Piyu-piyo: Ika-10

San magbatog sira bilang mag-asawa, bagaw ni Inoy Desto gusto niya sin hasta napolo na kabataan. Naghuru-hagumhum si Oya Binsing, nagkuru-kuris’ong. Pero sa kaburut’un niya, kun pira an ihatag san Mahal na Diyos, aakuon niya. Kun lima, lima. Kun walo, walo. Kun napolo, napolo. Maski pira pa. Para kay, syempre, diri man di’anis kun sumugad siya sin ‘hala!’. Diri makangangalas kun maw’uton ni Inoy Desto an daghan na kabataan.  Sira pan’o, trese na magkamaranghod, pwera pa san nakuwa kuno sadto san nangabataan pa si Oya Bebeng na ina niya.  An tigurangi, si Inoy Lilon, minatay na, ma’o man an ikatolo, si Oya Soleng, an ikasiyam, si Oya Siding, nan san poto, si Oya Liling. An ikaduwa, si Inoy Kadis, awat na paghali sa Bulusan, wara na pag’arim-arimi.  Si Inoy Uwan, yadto sa Magallanes (Mangga-llanes, bagaw sadto ni Inoy Isis na ama nira). Si Inoy Pekto, sa Macabari, ma’o man si Oya Miling. Ikapito si Inoy Desto. An ikawalo, si Inoy Dandoy, taga-San Isidro. Si Inoy Inso, sa Kapangihan an balay. Si Oya Konsing, taga-Samar.  Si Inoy Pael, yadto man sa San Bernardo, o bagaw sa Bulusan, San Bernaldo. Pito man na magkamaranghod sira Oya Binsing.  Tolo kanira an minatay na. An buhay pa, si Oya Tuding, yadto man sa Lambo’on sa Irosin (Langbo’on, bagaw sa Bulusan), si Oya Pining, taga-Kaperikohan, siya, nan si Inoy Kanor na taga-Bamban. Bagaw sadto ni Inoy Desto, “mayad man gihapon an daghan, kay an tigharalip’ot hali sa kadaghanan, kun sinusurugpon, nahalaba man”.   San mahapdos na yadto si Inoy Isis, badi inlauman nira an sugad sini na sinabi ni Inoy Desto. Siguro, dahil san kapiguduhan man, kulang pa sa tunga san magkamaranghod an nag-uruli o nag-arambag pagpabulong nan pagpalubong. An nagmaraneho, sira man gihapon na nasa Bulusan, diyo na kararani, nan si Mrs. Gonzales.  Ma’o man san si Oya Bebeng an mahapdos.  An mga inparapaabot, wara man pag-arabot.  San si Inoy Desto man an mangyari, sira-sira man gihapon, nan si Mrs. Gonzales.

Diri ni Oya Binsing maaraman kun akay unalto sa unom an kanira kabataan, maski may nakuwa man na duwa. San puro pa yadto an kabataan, sugad sin mapawuton intero, batog sa pagkaraon, sa pagyamit, hanggan sa mag-iriskwela na.

Nadumduman pa niya, an mga gamit sadto, sugad san mga lampin, puro man hamok katsa na binakalan kura Ponga.  Padiyu-diyo, nakaamot siya. Katsa man an duyan na intuturutabyon kun naghihimaturog. Puro mga mabuot an kanira kabataan. Naturog san turutabyon, maski sigi pa an kaniya paldiyas. Yadto hamok si Doray an maguru-ginawi, saday pa harapdusan na. Kadiyu-diyo, inkakalintura.  Pasaralo-salo san yamit.  An mga sinut’an san gurang, ginagamit uli san manghod.

Sugad man hamok sin pinanghinat. Saragdangay pa, namag-upud na uga’ng pagsagka sa uma. Kay kun diri man ipang-upod, badi sigi man hamok an uruyag sa Ortiz Avenue, o badi urunot sa ohot sa Looban kun tig-anihan. Batog magbiritad, namagdanon na an kabataan. Maski an tisadayi, nasusugo pagkuwa sin iturugda.

“Tara”, bagaw sadto ni Inoy Desto. “Kun naging walo baga ini na kalalakin’an, di masayunon an pag-ubra sa uma?” An simbag man ngani ni Oya Binsing, “Aw, dinadagdagan pa…hustu’a na dose…” Maski tigdiriyo, puro man busog pag-abot sin karaon. Labi sa uma, maski hipon hamok nan sin linanta, o maski ngani asin nan sin lunop sa ulab, puro man mga masiramon an kaon, sanglit an gurutom nan paragal san urubra.

Tama man ada si Inoy Desto. San yadto si Amit, kadanon-danon niya. San mawara na, si Miyo na nan si Tirso an nag-ataman san kanira banti.

Niyan, si Tirso na hamok an tuda kun Oya Binsing. Naghuhulat siya san pagbirisita, san pag-uruli uli san kaniya kabataan.

