Nataod-taod man an bilog na seremonyas san gradwisyon. Batog sa marartsa, karanta, sarayaw, misa, sarayaw uli, piringkit, diriskurso san meyor nan san superbisor, sermon san padi, kuruwa san sertipiko, karanta uli.
Sa misa, halaba an kurumunyon. Ruluway-luway an kiwa kay waki san biste nan nanganugon san mga pingkit. Halaba naman na proseso an paghatag san sertipiko, na diri pa man ngani ungod kundi linukot man hamok na kupomban na may saday na laso. Maluway an ralakaw, kay pinaluway san mga para-kodak, sugad kura Inoy Bosyo, si George na taga-Sabang, nan san nagkapira na may mga ikorodak na.
Maski lanubo, labaw si Janet san rostrum san manguna na san Panunumpa. May namagpakatinawa san mabati an kaniya pagbasa, sa boses niya na matin’ison. Mamangno, san magkaranta na sira san kanira graduation song, intero na ugaring namagpakaluha, hasta san maestra na nagtukdo nan nagpraktis kanira sin pira ka-semana. Sa grupo na ini sin sisenta’i’otso na kabataan, mayon sin diri na ngani makapadagos sa hayskul, na mas madiyo pa pagtungtong sa kolehiyo. Mayon sin mga diri inhuhuna niyan, sugad kun Anita na inpaparauruyat sin ‘burarat’, na naging optiko; kun Edmundo na marugi-rugi, na naging soldados; kun Joselito na bagaw patalun, na naging inhinyero.
Inotro man san prinsipal na si Mr.Valeriano an kaniya paliwanag kun akay ini na gradwisyon ginahoy na commencement exercises, na an gusto kuno sabihon san commencement, batog. Taon-taon, sa kaniya diskurso, in-e’esplikar niya na ini na ehersisyo, batog pa hamok san harayo pa na baklayon sini na kabataan, balon hamok an kinaadman na nakuwa nira sa sulod sin unom ka-taon, nan sa mga hulit san kanira mga paratukdo. Dini kuno sa kabataan magbabatog an pagbabag’o, an pag-unhan san komunidad. Nareparo sa termino niya, sayo na taga-Gubat, an sinauna na Bikol-Naga. Wara man pagpadaog an meyor, hunatag man sin diyo na paliwanag, para kay wara man masyado kasabuti san mga tawo na nagkakaurungis man san klima na kalmado, na sa bulan na Marso sugad sin may maagi na na busabos.
Pagkatapos san gradwisyon, paurunahan naman sa isteds pagpakodak; may grupo, may solo an grunadwar, may mag-ina, may mag-ama, may magparamilya, may mag-irigso’on, may magkakralase, may kaupod an kaugus na maestra. Mga maugmahon an mga yadto; batog sa grunadwar, sa magurang nan mga kakila nira, hasta sa mga para’imod hamok, na an iba may mga bitbit pa na inhihimo na kalo.
Mga pira ka-adlaw batog sadto, nagbalay-balay si Inoy Bosyo; nagdeliber san mga retrato, nan nanukot san bayad. Mga pira ka-semana batog sadto, padagos pa na magbabalay-balay si Inoy Bosyo, saklay an bag nan bitbit an payong, magdedeliber san dagdag na pakopya san retrato nan san wara pa ka-lukat, nan manukot san wara pa gihapon pakabayad. Di’ man harayo an balay nira Julia kura Inoy Bosyo, kaya nadara tulos kanira an mga retrato.
Taod-taod na man an pagkahuman san gradwisyon, sigi pa an hirinayod san mga retrato; may binutang sa album, may kwinadro, may sinulod si silopen nan pinakupot kaabay san istampita, may pinadara sa koreo pakadto sa paryentes, sa nanganak, sa kag-anak, kun sira sin’o pa. Kay daghan an nakaimod sadto na mga retrato, na kun hihinayudon, maiimod sa mga kag-anak an pag-urgulyo san kanira kabataan na grunadwar. Sa mga grunadwar, maiimod man an kaugmahan dara san atensiyon na nasa kanira niyan, mga inosente na pamandok, wara pa pagmangno san masunod na talod, kun masakit o masayon.
Mga pira pa ka-semana, in-istoryahan na san mag-asawa an manungod sa pagpalista kun Janet sa hayskul.
“Atog naghapot ako kun Madi Soleng”, batog ni Julia, “kun pira man an kaipuhan pagpalista sa BI…”
“Pira man kuno?”, hapot ni Rene.
“Tres syentos man kuno”, simbag ni Julia.
Inhulat niya an sugpon ni Rene. San wara unabot, nagpadagos siya. “Mayon man kita do’n sin sintimos, an kabaklanan sadto na orig ta, nan dinagdagan ko pa sin diyo san pinisar ta na gulaman…”
“Di’ mayad…”, bagaw na ni Rene.
“Mayad ngani kay wara ko pautangan kun Itas san pagban’o san arin yadto…”
“Wara mo unraha? Basi kaipuhanon uga’ng…”
“Ambot baga, kay wara man ako naimod na inpatrabaho, wara man sin inpabulong…Tara, di may gastuhon kita? Mangaipo pa liwat sin uniporme, may manglain-lain pa kuno na babayadan pwera san twisyon…” Wara na pagsugpon si Rene.
