin pako-pakohay, may pako na nakakaon. An tawo, may mayaman, may pobre, may maluya, may makusog. May nakadanon, mayon sin diri. Pero puro mahalaga. Puro may katungdan na inlalakawan.

Sa kanira pagburulag, surat an hinimo na tulay ni Julia sa kaniya ina nan kamaranghod.

       

      Mamay,

      

      Kumusta na tabi kamo doon? Siguro, mayad man kamo, sira Miyo nan Tirso, lalong-lalo na ikaw.

Mamay, kun ako an haputon niyo, mayad man tabi an kamutangan ko dini. An trabaho ko, sa canteen nira Oya  Inggay. May mga Bulusanon man dini. Kaya diri masyado malangkag. Pero kun iba na nakauli’on na ako kay nalangkagon man ako.

Mamay, pasensya na tabi kay niyan hamok ako pakasurat. Mamay, mayon man tabi ako sin padara na 

P500  sa kun Bikay, an singaki ni Inoy Bien na taga-Kapangihan. Mauli siya niyan na kamahalan. 

Mayon man tabi ako sin padara na pudung para sa imo, nan sin t-shirt para kun Miyo nan kun Tirso. 

Kumusta na lang uli, hanggang sa masunod.

   

Ang iyong anak,  

   

Julia  

Una man niya ini na pagsurat maski para kunay. Naka-duwa man siya na oro-otro, bag’o nabilog an surat niya. Puna-upud siya sa Laong-Laan kun Lorena, na mayon man sin hinulog na surat. Balor dos singkwenta an kada selyo na may retrato sin babaye na naka-Maria Clara, nagsasayaw sa patóng na gapot sin duwa na lalaki paluyo-luyo, nan may titulo na “Tinikling”.

Naabot an surat sa Bulusan pakalihis sin duwa ka-semana, dara hali sa Sorsogon sayo ka-beses an semana. An hulugan surat sadto yadto sa dati na munisipyo sa Central. An bilding na nakaumagid san disenyo san Gabaldon, nasa likuran san monumento ni Rizal. Duwa na iskalon, na may hagdan paluyo-luyo na nagtatapo sa butnga pag-abot sa itaas. Sa intapuan san hagdan, mayon sin entablado na sementado man. Didto namag-paretrato an mga may katungdan sa munisipyo, pagbatog sa meyor, sa mga namuno san mga opisina, hasta sa mga empleyado. Sa itaas, yadto an opisina san meyor, hanggan sa ibalyo na sa bag’o na bilding sa kaabay san dispensary. Yadto man an opisina san konseho. Sa ibaba, yadto an pulis nan san saday na karsel. Yadto man an opisina san telecom, na wara pa man sin telepono nan nakaresibi man sin telegrama sa paagi san dit-da-dit, o an bagaw morse code. Yadto man an hulugan sin surat, nan resibihan san padara na money order, na nakokolekta man hamok kun may koleksyon man an koreo.

Yadto na Martes na aga, paluwas si Inoy Agaw, saklay an bag san mga iharatod na surat, nag-ngungupa-ngupa san mam’on.  Inkatapo niya sa luwas si Dr. Camposano, an hepe san dispensary, nan si Inoy Uyâ, na namahala man san sanidad.  “Aw, nano, pakarin yo’n?” Ughoy ni Inoy Uya.

“Tsk, manghahatud sini…”, simbag man ni Inoy Agaw, na wara man ngani paglingag.

Kay diri man anad, nan diri man naglalaum, wara man paghulat si Oya Binsing, na naglalaba sadto, mga alas-dose an hapon. Taod-taod na an gahoy san kartero, nan ungud na an baratok san kaayaman, bag’o nakareparo si Oya Binsing. “Surat!”, bagaw san tag’ok, nagpapadayag an kamot, nagkakadali kay nakidit san mga ayam na nagbabatok.