Una na pag-uli ni Menay yadto na pagkamatay san ama.  Dahil wara man kaawat pagpuyahi, misteryo na hamok an inabutan nira Menay magparamilya: si Dencio na asawa na haros ka-edad na ni Inoy Desto an hitsura niyan, nan san upat na kabataan na sugad sin tinarip kun inaarabay kay surunod an idad.  Silhag sa hitsura ni Menay an gub’at san pagbuhay. Nagtuturu-tinda kuno sira sin fishball sa Bataan. Danon sira mag-asawa. Siguro, napundo na an trabaho ni Dencio sa bapor.  Maski mamundo an dahilan san kanira pagbaragat, naimod kun Menay, sa pag-hiyum-hiyum, an kaniya kaogmahan na makauli gihapon.  Sa mga sinabi ni Menay, wara man sin diri totoo. Hanggan niyan, diri man niya kaya buwaan an kaniya magurang. Para kay sinabi hamok niya an bo’ot niya sabihon.  An iba, wara na niya sambita. Sa halip’ot nira na pagbaragat, sa si’ok san kinab’an na kanira inbaragatan, may nabati si Oya Binsing, sayo na gab’i bag’o sira Menay tumaliwan uli, na sugad sin may inpapasuhayan an duwa, na malin may  asawa na tunay an lalaki, na hanggan niyan inkukulog pa san bo’ot ni Menay, nan kinamundo man ni Oya Binsing bilang ina.

Kun ha’in man niyan si Amit, badi may pamilya na man, sa edad niya na baynte-uno.  Badi may kabataan na man, nan dagdag pa na makuapo. An paralanat sa bulod, may mga samad na hinimo; mga pamilya na naibanan sin myembro na namatay o nawawara. Mayon sin mga pamilya na nagabot, nan wara na kasulitan; didto na uli pagsaha sa kun diin tapukan san mga nangyari.  May mga soldados na nakapangasawa sin Bulusanon, nan wara na pagharali, na sayo na in’gikanan naman san pagbatog sin mga bag’o na ngaran na diri batog sa dominante na F nan G. Nano man na bagay na lain sa kinaandan, may lain man na dara-dara. Sayo sa mga nangyari na nanotisyahan sa Bulusan an manongod sadto na bata na wara kamangnuhi, kinuwa an badil sin sayo na soldados, kinadto an kaniya kahiran, nan pina-aratak-atakan sin bala. Napreso ada yadto na bata, pero an soldados, malin wara man sin naghapot kun akay an badil niya nagbabarag-barag.  Sa pira uli kataon, makusog uli an paralanat sa bulod. Niyan, diri na malinaw sa Bulusanon kun arin an kapalanat nan san naglalanat. Sugad sin nagpapalin-palin an mga kaintra. Kun iba na, kaapin, kun iba na kahiran. Kun iba, an hiriran-hiranay an nag-aarapinay. Kun iimudon sin mayad, an Bulusanon an wara kinadtu’an, wara dalaganan.

Pito na kaadlaw siya sin kadalagan. Batog san maimod siya san mga kahiran—mga upat ada sa kaniya karkolo—wara na siya pag-alto pagdulag.  Paraknit na an kaniya bado, raranggos na an kaniya panit—sa biti’is, sa mga braso, hasta sa pandok.  May samad siya sa may hita na naghuhutung-hutong, nangamatis nan sugad sin nasurip, para kay diri niya yadto inbabali; kinundisyon niya an isip niya na wara siya sin inbabati. Ma’o yadto an tukdo sa kanira bag’o sini na misyon.

Puro na minatay an kaniya kaurupod; siya na hamok an buhay.  An armas niya na natutuda, an kaniya punyal, nan san kaniya determinasyon na mabuhay. Kaya wara siya sin pangalang-alang kumapang sa piliw san salog, paipli sa mga tagbak, kapang uli didto sa kakugonan na nahilap nag’ud san kaniya panit, nan batak naman sa mga bakilid, nanarig hamok sa mga gangat nan mga balagon. Sa pito kaadlaw, bilang man an kaniya kaon, depende kun may na’labayan na maski nano na bunga na sa pag-imod niya pwede kaunon: lagalag na kapayas, tagbak, biyawas, agutay. Kun may linalabayan siya na balay, maski sugad sin wara tawo, nalikay siya. Naalto man siya pagdalagan nan nakubkob sa kaging-utan kun may nabati siya na putok, na san nakaagi na mga adlaw, talagsahon na.

An tunay niya na ngaran, Hideo Herao, sayo na myembro san 4th Invasion Army Contingent ni Heneral Togo, na sunakop san Manila san Abril 24, 1941, nan unabot sa Sorsogon san Enero 23, 1942.  San una, malaksion an kanira pag-abante kay nahadok tulos an mga tawo. Paglihis sin mga tolo kataon, naorganisar na an mga grupo san resistensya, batog na man an kanira pag-andam sa mga ambus, mga sabotahe. Dini sa Sorsogon, sinakit sira sin mayad sa palibot san Bulkan Bulusan, sa mga bungto sa palibot sini, kun hain an kabubudlan dianis pagtaguan kay madangbaon an banika, nan buru-baradla man hamok sa mga bungto nan baryo, na ma’o an una na in’gigikanan san pagkaon nan danon.

