Piyu-piyo: Ika-1

Sayô na Domingo kada bulan kun nakaluwás si Julia. Ma’o ini an kaniya day-off. Pero hataás na an sudang bag’o siya makahali, pakatapos niya mabisay an pinamaháwan.  An ulì niya mga panirom-sirom kay  habo niya na may masabi an kaniya amo. Kaipuhan niya atamanon an trabaho.

Kaya maski nawiwili pa man siya maglakáw-lakaw—kun iba na solo, kun iba na kaupod an kaniya amiga na si Thelma—pinupugulan na hamok niya an karuyagon.  Kunsabagay, mayád man ngani an atab na uli, kay kun nano pa an makadagka sa kaniya do’on—kun nano man na bakalon…

Diri man nganì yo’on an inkanhi niya. An dahilan san pagkanhi niya, an makatrabaho, an ginhawa na maihatag sa kaniya pamilya; kun Rene, na sugad sin pirmi ha’k namungnan kun nano pa kuno an mahihimo basi umayád-ayád an kanira buhay. Si Rene, na habô man magsari pa-Manila. Kun iba na, nakapanulô man. May beses nakapakitanom o hilamón. Sa kanira umá, nakakuha man sin anáhaw. May lubí na isurulí, saday na bantï.

An kabataan nira, maski tolo-tolo’ay, habang nagdadaragko, nagdadaragko man an in-aayo. Si Janet, ma-terser anyo sa hayskul sa maabot na Hunyo. Si Joseph, matapos man sa gredsiks. Si Jesper, gredpor  pa man hamok, pero kun iba na nangurutub man san kaniya sul’ot na puro kuno sinut’an. Mapagál an pag-badyet kun wara man babadyeton. Kaya san dagkahón si Julia san kaniya kamanghod, na bagaw may arám kuno na naghahanap sin mga DH pa-Malaysia, sunarit tulos siya kun Rene.

Si Rene, pagkabati na may mahuhudamán siya—an kamanghód niya mismo—wara na pagsayuma, puwera san diyo na kuru-kuris’ong, na san mahilwasan na, manungód ngay’an san sarabi-sabi, na an iba kuno na naharayo sa pamilya, nahanap sin iba.

“Ikaw liwát”, bagaw man niya, “nagpapakabuháy kita, ma’o man yo’n an inpapara-isip mo”.

Grabe ada an kaniya kaugmahan, kay san hinapót siya san babaye sa agency kun may kwarta na nakahanda, pinadayág tulos niya an baynte mil na pinahudám san kamanghód niya.

Bagaw san babaye, “O, tamang-tama, may schedule tayong paalis sa Biyernes. Kung gusto n’yo i-deposit n’yo na ‘yang pera n’yo para ma-process na ang mga papeles n’yo”.

Sinsero an kaniya pasalamat sa babaye pakahatag niya san kwarta. Sa isip-isip niya, ay salamat kay wara na ako kaawát pagpahulatá.

Wara man sira pakahali na Biyernes. May problema kuno, pero wara sabihan kun nano. “Palamig muna”, bagaw san babaye sa agency.

Naghulát sira san sunód na biyahe sa sayo na baláy sa Las Pinas. Habang yadto, diri sira pwede mag-gahoy sa luwas. Kunsabagay, diri man nira arám yadto na adres, nan wara man sin telepono. Upát sira. An sayo, dunulág pakatapos sin lima ka-adlaw. Sira na toló, kunomple sin toló ka-semana bag’o sira sinabihan na “ayos na ang problema”. Pero makapáy-kapáy na sira san haghag.

An arám nira, pa-Malaysia an biyahe nira.  Pero pag-abot sa Kuala Lumpur, didto sira sinabihan na sa Indonesia uga’ng an kanira tatrabahuan, para kay may inhuhulat pa sa kaistorya didto. Nag-toló uli sira ka-semana sa Jakarta, bag’o siya nakadesidir na umuli na hamok.