Kadali na pagrani si Oya Binsing, pinahik an mga braso sa kaniya tapis. Nagkukurudug-kudug an kaniya kamot san binaton an surat. Awat na, san ultimo siya pakaresibi sin surat, san una na paghali ni Menay batog umasawa. Naimod niya an ngaran ni Julia sa sobre. Wara na siya pagmangno paghali san kartero. Nasa surat na an kaniya bilog na atensyon.

Nagkapira man ka-beses binasa ni Oya Binsing an surat ni Julia. Maski wara man sin inabot na hataas na inadalan, nakabasa man siya. Nadanunan man san klaraduhon na surat ni Julia, na kinaadman pa niya hali sa kaniya mga maestra batog na grade 3; an I, T nan san F, na kun kuruput korte suru-sakayan, an W na sugad sin pungot sin bag’o asyabon na paray, nan san S na sugad sin tiyapis na 8 na may ikog. “Ay, salamat sa Diyos”, sambit na hulit-hulit ni Oya Binsing sa sadiri, sugad sin nautob an awat na niya na inmamaw’ut.

Hulit-hulit man na binasa ni Miyo nan ni Tirso an surat ni Julia, pag-abot san duwa hali sa uma.  Pag-upras, binutaklag nira an surat sa lamesa. Kinuwa yadto ni Oya Binsing, binalik sa pagkapilok ni Julia, sinulit sa sobre, nan pinairarom sa kaniya hanipan san bado, kaarabay san alkampor. Didto titipunon ni oya Binsing an mga surat ni Julia hanggan sa si Julia bumalik, nan humali uli.  

Gustuhun kunta ni Oya Binsing simbagun an surat ni Julia. Para kay naraw’ay siya kay maski kan-o, maski kunay, wara pa man siya pagsurat. San karuha-duha, hunali si Bikay na wara man siya pakasurat, nagpatugon hamok. “Pakisabi man, ‘salamat’”. Nag-isip uli magsurat maski wara na mapadarhan, para kay naraw’ay naman magpa-munisipyo pagbakal sin selyo nan paghulog san surat. Kaya si Julia hamok pirmi an nagsusurat.

      

      Mamay,

     

     Kumusta na tabi kamo? Siguro ko, puro kamo mayad man, lalung-lalo na ikaw, Mamay.

Mamay, may padara tabi ako na P300 kun Ason, na ma-uli niyan na Nov.1. Pasensiya na tabi kay ma-o lang ini an nakayanan ko. Basi pa makadanon man sa ibarayad niyo sa ilaw nan sa tatagan ta kun Mrs. Gonzales.

Mamay, nagsarit kunta ako kun Ate Inggay pag-upud kun Ason, para kay habo man tumugut sin duwa kami. Basi pa sa otro kuno. 

Mamay, uya tabi na retrato, kuha ini namo sa Fort Santiago. Ini na kaurupud ko, sira Ason, Lorena, nan ako. Hanggang dito na lamang.

Ang iyong anak,

Julia  

Ini na surat, hulit-hulit na naman na inparabasa ni Oya Binsing, na naalto pa sa kaniya inhihimo, maski diri na masyado napanalian niyan.  Ma-o man sira Miyo nan Tirso.  An pamati ni Oya Binsing san kantidad na padara ni Julia, daku-dako na grasya, daku-dako na bulig para sa kaniya, lalo na niyan na wara na si Inoy Desto.  May delihensya man si Miyo nan si Tirso, nagdadako kunta na nagkaka-edad sira, para kay diri man regular, nan nagdadako man an gasto, labi kay mga maaram na man mag-inum-inom, nan magsuru-sigarilyo, diri man napinahan ni Oya Binsing. Sadto nan niyan, si Julia man gihapon an napanarigan ni Oya Binsing. Batog san magresibe siya sin padara hali kun Julia, natahuban na man an kaniya pagruha-duha kun tama o diri an pagtugut niya sa pagpasweldo ni Julia, ma-o san haghag, nan langkag.