Base sa kanira impormasyon, duwa an tidaku’i na grupo sin resistensya dini sa Sorsogon; an grupo san Escudero, nan san grupo san Lapuz. Puro mga masarig na grupo, nan masakit analisaron an pinakabase san suporta. Sa kanira pakaaram, may mga lider ini na duwa na grupo na daragko an danon sa kanira pagkusog.  Sa Irosin, may lider an Lapuz na an ngaran Olbes, sayo kuno na bataon pa na partisano nan maisog na soldados. Sa Bulusan, bantog man an Reyes bilang lider sin mga gerilya. Magkaribal ini na duwa na grupo, kaya an una na inpurbar san mga parasakop, an magtanom sin mga espiya sa kada sayo; basi magkuwa sin impormasyon, nan magbutang sin intriga basi paghiranon an duwa na grupo. Wara yadto pag-aser. Nasabutan nira na sa lugar na ini, wara sin sikreto na mag-aawat bag’o mabulgar.  An mga espiya nira, brutal an naging katapusan. May biniritay, may linubong buhay, mayon man sin pinaukad ngun’a san kanira lulub’ngan bag’o pinakang didto mismo sa kanira in-uukad. Bantog sa paghimo sini an tirador ni Reyes na si Luis Galdo. San masyerto san kanira mga kumander na diri mapaniwalaan an mga lokal na impormer, bunalik sira sa taktika na panghadok, sugad san una nira na hinimo pag-batog san kanira panakop; pagpatay sa kada suspetsado na partisano o parasuporta, pagpasakit sa mga inpapatuga bag’o patayon, panghumok sin mga babaye, pagpakaraw-ay sa mga habo maghatag sin kagalangan. Pagkatapos sin duwa pa kataon, an isog nira, tinaparan na man san isog san mga gerilya. San masorpresa nira an grupo ni Reyes sa Kapangihan, panabot nira, an lider yadto na kanira inparabadil.  Dyaket man hamok ngay’an, na binuklad sa bato.  Nakadulag an mga partisano. An kapyerdehan nira sa Tsina nan an pagbalik san mas makusog na pwersa san Amerika, nagpaluya man san kanira resolbar.

Baynte anyos pa man hamok siya, pareho man san kadaghanan san kaniya mga kaurupod. Wara man sira sin labot o pakaaram san manongod sa gera, kun akay mayon sadto. Pero nangibabaw an pagsunod nira sa Emperador nan an panarig nira para sa kanira lahi, an oshoku jinshu, o dulaw na lahi.  Sa nakaagi na pira kabulan, surunod an kanira kapyerdehan sa labanan. In’aarapinan sira sin pira na grupo. Kulang sin suporta sa mga tawo. Sigi na an diyo san suplay na nag-aabot. San mangyari yadto na ambus sa Tarikpaw, puro sira pagalon nan puyat sa pira kaadlaw nan gab’i na ka-patrulya. Kaya wara nag’ud sira pagmangno san magbatog an purutukan. Namatian man niya an diyo na lanit sa kaniya hita. An kaniya hamok reaksyon, magdulag. Dudulagan niya ini na paratayan, dudulagan niya ini na gera.  Mabalik siya sa kaniya hinalian, kun ha’in an kaniya iro-onna, an kaniya naruyagan, naghuhulat.

Sa una na adlaw, namunay hamok siya sin diyo, nangalag-kalag, nan dunalagan na naman. Pasagka an direksiyon san kaniya pagdulag. Aram niya na kun sumugbot siya pahararum sa banika, may pag-laum siya makadulag nan diri maagihan san namagbukod kaniya. Maski sa ikaduwa nan ikatolo na adlaw, maski wara na siya sin nabati na guru-guro, sigi pa gihapon an kaniya abante pakadto sa tahok.

Sa ikaupat na adlaw, may naimod siya na asó. Nagluway-luway siya, nagpauru-ipli, nangalag-kalag. Gusto na niya bumu’ag, para kay sa pamati niya, pwede siya umayo sin danon, diyo na luto na pang-utod san kaniya gutom, madali na oras sin pamunay, badi kun may bulong na maaayo sa naghuhutung-hutung niya na samad.  Diyo na minutos na namati siya.  Wara ribok, maski sige an asó hali sa dapog san balay. Luway-luway siya pagrani, halo an hadlat san tiyan nan san kurutab-kutab san dubdob.

Harani’ay na siya san makabati siya sin aguro, “Unnh… tasukete kudasai… ta.. su.. kete kuda.. sai… “  Nagpapa-akuder an boses.  Maski nahadok, wara tulos pagdulag si Hideo Herao.  Nasabutan niya an surumaton. An insasabi sadto sa Nipponggo, danuni man tabi ako. Kinapang niya an inhali’an san aguro… hanggan sa maimod niya an sayo na lalaki, na sa bisti, maski paraknit nan puro ati nan dugo an sul’ot, halata na soldados na Hapon. Nakatihaya an lalaki sa hababaw na ukad, mayon pa sin pala sa kaabay.

“Kora! Kora!”, bagaw niya na inyuyugyog an lalaki. Hoy! Hoy!. Inparayugyog niya, pero wara na man pagresponder an lalaki. Urhi na siya, minatay na an lalaki. Nataod-taod pa siya didto, luhod sa ingod, kugos an bangkay.

“Hoy!” Namungaw-mungawan siya. Binutaklag niya an kugos nan bunuag sin wara lingag-lingag.  May hunagrapas na hagong sin bala… duwa… tolo… Sigi pa gihapon an dalagan niya. May karagnas sa likuran, may tag’ok na nababati: may nagbuburukod. Sigi uli an dalagan niya. Maski gutom, pagal nan saramad siya, sugad sin mas makusog siya niyan, pagkatapos niya maimod an nangyari sa sayo niya na kaupod.