Naka-uli siya. Buháy. Wara lastro. Wara kaso. Wara na man an baynte mil niya. Wara an inlalaumán nira na ginhawa, kundi an utang na diri niya arám kun pan’o babayadan. Sa baláy nira, may mga halaba na utod an kanira iristorya. Sugad sin puro sira namag-isip sin solusyón. Pag-upras, siya man gihapon an may solusyón. Binan’o niya an iba pa na kamaránghod. Pinahudám man siya sin diyo, “habang naghuhulát kamo”, an sabi, nan mahapót-hapót kuno sa mga kakila.

Mayád ngani kay may naadman yadto sa Manila; iba na naman na agency. Pa-Hongkong an biyahe. Baynte-singko mil an bayad, pero iibanon sa suweldo niya.  Nakahali siya sa sulód sin duwá ka-semana.  Sayo sira na grupo na kadaghanan mga taga Norte. May mga bataon pa, may mga sugád man kaniya, na hitsuraon na an kasawotan. Didto na niya kasabuti na pwera san bayad paghali, mayon pa sin bayad pag-abót, ma-abot man sa baynte-singko mil gihapon. Kaya basi mabay’dan intero, diri siya masuweldo sin mga toló ka-bulan.

Bulán-bulan, personal hamok na gastuhon an inrisibi niya, hanggán sa mabayadan niya an agency fee. Kaya, maski san bilog na an suweldo niya, intero niya in-iikonomiya. Ipupugulan an ibug. Inkokontra an kanalian. Pirmi niya dumdom an kaniya intatagam’an.

Mabo’ot man an mga amo niya. Mga paga-30 an edad. Duwá an bata, sayo na babaye na lima ka-taon, nan sin lalaki na duwá ka-taon. Siya intero an nangataman san mga bata. Siya an nangaro-aro nan naglilinig san baláy.  Maogma pa siya kay puro de-makina an gamit, nan wara sin sirong na pagsisilhigan. Pero kun iba na pinadatáhan man siya san amo. Dinadará siya didto sa magurang san babáye, o sa magurang san lalaki, nan pinalimpya san baláy.  Wara hamok maski nano na pakunswelo. San taód-taod na, naaraman niya na pwede ngay’an niya yadto isumat sa awtoridad. Pero di’ man niya yo’on hihimo’on. Kaipuhan niya an trabaho.

“Kan’o ka makapadara?”, bagaw ni Rene.  “Nagkulibat pan’o si Bencio san kulang ta pa…bagaw ko, hahaputón ko ikaw…”, mabudlay an tono ni Rene.

Pirit na inkakalma ni Julia an puringot.  “Kaya ngani ako gunahoy, kay aaramón ko kun narisibe mo na an padara ko na sintimos.”

San una, san nag-aaplay pa hamok siya, hanggan san una na unóm ka-bulan, di’anison an pamati niya, lalo na kun naluwas siya sin balay, kun halimbawa may inbabakál. Naimod niya an palibot san Hongkong na moderno, mabaskóg, sugád sin pirmi pista. Daghanon an berlina na mga di’anison an itso. An mga bilding, haratag-ason, may mga karatula na namag-kiyat, nan pagkagab’i namag-ilaw. An mga sasakyán, sugad sin puro bag’o. Di’anison an mga pinta, wara sin nag-aasó sin maitóm. Maski an mga taksi wara sin rurukát na sugád sa Manila. Maski pakarin, malaksi, kay an tren daghanon nan sigi hamok an pakadto-pakanhi. Hasta san baho san kali sugad sin makabubusog.

An mga babaye haros intiro magayon, labi kay mga siksihon manuru-sul’ot. Maski ngani an kakila niya na taga-Negros, si Bella, pirmi de-hayhil, nan de-lipstik maski madamuon an mudóy. Kun sa Pilipinas, badi grabe an taraghoy kay harani na sa iligót-igót an sidsid san miniskirt. An kunswelo kay Domingo yo’on, adlaw man san sirimba nira. Mahód nangisog an padi, pero di man pinamag-bale.