An retrato na padara ni Julia, awat man nira inparahinayod, pinaimod pa sa kararani, bag’o pinasipit sa ispiho na nakasab’it sa kanira harigi sa gibalaye. Imudon man to’o san kada masakat sa balay nira. Bale ika-duwa yadto na retrato na pasipit sa ispiho. An una, diri pa de-kolor na retrato ni Inoy Desto, kaabay si Oya Binsing nan si Inoy Dike, kabit ni Oya Binsing an saday na bata na babaye, si Julia, nan kilik ni Inoy Desto si Tirso, na binunyagan.

Niyan na wara na si Julia, pahanga na makapamisay si Oya Binsing. An plorera sadto ni Julia, nabu-ong san matapi, nan wara na katukali. An balay diri na nabutangan sin kurtina. An ‘dekorasyon’ sa likuran san harigi na nasab-itan san ispiho, an mga linukot na banig na turugan. Aw, sa hawan nira, mayon man sin diyo na masitas, an rosal nan san kayanga na dati pa mga tanom ni Julia, nan san looy-looy nan manalo na buru-bitbit ni Miyo nan si Tirso sayo na hapon na hali sira sa Layo.

Ma’o pa man gihapon an opisyo ni Oya Binsing, an paghimo-kalo. Sa edad na kwarenta-i’singko, makusugon pa man siya, maski kun iba na dinudusuan man san kaniya tuhod, na inpaparadapog man ni Oya Inay sin panit sin tubó na linandag.  An kaniya mga kamot, ruluwason an buko-buko nan san ugat, Siguro san ka-hiyod nan ka-reras, kaya kun naka-tyempo, sinusugo man niya an duwa na suru-soltero. 

Sadto nan niyan, an kwarta kun Oya Binsing instrumento hamok, “iturukal”, bagaw sadto ni Oya Atang na kaniya ina. Iturukal sin gas kura Peping, iturukal sin habon kura Paring, ma’o sin asukar, asin, betsin, tawyo, suka, kuyog, nan sin lana. Iturukal kura Ponga sin galyitas, kun naibug si Tirso, iturukal san kunsumo nira sa kuryente na wara man pamunay an pilikat-pikat, iturukal sa mga nasakada nira sadto pa na mahapdos si Inoy Desto. 

“Pan’o kun mahapdos kita?”, bagaw sayo kabeses ni Oya Delia san mag-ergo sira. “Diri di'anis man kunta kun may tinungkusan?”

“Aw”, bagaw man ni Oya Binsing. “Kun oras ta na, maski nano ada na kwarta, wara na man mahimo. An kabataan ko, diri na man nag-iirisip so'on na pag-iskwela”, padagos san ergo nira ni Oya Delia. “Ho, si Miyo, wara na ngani tapusa an segundo anyo. Si Tirso, hanggan man ha’k terser anyo, pareho ni Julia.”

“Ma’o man si Intoy ko”, uyon ni Oya Delia. “Tutal kuno, kun gumurang kami ni ama niya, wara man sin iba na maataman san uma”.

“Ma’o ini na duwa”, simbag uli ni Oya Binsing. “Nakuntento na ha’k san pagkuput-kupot sa uma. Aw sa ako, basta diri nira ako paghanapan sin iridasyon”.

Bihira man si Oya Binsing maki-ergo sa luwas, pero sa kakurukadto niya sa tindahan ni Paring, didto man siya nakabati-bati, sa kura Inoy Edo nan si Inoy Islaw na permi man didto. Kaya maski purupan-o, naaraman niya an manungud kun Ligaya na hinablusan sadto ni Danding Fortades na taga-Balete, na niyan maestra na sa Poctol, kun Tiya na naasawa man sin Ete sa San Roque na niyan kuno bulag na, kun Inoy Egil na retirado na soldados na naistrok san pista sa Buhang na dinara na sa Manila kay ooperahan, kun Er-er na sigi man kuno an dako san negosyo na restawran sa Pasay, san sadiri nira Oya Manse sa Tungod na naprenda ada kun Doring, kun Oya Binying Gabrentina na taga-Sabang, na gunana sa hweteng sin singko mil, matapos tayaan an numero disisyete na nasilhag ada sa napurot na bunay sin lawa.