Maski diri niya aram kun ha’in siya, wara siya labot. Maski diin siya makaabot, an mahalaga, buhay siya. Diri siya mapagapot sa kahiran. Diri siya mairog sadto na kaupod niya. Sa kadalagan, diri na niya nabilang kun pira na salog, sapa, nan angpas an kaniya binalyo. May mga sagkahon siya na binatak, may mga angpas na indiyu-diyu-an na mapalinan kun diri san mga gangat na kaniya ginarap’tan.

Maski nano na kusog, kun nahinat, nabugto. An deterninasyon, maski nano kahatok, natunaw man. An aram ni Hideo Herao, nagdadalagan pa siya. Diri na niya namangnu’an san siya mapalup’og, nan madismayo didto sa kaniya nalup’ugan.

Mahayahay an palibot.  Magaan an kaniya pamati. Nano baya niyan sa kanira nasyon? Ah, natunaw pa hamok an yelo, naabrihan na an ingod nan san kabubudlan. Nagbabatog na pamurak an mga masitas, an tinanom nan san mga lagalag. Sin’o baya ini na babaye na magayun-gayon? Ah, an kaniya iro-onna. Inhahaprus an kaniya pandok, inpapayahan siya. Nagtitinawa, may insasabi.

“O-kaeri-nasai-mase. O-cha wa ikaga de gozaimasho ka? Uya ka na uli sa balay mo. Nano, gusto mo sin tsa?”

An una na namatian ni Hideo Herao, kaogmahan, kay panabot niya, naimod niya an kaniya naruyagan. “Kimi wa kirei da.  Magayunon ka.”

Sa namatian na kaogmahan, ginusto niya magbuhat, basi kuguson ini na babaye, iburubayle, isayaw-sayaw. Pagbirik niya, nagap’tan niya an wala niya na tagiliran. “Ahh!” Sugad siya sin madidismayo, namarung-parong an kaniya pag-imod. Sadto mismo, diri niya masabutan kun akay, an palibot bigla nag-iba, hasta san hitsura san babaye, uniba.  Wara na siya sa lugar niya, sa panahon na an yelo nagtutunaw. Uya siya sa iba na lugar, sa butnga sin gera, saramad, nagdudurugo, nahahadok.  Nan ini na babaye sa kaniya harani, diri niya kila, niyan pa hamok niya ini kaimod. An insasabi, diri niya nasabutan.

“Papay! Papay! Mata na siya! Kayna na tabi!”, bagaw ni Serapina. Binutang niya an nigo na may sulod na binulad na sinapsap na namô. Tolo na kaadlaw an lunipas san mapurot nira ini sa may salog harani sa dalan palugsad sa Talaongan hali dini sa Salvacion.  Siya an una makaimod. Nahadukon siya san maimod an lalaki na saramad. Ginahoy niya si Inoy Onesimo, an kaniya ama na nanggagahad sin bigaho. Runani man an ama, na san maimod an uniporme, nan maisip na Hapon ini na kanira naagihan, habo na mag-intra.

“Kan’i na”, bagaw niya kun Serapina, bugnot man sa kaniya braso.

“Papay, ayaw ngun’a tabi. Babayaan ta yo’on?”, bagaw ni Serapina, nakigkutiil sa ama. Naalto an bugnot ni Inoy Onesimo.  Sa edad na disinwebe, makusog na si Serapina.  Natimli an kaniya lakaw. Kaya bunalik siya.

“Pining, diri kita sini maintra.  Delikado kita kun makiaram kita… kun may makaaram.”

“Atog, Papay, kairo man sadto. Mamatay yadto kun diri ta danunan…”

“Pining, sini na pira ka-taon, daghanon na an namatay. An sayo na dagdag, saday na bagay…”

“Kairo man sadto, Papay. Naimod mo tabi…”

“Wara kita sin naimod, Pining.  Niyan mismo, mabalyo kita didto sa Odikin, kura Manoy Mimoy.  Mahali na ngun’a kita dini…”

“Diri, Papay.  Danunan ta yadto na tawo kay kairo man sadto.” Wara na an tabi sa sinabi ni Serapina.  Sigurado siya sa kaniya gusto. Badi batog siya mabuhay, niyan pa hamok siya pakisuhay sin sugad sini sa ama. Gusto niya magsunod, pero naunahan siya sin luoy. Naimod niya an paratayan. Sayo ini na tsansa na ibanan an magiging biktima. Wara na siya paghulat san simbag ni Inoy Onesimo, lunakaw na siya pabalik sa lalaki na dismayado.

“Tsk, Pining!…”, gunahoy pa si Inoy Onesimo. San wara pagbaliha ni Serapina, bunungyod na hamok pabalik. Maski habu-habo, bunulig na hamok siya kay kun diri, badi susuluhon ni Serapina an pagdanas sa lalaki pakadto sa kanira payag. Inalsa nira an lalaki pakadto sa payag, pahigda sa papag. Sa masunod na mga adlaw, didto nira inturutil’igan an lalaki, indapug-dapog an agtang nan san mga samad, hanggan mapurawan, nan magmata uli.

“Nagmata na, Papay…”, bagaw uli ni Serapina.