Domingo an adlaw sin baragat san mga Pilipino sa Hongkong. Pagkatapos san misa, turu-turumpók ngun’a, bag’o diriyo-diyo an harali san kada grupo. Mayon sin nakadto sa parke, nan namanig sin dará na hiniró, nan binibisay na an mga balon na pagkaon. Sa mga turu-turumpok, bihira an wara sin ispagiti nan sin prutsalad. Maogma an barágat: may hararakhak, may buru-buligid sin tináwa. May beses na mayóon man sin hiribi, kun may surat na narisibi, na diri di’anis an mensahe.

An iba na may katrato, nasiway tulos. Mayon sin kararáw manungód sa karatrato, pero si Julia diri nag’ud nasugpón.  Nahaghag siya na may makabati, nan makaistorya kun Rene, maski ngani haros imposible. Mayon man sin mga namag-bible study, pero habo man niya mag-upód. Mas gusto niya maglakáw, labi kun nalangkag siya.

Daghan na an nabati niya manungód san mga Pilipina sa Hongkong. Mayon sin naraot an isip san hinabu’an san katrato.  Mayon sin dunulág sa amo na maisog ada. Mayon sin naaresto kay nangupit sa tindahan. May bunurod, nan tinapok an bata. Mayón man sin unuli tulos wara pa sang-bulan.

Sa mga iskaparate san mga agency nan sa mga peryodiko, nakapaskel an retrato san mga DH na Pilipino, inpapabakal kaurupod san mga atáman, kotse, nan mga appliances. Bagaw san iba, “expert in Filipino domestic help”.

“Bagaw sa dyaryo, gusto nira san Pinay kay mas maaram mag-Ingles, para kay nasimbag sa amo”, bagaw ni Julia.

Tunami-tami si Thelma. An sinabi niya, kun sa Bulusanon, “Kay nano, mag-parapadaog ha’k kita? Kun diri sa ato, mamagpakatrabaho man yoon na mga amo ta na babaye? San lunuya an ekonomiya, dako an iniban san gobyerno sa suweldo san mga DH. May mga welga man sadto. Wara man nangyari.”

“Kay sin’o man baya an may hidupán?”, bagaw ni Julia.  “Bagaw ngani sa Tagalog, ‘kung ayaw mo, wag mo’.  Di’ man ha’k kita an nagpapasuweldo dini, di’ ma’o?” Aram nira na mayon man sin hali sa Tsina, sa India, o sa Thailand, pwera san mga Pilipino.

“Ma’o. Daghán an ato kakumpitensiya.  San arin man yadto, may linabayan kami na grupo. Pagyungód mi, tinag-ukán kami sin ‘potang eena moh!’. Inturukduan so’on na muda, sa ato ngay’an gagamiton. Kunsabagay, maski sa ato, di’ man kita ingagalang.  Malà kay san pag-uli ko, nalipát ako mag-Ingles. Bagaw sa ako san porter san NAIA, ‘hmh, pa-Ingles-Ingles ka pa!’ Malà kun salbatanahon…”

Sa balay san amo ni Julia, kumpleto man sin gamit. Pero diri nag’ud siya na-dahan san telebisyon nan isteryo, kay nahadok siya kun maraot.  Kaya, an hilangkagan niya, an retrato san kaniya pamilya.

Si Janet, sadto pa ada pangarap an makatapos sin computer science.  Ambot kun diin pakabati so’on na kurso, kay wara ngani maski telebisyon sa kanira baláy. Badì sa mga kaklase. Ambot kun ma’o pa an gusto hanggan niyan. Nahaghag siya san guráng niya na bata, lalo na inbabatugan na pag-intrisá.  Badì mayón na nganì sin katrato, kay pirmi na inhahatód sin suru-soltero.

“Niyan liwat, aratabon pa masyado…” naiisip niya.

Gusto magpulis san ikaduwa niya, Si Joseph. Idolo niya si Erap, na naging presidente. Iirogon kuno niya si Erap, na kaapin kuno san mga pobre.  “Lalabanan ko an mga kriminal, Mamay”, bagaw nag’od ni Joseph sayo na beses. Diri niya aram, pinangaránan siya so’on kay gustohon ni Rene an mga pelikula ni Erap.