Maski diri siya magluwas, kun iba na may dara man na balita sira Romeo nan Tirso. Sa aragi-agi pa-salog, naaraman man niya kun sin’o an mga bakasyunista na nag-uruli.  Nan sa Bulusan, madaliay maadman kun sin’o an namatay.

Diri man hamok an kartero nan san mga parakarigos nan paralaba an naglalabay kanira. Mayon sin mga namag-ahente sin insurance, namag-irog man kun Takyo na taga-Macabari. Kun iba na mayon man sin mga namagdayo na bagaw ispisyal oper, namagtinda sin mga habon o mga plastic na gamit, katukal sin mga panit sin habon o pomada. Mayon man san nagtatag-ok sin “payyad-payong!”, nan san naghihingayad sin kusinilya. Mayon man san mga saksi. Kun warara sini, an nalibot hamok an mga kandidato kun may eleksiyon.

An kairidad ni Oya Binsing, sugad kun Oya Fe nan si Oya Tiling, puro na may mga makuapo. Kaya mahod nadumduman niya si Menay, na san urhi na uli may guyud na duwa na saragday, nan sin kilik pa na sayo. Sugad sin sawuton man si Menay, an hitsura ngana pa kaniya sadto, san siya nangabataan pa. Iniisip man niya an pag-asawa ni Julia, na ma-disisays pa man ha’k sa maabot na Nobyembre. Si Amit kunta…

Lunuya na an tensyon sa mga uma, kaya an saragka, diyu-diyo na bunalik sa dati. Pero an buru-baryo na nabilog sa ilawod san Sabang, an mga pamilya na nagrulugsad sa pagdulag san kariribukan, kunupot na sa piliw san dagat, hanggan maging ungud na baryo, na ginahoy na Mabuhay. Wara ha’k pagbakala an mga binugsukan, kaya wara man sin mga bagaw titulo, nan masayunon man an pagbugsok san mga sununod pa na in-arasaw'an. Batog sa pagbatog hanggan sa pagluya uli san hiriran didto sa bulod, nagkapira man na Bulusanon an nadamay, an iba kaintra, an iba man mga sibilyan na indudahan hamok san magluyuan na lado.  Ini mga ekspiryinsya na masakit na malimutan san mga Bulusanon na sugad kura Oya Binsing.

Pira na kataon na wara sira sin notisya manungod kun Amit.  Kun nanilhig siya na panirum-sirom, natan-aw si Oya Binsing sa bulod, nan nahangos sin hararum. “Diyos ko, gusto pa man maimod an bata ko bag’o ako mamatay…”

Sunurat uli si Julia.

      

      Mamay,

     

     Kumusta ko kamo intero, lalung-lalo na ikaw. Sana, pirmi man kamo nasa mayad na lawas.

Pasensya na tabi kay an masunod ko na padara paka-pasko pa kay an mapadarhan ko mga 28 pa kuno mauli. Merry Christmas na hamok sa iyo intero.

Mayad man tabi an kamutangan mi dini. May bag-o kami na kaupod, si Linda, taga Mabuhay. Siya an luniwan kun Lorena kay unasawa na. Kumusta man kuno kamo ni Inoy Bien nan si Inoy Duyo. San nakaagi na bulan may binisita kami sa ospital, taga-Lower, kakila nira Inoy Bien. Mayon man mga iba na Bulusanon didto.

Hanggan sa masunod.

Ingat kamo pirmi.

Ang iyong anak,

Julia  

Ini na mga surat ni Julia pirmi na inhuhulat-hulat ni Oya Binsing, nan nira Romeo nan Tirso.  Kun nagkakaraon, kun namunay hali sa uma, kun nagpapahuraw san uran, mahud nahapot si Tirso o si Miyo, “Nano, Mamay, wara surat si Manay Julia?”  Kun wara, nasugad man si Oya Binsing, “Atog ma’o man nga an inhuhulat-hulat ko”.  Kun iba na, nasugad, “Atog unabot kuno si kuan, nano daw kun may padara…”

Diri nira nareparo, pero batog san maresibi nira an una na surat ni Julia, nagbatog man an diyo-diyo na pagbabag’o sa kanira. Si Oya Binsing, nabuhay diyo an paglaum, na naibanan san mamatay si Inoy Desto, nan tumaliwan si Julia.  Sa duwa na lalaki, labi kun Miyo, mayon sin ideya na nabibilog sa isip.