Inusyuso ni Inoy Onesimo an lalaki, na sige man an surumaton sin diri man nasabutan. “Mayad na man an samad, pira pa kaadlaw, mamaghupos na yo’n”. Sige pa an surumaton san lalaki, nagpipirit magbuhat. Pinugulan ni Inoy Onesimo, inpapahigda, nan sununod man.  “Tsk, an problema ta pa sini kay diri kita nagsasarabutan…” Wara na niya ulita na kun may makabatik sini na bagay, dako an problema nira. Lunuwas si Inoy Onesimo.  Sununod si Serapina.

“Kun kumusug-kusog, angay kunta so’on, kumadto na kun diin siya mapakadto…”, bagaw ni Inoy Onesimo.  “Kun maimod siya so’on na mga gerilya, maski human na an gera, di’ man siya bubuhayon”. May naaraman sira na sayo na insidente manongod sin Hapon na sugad man sini, irido, na naimod san mga partisano. Lunuhod an Hapon, nakimaluoy. Inturuya-tuya ngun’a, nan pinakang.

An diyo ka-adlaw na insabi ni Inoy Onesimo, wara kasunod. Sobra sayo ka-semana sadto, mayad na an pamati san lalaki, maski halata na maluya-luya pa. Sa pasabot, nagsarabutan sira na sira na mag-ama, gusto na magsolo hamok, nan siya man, an lalaki, gusto man mag-hali na.  Lugar na mahali na sadto na adlaw, ma’o man paglabay an grupo nira Luis Galdo. Kadali nira na pinatago an lalaki sa may bakilid didto sa kanira saday na banti, kun diin mayon pa sira sin saday na payag na pamunayan nan sirungan kun nauran.  Unistambay an grupo nira Luis sin sayo ka-adlaw nan duwa kagab’i.

“Nano, wara dini sin nalagalag na bakag?”, bagaw ni Luis Galdo. Bakag an bansag nira sa mga Hapon.

“Aw, wara”, bagaw man ni Inoy Onesimo.

“Hmmm, ambot uga’ng may intatago ka do’n?”, sunggod ni Luis.

“Aw”, dipensa man ni Inoy Onesimo. “”Di man kami mahimo so’n. Kila mo man baga kami…”

"Baya uga’ng…”, bagaw uli ni Luis.  “Nagpapauna man ha’k ako, kay delikado baga an panahon niyan…”

“Aw, wara kita so’n…”, bagaw uli ni Inoy Onesimo. Aram niya an isog ni Luis Galdo. Bantog na wara patawad, wara luoy, wara sin kakila kun nakastigo, kun namatay. Mayon sin kuruno-kuno san binisita sini, pinakikaunan, pakakaon, pinakang an nagpakaon kaniya. Mayon pa sin bagaw pasali ada sa sayo na kinasal. Malin tinaraan sini an lamesa na inpwestuhan san mga pagkaon, sa kun nano man na dahilan.

Sa halip’ot na panahon na yadto sira Luis, grabe man an kulba san mag-ama. Nahaghag sira sa kamutangan san lalaki, nahadok man san posible mangyari kanira kun maaksidente kadiskubre an kanira intatago sa payag.

Wara man baya sin maraot pa na nangyari hanggan hunali an grupo. Para kay san kinadto nira an papag, inabutan nira an lalaki na nanguyumpus, hataason an kalintura.

Maski nahadukan, binalik nira an lalaki sa balay, nan magkadanon uli na in-akuderan.

Maski sige an danon ni Inoy Onesimo, mayon siya sin hararum na disgusto sa Hapon. Hanggan sa nakalipas na duwa kataon pagbatog san gera, yadto sira sa bungto, naghihinguha mamuhay maski intiti’os an palakaw san mga parasakop.  Nakaaram sira san saludo na biyo na naduot an pandok sa ingod kay kun diri, tampaling an makukuwa nira hali sa Hapon.  Nakiupud sira sin mayad, nakisayaw man sa tugtog san Radio Taiso, tinuom man an Bayang Magiliw san Hapon, an Kimigayo.

San naging mas masakit an panghinimbang sa bungto, dunulag sira na pamilya hanggan makaabot sa may Salvacion. Taraski dati harapdusan, nagbati sin pangluya san lawas yadto si Oya Teresa nan, wara pag-awat, namatay. An inbasol sadto ni Inoy Onesimo, hanggan niyan, an pag-abot san mga parasakop. Para kay niyan, diri niya makontra si Serapina. Naimod man niya an hitsura san nagdudurugo na Hapon, na nahadok, nan diri maimudan sin maski diyo san kuri nira sa mga tawo.

Sa paagi sin pasabot nan muru-mwestra, nahuron nira an Hapon na didto na ngun’a kay diri pa nabalik sa normal an sitwasyon, daghan pa na grupo an namaglibot-libot, nan an kaburut’on san tawo, makabalos. Pag-awat-awat pa, may nagkaturungkusan man sira na diyo na termino. Halimbawa, naruyagan ni Hideo Herao an igot, na ginahoy niya na kuro-ichigo, o itom na istroberi.

Pag-awat-awat pa, sugad sin naaling-aling na an Hapon, napunas na man an mutu-muto ni Inoy Onesimo. Sa bungto man, diyo-diyo na nagbalik an dati na pangiwa-kiwa san mga tawo. Bag’o pa niya namangnuan, magkatrato na uga’ng si Hideo Herao nan si Serapina.