An potó niya, si Jesper, an nalangkagan niya sa intero. Apisár malanyagon, sadayon pa na kaniya binayaan.  Inlalauman niya na magpaparahibi paghali niya, pormalon ugá’ng sa piliw, sigi hamok an imód.

“O, nano, Nono, kay pormalon ka?”, san hinapót niya. Wara man pagsimbag, unubò hamok san ulo, nan inlurulabyóg an sikí sa ingkudán. Maski san hinapót niya kun nano an gusto na pasalubong pag-uli niya, wara man gihapon sin simbag.  Pero sa toló, ma’o ini an pinakaprangka, nan hilig manunggód sa ama.

Si Rene? Bagaw san iba, hababawon hamok an kaugmahan ni Rene. Diri siya nag-iinóm, kaya bagaw pa wara kuno paki-upód. An gusto niya, bulang, nan sine. San una nagtatagá-inóm man. Minsan, nahubóg sa bungto, nan na-agda magsine kura Menelio. Naturog sa sulód, nan inbarayaan san kaupód. Nakamatá uga’ng siya san tunuraok na an manók.

“Mayád ngani kay may kulungan sin manók sa iraróm san telón, pamukaw an turaok san nakaturog na paraimod”, karaw na hamok niya.

Bagaw man sin sayo, “yadto man na sakayan, tagama kun magbaha!” kay mayon man kuno sin nakati’ulób na sakayán sa sulód.

Batog sadto, habô na mag-inóm ni Rene.  Naráw-ayan, nan namarit san kaurupod na nangbabayà. “Di ka man ngay’an dadamayan”, bagaw niya.

Pero an bulang, sige pa. Amot man an gasto sa patukâ, nan kun iba na, napipiyerde man an igarasto. “Pasensya na”, nasugád ha’k si Rene.  “Ma’o na man ha’k ini an libangan ko…”

Ay, Rene…

Pagsangtaon ni Julia sa Hongkong.  Sunimba siya bilang selebrasyon.  “Sayo na ha’k kataon, makauli na ako”, naiisip niya.

Aram niya na halabâ pa an panahon, daghan pa an posible mangyari. Pero diri na yo’on an iniisip ni Julia. Sa kaniya, harani na yo’on. Kun higót pa hamok, badi binugnót na niya. Nalangkagon na siya san kaniya kabataan. An humot niya, kukuguson niya sira sin kusugon. Di’ bale na kun wara sin daghan na pasalubong. Di’anis man kunta kun may dara siya maski telebisyon, para kay ubós man an kaniya suweldo sa buláan-bulan niya na padara. Mayon pa ngani kuno sin nauutang, inkukuláng pa…

Nasa airport si Julia, naghatód kun Bella na paulì sa Negros kay namatáy an asawa. Bagaw san istorya kaniya, ini na asawa ni Bella, nangasawa na sin iba habang nagpapasweldo siya sa abrod, bayâ-bayâ an lima na bata. An duwá na guráng, nag-arasawa na mga batáon pa. San mahapdos an lalaki, unulì man gihapon sa balay nira. Si Bella pa an nagpabulóng, nan ma’o man an mapalubóng. Kun nano an plano pagkatapos, dirì niya arám.

“Aywan ku, Julia”, bagaw ni Bella. “Hindi ku pa alam”.

Pakahali ni Bella, habang naglalakaw pa-uli, nakatapo ni Julia an sayo na grupo sin mga Pilipina, bag’o na grupo sin DH sa Hongkong. Inlelektyuran sira sin sayo na babaye na Insik, an recruiter.  Sigi pa an arabot, sigi pan an taraliwan. Sigi pa an burulag sin mga pamilya. Akay kaipuhan pa magharali?

Niyan na hinanapós san Mayo, anihán na naman. Nadumduman niya, batog san sadáy pa siya, an piyu-piyo, an paklang san paray na nahihimo na pasiwik. Mamará na naman an layhon. Nadumduman niya an hirimalid, an haragom, nan an Santacrusan. Sagala man siya sadto. Sa pamati niya, sugád sin haragni’ay, maski haragyu’on siya,  si Julia.

Oktubre 24, 2003