Sa Bulusan nan sa iba na lugar, sige pa man an hiringoha na makauli sin kaunon, sumsumanan, nan makaagi sin delihensyahan.   

“Tsk, diyo pa magtigbasan si Inoy Nestor nan si Inoy Alo kahapon sa Tungud”, bagaw ni Miyo sayo na harampang nira sa panigab’i.

Si Tirso an sunimbag. “Unung ada san tadlok yadto”.

“Aw, pan’o pinabaydan ni Inoy Nestor, iya kay bagaw man ni Inoy Alo sa tangpi na ugang kuno yadto san kale. Bagaw man ni Inoy Nestor, maski kuno kay bas’og pa nira an kale. Naghugutan na sin sundang. Mayad ngani kay namati kun Inoy Iklo na kapitan”.

Unentra na si Oya Binsing. “Atog dati, an panadlok, pareho san pamurut lubi. Diri ka mangalang-alang sa tag-sadiri. Diri na kaipuhan magsarit.  Niyan, puro na pagbabay’dan.  Maski an mga bagay na libre, sigi an diyo, sigi an harayo…”

“Maski an puyo nan san haruan sa pasakay, wara na niyan ha, Manoy? Dati kita sadto nira Dikoy…”

“Aw, si Dikoy baga ngay’an kuno, nag-aaplay man pa-abrod?”

“Sin’ nagsabi man, Mamay?”

“Aw, sin’o pa, di' an ina, si Fe?”

“Nano man na trabaho?”

“Aw, bagaw san istorya, an bayaw kuno na asawa san kamanghod na si Alma, yadto man sa Saudi. Badi isulod.”

“Di trangkilo si Oya Fe?  Mala kun umabrod man…”

“Huh! Nano man na trabaho? Parakawit?”

“Aw, kun may banika didto, Manoy, di maghimo ka lit’ag?”

“Humh, nano man yo’n si Dikoy kay baga ma-abrod man? Nano man so’n an aram? Kun sa pagsakat ngani lubi, labi kun layog? Atabon pa si Dikoy…”

“Aw, kay pamilya man baga sira sin mga panday, di simpre, nakamasid man yo’n. Sayo pa, may igarasto so’n na mga papeles…”

“Tsk, masurat man ako kun Manay. Basi pa madanunan man ako…”

“Ma’d na man ha’k kun nakatipon man yadto, naimod man niyo na sigi man an padara…”

“Di matrabaho ngun’a ako sa Manila. Kun yadto na, di masikup-sikop sin pwede…”

“Aw, nasurat…”

Nauna na naman an sumunod na surat ni Julia.

      

      Mamay,

Kumusta tabi kamo intero, lalung-lalo na ikaw. Sana, pirmi man kamo marayad an kamutangan.

Siguro maugmahon an pasko niyo doon sa Bulusan. Nan siguro, naresibi man niyo an padara ko kun Eva san Dec. 28. Pasensiya na tabi kay diyo hak yadto.

Kami tabi mayad man dini. San Domingo ngay-an, may inrasyunan kami na customer, taga Bulusan. May sadiri sira na pabrika sa Bulacan. Nangaipo sin trabahador. Naisip ko tabi si Miyo, para kay basi kun habo man siya, o kun diri mo man tugutan.

Ingat tabi kamo pirmi.,

Julia   

Sayo na adlaw, naghuhuruhigda si Miyo sa bangko sa gibalaye. Si Tirso man, nangingkudan sa palhugan, naghihingayad san sanga-sanga san kaniya salbatana. Patolo na sadto kaadlaw na wara sira pagsasagka, sigi hamok an pabaybay kun maaga, nan nalamaw sin turog pagkaaga. 

“Aw, nano na kamo, diri kamo masagka?”, hapot ni Oya Binsing.