Solo niya na bata si Serapina, solo na bilin sadto na kaniya asawa.  Nano man na ikaogma ni Serapina, ikaogma man ni Inoy Onesimo. Pinaimod na hamok niya an suporta niya sa duwa; kun Serapina na reparohon an kaogmahan, kun Hideo Herao na sugad sin naraw’ay maski sige man an tango-tango, paimod na naogma man siya.

Napolo ka-bulan batog san maagihan nira si Hideo Herao, naagihan uli nira an lalaki na nagdudurugo, yadto pa an punyal sa tiyan, resulta san pagbuno sa sadiri.  Kusugon an damag ni Serapina, pirit inpupupo an dugo hanggan sa siya man natumtom sin mabagahon na dugo san lalaki.  Wara tulos pakaabot si Inoy Onesimo na yadto sadto sa kanira banti, kaya wara na niya kabati an ultimo na sinabi san Hapon na haros natahuban san damag ni Serapina.

“Pining, y-yokoshiku…. O–osakini”. Nagpapasalamat siya, nan nagpapaaram. Bag’o munara an dugo ni Hideo Herao na hali sa kaniya samad, natiblangan pa ngun’a san luha ni Serapina.

Nabuhay si Aysoceles pito ka-bulan matapos ilubong si Hideo Herao ni Serapina nan ni Inoy Onesimo sa piliw san kanira banti, kaabay haros san linubngan sadto ni Oya Teresa. Mayon hamok sin saday na pakilaan na bato sa linubngan. Sa kaniya bunalyo an atensyon ni Serapina, nan ni Inoy Onesimo. San duwa ka-bulan na an kaniya edad, bunalyo man sira sa Odikin, sa singaki sadto ni Oya Teresa, basi makalikay sa usyoso san makaimod kaniya didto sa Salvacion. Didto siya pagdako sa uma, dunako pagbanti nan pangayam, maski pirmi haros bungyod san mata san ina.  San unom an kaniya edad, runaot an pamati ni Inoy Onesimo, binatugan san pumadlos an kaniya higkat nan mahulog siya sa insasakat na lubi. Maski nano na dapog an sinari san parabulong, namatay man gihapon siya. Duwa man ka-taon pakalipas sadto, si Serapina naman an unagrangay sin gaos sin tiyan. Inparahilot-hilot, nan inparapainom man siya sin mga linaga na dahon, pero nagpadagos an kaniya pangluya, hanggan mautsan man. Sa edad na walo, ilo na si Aysoceles.

An lulo niya, Ilis. Kun iba na in’gagarahoy siya na Ilis Baug, dara san kaniya lasaw na pamanit, na sugad sin diri indudulutan san kabulad niya kun naghihilamon sira sa banti. “Baug!”, an uyat sa kaniya san iba na bata. Kun hinahapot niya sadto an kaniya ina, an sabi sa kaniya, “Pabay’i hamok yo’n na namag-uyat. Sugad so’n an kolor mo kay san inburod ko ikaw, nangibug ako sa silot. Imuda, di’ mapution ka?” Apisar maputi, napabay’an pa an panaw ni Aysoceles na tapan sa kaniya liog. Hanggan sa siya dunako, si Inoy Mimoy na tiyuon san ina niya an unataman sa kaniya sin sugad sin tunay na bata. Pirmi siya kaupod pang-arawang sin baboy nan sin usa didto sa may bukid. Para kay dahil ada ikmat sira Inoy Mimoy kun may natin’o kaniya, hanggan sa siya magsoltero, dara ni Aysoceles an pagkalupaw, kaya tiharayui hamok na abot niya an Pinayagan hanggan sa San Isidro o sa Porog, panalbatana nan pangayam.

Kun iba na, an swerte san tawo, ma’o man nag’ud an nasusunod. Sayo kabeses na nalimot si Inoy Mimoy san pakilaan, nabulsot siya sa arawang.  Mayad kunta kay sa piliw hamok san ukad, para kay san kadadawag sin makaptan, nasampil na man niya an balatik, kaya grabe an samad niya na inburuligan pa-bungto. Naakudiran man siya didto sa klinik ni Dra. Reyes, nan pagka-aga, maski malungsion pa san grabe na dugo na nawara, inburuligan uli siya sa duyan pa-Odikin.  Dini sa may Tawog, sa wala sa may balay ni Inoy Roque Sabater, namunay an mga parapas’an. Tunangway man ngun’a si Inoy Roque, kaya nataud-taod sira. Myentras na nagbuburuwaan, si Inoy Mimoy nagsagin-sagin pagturog, maski ada nakaulion na kay makulog an lawas, nan nahaghag kay kun magkakurulanting an mapas’an, badi manganaan an kulog san kaniya inbabati.  Si Aysoceles, nangingkudan sa may palhugan, naghuhulat-hulat.  Sa may saruyong in’iimod niya an babaye na pahali na, uto an sayo na planggana na linabhan.  Pag-ikaduwa na bitad, nalik’ad ada, kaya nawaraan sin panimbang, nan naula an uto.  Taud-taod na namungnan si Aysoceles, hanggan sa nareparo niya na naghihibi na an babaye. Nangalag-kalag siya, wara daw sin maski sayo na tawo sa harani. Kaya, maski nagruruha-duha, runani siya, diri aram an hihimuon.

Nag-uubo an babaye pagrani niya, namumpon san mga linabhan, pero an lulod, punaig tulos.  An babaye, si Mamerta, naaburido na kay mabunlaw uli siya, apisar udto na, nan naghuhutung-hutong an kaniya lulod. Sayo pa, ini na lalaki na kangina pa nag-iimod, wara man daw pagdadanon, sugad hamok sin tuod.  Sa Tawog, siya, si Mameng, kila na diri namalâ-palâ, diri napugulan an isarabi san hiwa. Liningag niya an lalaki kay sasabihan sin “salbakuta ka, sugad ka sin buta…” San masayudan niya an lalaki, nagngalas siya kay iba man an hitsura. Maputi na lain man, nan may pangkasingkit an mata, nan sugad sin inpapangisgan na maski wara pa ngani siya sin insasabi.  Unubo uli si Mamerta, pinadagos an pamumpon san bado. Sugad sin ngunana an hutung-hutong san kaniya lulod. Napaingkod siya sa may bato.

Naimod ni Aysoceles an babaye na napaingkod gihapon. Pero bag’o yadto, nasayudan na man niya an pandok. Kaya an kulba niya, sugad sin ngunana pa. Sa diri maipaliwanag na reaksyon, pinumpon niya kadali an mga linabhan, malaksion, nan kinadto an babaye na ingagaptan an lulod na pa'igon na. Lunuhod man si Aysoceles nan inimod an lulod.  Tukdo pa sadto na ina niya an rara san dusol. Mayad kuno sa mga luru-lastro. Tultugon hamok diyo, nan idapog, an lastro diri na nangana kahubag. Naimod niya an mga tanom ni Inoy Roque na dusol. Kunutos siya sin sayo na halapad na dahon, tinultog san puno san silhig, nan dinapog sa pa'ig san babaye. Punaknit man siya sin kapidaso sa sinab’it na dugnit sa may saruyong nan hinig’tan an dapog.  Badi sa bilog na buhay niya, niyan pa hamok lunaksion an disposisyon ni Aysoceles. Turugalon siya. Niyan, an nagtutugal sa kaniya, ma’o ada an bagaw “diri naimod na tawo”.

Nanirum-sirum na san makapaaram kun Inoy Roque an mga parabulig. Sa dalan pa-Odikin, labug-labog an duyan ni Inoy Mimoy. Si Inoy Mimoy man, kiriditon ugang an lawas. Luru-lagabog man an dubdob ni Aysoceles.  Wara kalimuti an pandok ni Mamerta.  Sa palad niya, sugad sin sigi pa niya sin hapros san dusol sa pa'ig na bitiis. Yadto na pangyari, may naabrihan na kun nano sa kaburut'on niya.  Sa edad na disi'otso, nareparo niya na kumpara sa iba na soltero, siya hamok an diri nagsusukbit sin sudlay, an diri naghaphaplas sin pomada kun bulanon. Dati, kun Domingo, napabungto si Inoy Mimoy, kaurupud sin iba pa na kalalakin’an na taga-Odikin, pakadto sa Poctol, makibulang.  Dati, habo siya mag-upod. Niyan, nangalas si Inoy Mimoy kay maski wara siya, naupod si Aysoceles pagbulang. Lalo kunta siya magngangalas kun maaraman niya na pag-aagi sa Tawog, namunay si Aysoceles sin huru-halaba, didto sa harani san saruyong, kun hain duru-Domingo man na hapon, naglalaba si Mamerta.

Sa pira na Domingo na ka-pabulangan ni Aysoceles, mamangno, unalsa sira ni Mamerta. San mag-asawa na sira, bunalay sira sa Naro, harani sa sapa, haros tan’aw an bisita san Dancalan.  Sa upat ka-taon nira na pagrugaring, nagbata sira sin tolo. An gurang, lalaki, si Ricardo o Kardo; ikaduwa si Felicitas o Itas; poto si Ireneo, linulo sin Rene.

Batog na saragday pa sira, nakaaram sa uma an magkamaranghod.  An mga lalaki, anad sa garingan nan sa agunan, aram man an pagbanti. An babaye, maaram san pangaragumoy nan paghimo sin mga kakan’on. Naruyagon man an duwa na lalaki sin pangisda. Batog sa pagpana-pana sin manawal sa Naro, unabot sira sa pamana sin surahan nan danoy sa Pag-ultan. Kun hain an ama, mga yadto man. Ma’o man an babaye, sa ina. Kaya, an kayabun san ama, nakuwa man san mga lalaki. An itarabil man san ina, yadto man sa babaye. Sa duwa na lalaki, kun sadto an ama nira nahilig sa panalbatana nan pangayam, niyan may dagdag pa sa kanira na abilidad: pakitatsi’an sin banag.

Kun kinukulang pa sin lantup sa pag-ultan, pag-agi sa Naro, namunlaw pa sin taud-taod. Pag-uli so’on, badi may pungot pa sin pako, kun iba na, may kumkom pa na sihi o susô. Sa Bugas sira nag-aalog sin inumon, pero sa Naro sira nangararigos nan, san magsurultero, namaglaba.  Dini na man nira pagbagatan an lansadera.

Sa Dancalan pamagpaka-iskwela an kabataan. Kun naiskwela sira, namagbalon hamok sin pani’udtuhan, na kun diri tinug’on na ulab, luto na pinutos-putos hamok sa dinangdang na dahon sin saging. Aga-aga soon inhahanda ini ni Oya Mameng, kun iba na kadanon man si Inoy Ilis. Kaya kun aga hamok sira nalugsad, sagka uli pagkahapon.