Si Tirso an sunimbag. “Maupod kuno kami ni Manoy kura Inoy Ente, manakop sin banagan sa Balete”. 

“…Buwas pa yo’n…”bagaw man ni Romeo, wara man pagbungkaras.

“Iya, saka, maano man kamo niyan? Aw, kaipuhan ko pa kamo pagparasabihan so’n na hal’itan?”, bagaw na ni Oya Binsing. “Ho, kun wara nag’ud sin mahimuan, paghuhuruhilamon didto, o pagburubanti. Kun diri ta makakaon, makapabakal man yo’n.”

Wara sin sunimbag.

Nagpadagos si Oya Binsing. “Aw nano? Sugad na lugod kamo sin mga bungul? Diri kamo nakidit kun Mrs. Gonzales? Kun sumugad yo’n iba na ha’k an patawuhun sa Layo, pan’o na kita? Maski ini na ato balay, pwede niya ipahali.”

Wara pa gihapon sin sunimbag.

Wara kadisganar sin Oya Binsing. “Hoy, Romeo, asi pamati ngani. Tirso, pamati man. Kamo kay daragko na, obligasyon na niyo an paghanap sin pagbuhay. Ayaw ako niyo paglaumi sini na ako inagsa, kay ini hanggan ha’k sa ato parauso dini sa balay, mayad ngani kay may inpapadara si Julia, nakadanon man sa ato maski papan’o.  Kun nasumo na kamo san pagsagka, pag-isip-isip kamo. Panabut niyo, kun mag-arasawa na kamo, napupurot an ipakaraon?  Naimod man niyo an pagtirius ta maski san buhay pa yadto si Papay niyo.  Kun liwanan kita ni Mrs. Gonzales doon sa Layo, pan-o na kamo? Ako, diri na man ada mag-aawat dini sa kinab'an. Kamo, namagbatug pa ha’k…”

May sasabihun pa kunta si Oya Binsing, para kay may nagparatag-ok sa luwas. “Isda! Isda! Lab-ason pa! Oya Binsing? Makuwa ka?”

Napurisawan sira intero, bunungkaras hasta kun Miyo. “Aw, ho, si Nora. Haputa daw, Tirso, kun nano an isda.”

“Bulinaw, Mamay”, simbag ni Tirso,

“Tsk, iya, hala, kay mag-un’un kita. Pangutus na sin kulis kay iputos ta. Pangayo man iba kura Oya mo Fe.” 

Nauna pa paglusad si Tirso. Lunusad man si Miyo sa bangko, nan ma'o an luniwan kun Tirso sa palhugan. Si Oya Binsing, kunadto sa may tinampo nan naghulat ngun’a kun Nora mahuman san pagpabakal kun Oya Balen. Inutsaba an bulinaw, nan pinutos sin dahon sin malobago. “Nano, Oya Binsing, dos an utsaba, pira saimo?”

Punihar-pihar ngon’a si Oya Binsing, nangurumo, nan sunugad, “Sayo hamok…”

San saragday pa sira, intutugal si Romeo nan si Tirso pag-iskwela kay mas gusto pa-uma, panalbatana, panguwa sin salag, nan pamulot sin koro-koro. Sadto, diri nakaduwa pagsugo si Inoy Desto.  Niyan, an pauma naman an intutugal kanira. Magub’at para kun Oya Binsing, labi na wara na si Inoy Desto, nan diri man siya pirmi makaupud pa-uma.   

Diri man matingog si Miyo, pero san makulanting, dunaghan diyo an istorya.

“Mapagalon na dini sa Bulusan, uruadlaw, an inhihimo ta, parareho. Magparanga kita o maghinugak, diri na man kita maasenso.”

“Aw, an naghihinguha, naasenso, mala yo’n si Inggay. Sadto, pareho ko man yo’n. Imuda niyan…”

“Imuda kamo ni Papay. Imuda ka. Malin san magmangno kami, wara ka na pamunay soon na kalo. Imuda an hitsura mo, kay wara man pagliliwat.”

“Aw, kay ma’o man ini an inpadako mi sa iyo, nan san pag-uma-uma man sadto ni Papay niyo.”