An kabataan san kararani nira, an pamilya ni Inoy Bundoy Forgalidad, may tolo man na namag-iskwela sa Dancalan.  Sayo na adlaw na hali pa hamok an bagyo na si Senyang, nagbalyo an sayo na bata ni Inoy Bundoy sa tulay na lubi. Tan’aw na an balay nira. Badi sa karuyagon o kun nano, nadusay nan nahulog sa tubi. Dahil masulog, wara tulos pakahaw’as, inanod pa-ispilwey. Wara na yadto ka-akuderi. Grabe man an mundo nira Inoy Bundoy mag-asawa. Nahaghag sira Oya Mameng, kaya bunalyo sira sa may Baluarte. Didto man to’o, wara sin pagbabalyuhon na salog, mas harani kun Inoy Ilis padagat, nan an kabataan, kun naiskwela, namiliw hamok doon sa Looban. Tutal, sa baybayon, di’ na man kaipuhan an puru-papeles pagbugsok.

Sa Bulusan, an bagaw sitio, mga kabal’yan na diri man didto sa bisita san baryo; sugad san Tarikpaw, Kabugawan, Kapilihan, Layo, Bamban, Pinayagan, Nalmis, Naluto, Kabugaw, Taisan, Ulag nan Kapirikohan. Wara sira sin sadiri na opisyales nan eskwelahan. Kun diin an tiharanii na baryo, didto sira nakiupod. Niyan, may pista na an Lubas nan san Tawog. Sadto nan niyan, sira sa Naro, namista uga’ng sa Dancalan nan sa Odikin. Niyan sa Dapdap, kun pista na Hulyo, napuno man an saday nira na balay sin amerista na taga-Odikin nan Dancalanon. San batugan sa Dapdap an sadiri na pista, pinili nira an Penafrancia na patron. Kaya sa sangtaon, duwa kabeses an pakaon nira Inoy Ilis. Kay may pakaon, may irinom, na badi mas daghan pa sa karaon. Siguro, sayo ini na dahilan kaya maski nano na kamas nira, pirmi wara sira sin tuda na ‘pahuro’.

Dahil san pagbalyo, san gred tri siya, didto na si Rene pag-iskwela sa Poctol, iskwela ni Mrs. Futalan, na an kwarto kaabay man hamok san kun Miss Domagtoy, na maestra man sadto ni Julia. San maghayskul sira, dungan na naman maski diri magkakila. San terser anyo sira, didto si Julia kun Mrs. Fremista sa Section Singkamas, didto man si Rene sa kun Mr. Fullente sa Section Sinigwelas.

Batog na bata hanggan mag-idad sin katorse si Rene, nagkapira man na pangyayari an punangarat sa kaniya pagmangno. Yadto halimbawa na gab’i na runaba-raba an Madlawon. Tan’awon sa kanira balay an kalayo nan san aso. Bati’on man an kururarat san mga kababayen’an.  Daralagan man sira sadto, mausyuso, nan maakuder. Yadto man an kariribukan san sinulod an munisipyo san mga diri kila na tawo. Grabe an purutukan, batog na panirum-sirom hanggan katutnga.  Wara na sadto sin nangahas mag-usyoso. Barati na hamok hali sa kabalyan. Otro adlaw, nagkariribok sa Sabang san may kabataan na nakapurot sin bala sin basuka na in-uruyagan kay bagaw pasó. San punutok, mayad ngani kay wara man sin nakulugan sin seryoso.

San mangyari yadto na kun Ibay, grabe man an kariribukan sa Dapdap, kay an sarabi san iba didto kuno sa payag harani sa balay nira Inoy Ilis. Dako-dako man na balita yadto na tolo na magkamaranghod sa Kabugawan na nawara ngun’a sin duwa kaadlaw. San makuwa, mga pugot na an ulo, na grabe an tinigbasan sa lawas. San madakop an nagpatay sa Mindoro makalipas an unom kataon, lunuwas na may naimod an kabataan, na relasyon ada sin magka-ina. Basi diri sira makaistorya san naimod, pinatay sira.

An tidakui na pangyari, tunaraka kanira sayo na udto pag-uruli nira. Inabutan nira na daghanon an tawo sa balay nira.  Si Oya Mameng ungod man an damag. Minatay kuno si Inoy Ilis. Malin nauli pa hamok hali sa lawod, uninom sin tubi, nan duniretso sa pasakay paghilamon. Pagpiliw na alas-tres, bunati sin si’ok san dubdob, nan sunuka sin dugo. Yadto na pagkatumba, wara na kaayugi.

“Tabardilyo”, bagaw ni Oya Biyay na parabulong.  “An bigla na pinit hali sa grabi na paso…”

Determinado si Oya Mameng maski solo na hamok na harigi san kaniya kabataan. Pinirit niya pagbuhaya an tolo. Mayad kay puro man mabuot an kabataan, puro man namagdanon sa ina. Sa punto na ini, wara na nag’ud sira sin paghuna san kanira kag-anak, kun diin sira hali. Wara sin nakaaram manungod sadto na soldados na Hapon na lunabay sa kinab’an san kanira apo.

Oktubre 2, 2004