“Ma’o, pero san mahapdos si Papay, an ginasto, inutang pa ugang. Nano, nabaydan na yadto?”  

“Aw, pan’o baya na daghan baga kamo. Intero man na delihensya ta sadto, puro sa iyo. Inhinguha mi man ngani kunta na may makahuman sa iyo pag-adal…”  

“Mapagalon dini, Mamay. Ultimo an ato nabal'yan, di' man sa ato. An uma ta, maski kita an nagtanom san tinanom, di' man sa ato…”

“Aw, ma’o na… Sa luoy san Diyos, maayad man 'gud an ato buhay…”

“Iya kun diri na maluoy si Mrs. Gonzales?”

“Aw, yoon si Mrs. Gonzales na, maski purupan’o, mayadon man ‘gud yo’n, wara pa man yo’n pagsayuma kun binaban’o ta…”

“Ungud. Para kay ma’d na man ha’k kun pirmi siya buhay. Kun wara na siya, warara na kamo, nan an sumalida, iba an palakaw. Pan’o?”

“Aw, di man siguro. Akay baya sugad sini an insasabi mo? Nano nagud an problema?” Punundo na pagpaldiyas si Oya Binsing.  Si Tirso, wara ha’k ribok sa pangingkudan sa hagdanan. Si Miyo man, sigi an saba myentras nangingkudan man sa may kaunan.

Wara tulos pagsimbag si Miyo. Mamangno, bagaw “Di'anis ada kun sugad kun Manay. Kun sa Manila, badi mas mayad man an delihensya.”

“Iya saka, sin’o na an maataman san Layo? Pan’o kun tawuhan sin iba? Mapakarin na kita?”  

“Uya baga si Tirso? Diri kaya mo na man, Tirso?”

Wara man pagsimbag si Tirso. Si Oya Binsing an sunur'maton. “Iya, hala. Kun baga may plano ka na iba, di padaguson mo. Sumurat ka kun Manay mo, nan mag-amot ka sin iparasahi mo kay wara ako sin ikapasahi sa imo. Basta ini na hal'itan dini, lalama niyo kay namag-istar man kamo dini.”

Sa boot niya, nasabi yadto ni Oya Binsing dara san pagkadisuspirar san mga sinabi ni Romeo. Pero sa irarom san kaniya isip, an urhi na surat ni Julia manungod san trabaho sa pabrika para kun Miyo mayad man na oportunidad. Basi pa…  

Bilang ina, aram ni Oya Binsing na may mga tama sa sinabi ni Miyo. Sa edad niya niyan, diri maawat, mag-iisip man siya sin pag-asawa.  Diin man siya mabugsok? Paano man siya mabatog na wara sin maski nano, kundi an kaniya lawas nan san diyo na kinaadman niya sa uma nan pagpadagat?   

San Mayo, duwa ka-taon san paghali ni Julia, tunaliwan man si Miyo. Didto sa patio an hulatan san pag-agi san Philtranco. Habang naghuhurulat, nag-irimod sira san barasketbol, sayo san mga uyag sa pa-liga san Bulusan Youth Ensemble na inorganisa ni Inoy Kanoy. May uyag an Sabang nan san Dapdap.  Daghanon an paraganya san Tikbalang, an team san Sabang.  Kun nagapot sin bola an taga-Dapdap, natarag’-ok sira sin “Dapdap lanson! Dapdap lanson!”, tuya-tuya nira sa team nira Kugita, an Dapdap Lancers.

Sobra na alas-dos-i’medya san lunabay an Philtranco. Diri masyado puno sin pasahero.  Tama-tama nag’ud, paghali san bus, bag’o luniko sa may BI, bigla bunusabos.  Ma’o ini an bagaw sa Bulusan agua de Mayo.  Burunggas an barasketbol. Pira pa ka-taon sadto bag’o nahimo an bagaw kultyural, an lulo san Bulusan Cultural Center, na pinahimo nganyan ni Assemblyman Ortiz, didto sa dati na nabugsukan san Gabaldon.

Agosto 9, 2004