Nakapadagos sa hayskul si Janet. Tuig man an kamas san kaniya magurang na may duwa pa na bata na intatagam’an. Nakadanon man na daghan an nag-oomaw san kakayahan niya..
Yadto sira sa hawan. Si Julia, nanilhig san mga dahon san langka nan mga ginusap. Si Rene man, may insasapsapan na balâ.
Nalabay man si Kabudit, pakadto pa hamok sa Central. “Turús! Lab’ason pa…”, tangro niya kura Julia. “Bakal na kamo, ho, darag’anison…” Nan hunangos sin hararumon. Mga dianis man nag’ud an kaniya turús, mga maitum na bus’og, halapad na sugad sin tolo na guramoy, nasa basket, mga inatado na sa dahon san malobago.
Unalto si Julia panilhig. Bitbit an silhig na inimod an patinda ni Kabudit. “Tagpira man tabi?”
“Singko an atado”, bagaw san paratinda, may balhon na suludan san kaniya benta.
Binilang ni Julia an isda sa atado. May walo kada atado. May pito, kun durudaragko. “Wara na tabi tawad?”
“E, na mayadon na ini. San sayo na taon na sugad sini, madagaton, kaya maluyahon an dakop…”
Nagruruha-duha si Julia. “Iya, diri na ada ngun’a tabi, kay malin mayon pa man dini sin sulihon. Basi pa buwas, kun mayon ka uli…”
“Hala na, ho, ibanan ta na’k diyo, kuwaa na ini na tresingkwenta…” Hinimo niya na lima an pito.
Napiritan si Julia. Aalsuman niya yadto, babangutan sin ugbos sin dahon-kamote hali sa kanira hawan. “Aw, akay dini ka paglabay niyan?”, hapot niya san pahali na an taga-Dancalan.
“Aw, pan’o na may burulang baga niyan, kay Domingo, nan yadto man si Oya Bebeng sa Madlawon pag-agi…”
May nadumduman si Julia. “Aw, akay ngay’an tabi malin pira ka-semana mi ikaw wara kaimod? Bagaw ko, badi puna-Manila ka ha?”
“Ma’o. Lunakaw ako kay kinasal an bata ko na gurang, si Berning, hali baga sa Saudi yo’n?”
“Sa abrod? Dianison daw, ha? Diin kamo sa Manila? Nano man an trabaho ni Berning sa Saudi?”
“Oyon sira sa Cavite. Ku’an siya, nakatrabaho man sa konstraksyon, kay nagpuru-panday man baga yo’n dini sadto?”
“Ma’o? Iya di’ dianison na an buhay nira niyan?”
“Aw, mayad-ayad man diyo kaysa kun dini hamok. Mala kay nakabakal man sin traysikel didto sa kanira, inmamaneho man san puto ko, si Biyong.”
“Mayad man gihapon an dular an delihensiya, ha?”
“Aw, iba man gihapon. Iya, hala, bayaan ta kamo.”
“Hala, tabi…” Hunali na si Kabudit.
Inhihingisda ni Julia an turús sa kanira banggerahan, kaistorya niya si Rene na sigi pa gihapon an sapsap san balâ. “Kila mo yadto si Berning?”
“Oo”, simbag ni Rene. “Dini yo’n sa Dapdap pakaaram pag-ubra, doon kura Inoy Gasing…”
“Unabrod baga ngay’an kuno?”
“Ma’o baga kuno…”
“Naka-abrod man, ha? Maski puru-panday hamok…”
“Iya kay kulang man ada an panday sa Saudi…”
“Ambot makasulod ka man didto…habo ka?”
Unalto pagsapsap si Rene. Unimod sa harayo. Hunangos sin hararum. “Hmh, mayad pa man baga dini, di’ man nabakante sin trabaho…”
“Ma’o, para kay hababa’ay an delihensiya…”
“Tsk, masakit ada an amo na iba man an surumaton…”
“Akay man an iba, mayad man..?”
“Aw, badi wara na nag’ud sin ubra na naarap-arapan…”
Nagbaragat sira nira Tirso nan si Paring san mamatay si Mrs. Gonzales. Pinatintihan an bangkay sa kanira balay sa Looban sin sayo ka-semana, kay nagpaabot san kabataan na puro hali pa sa iba na nasyon. Didto sira sa may likuran san balay, kaurupod san iba pa na dumadanon—mga ihado, mga tawuhan sa mga sadiri san pamilya, mga tawo na may kautangan. Sira an namagsirbi san pasupas, namagtimpla san inumon, namagluto, namagpreparar san mga pagkaon, o nakadali sa Central kun nano an bakalon, nan namaghugas san mga gamit—wara hamok sin suhol na in-iristoryahan, pwera hamok san libre na pagkaon habang yadto sira. Suru-saralyo sira, kay taraski puro man may pamilya, kaipuhan man nira magtaga-dung’aw sa kanira balay.
Sa butnga san kanira uru-iristorya, naunabi an haghag ni Tirso manungod sa kanira pag-istar nan pag-uma sa sadiri nira Mrs. Gonzales.
“Tsk, ambot pahalion na kita sini na kabataan…”, bagaw ni Tirso.
“Nano, nagsabi na?”, hapot ni Julia.
“Aw, wara pa man, para kay halimbawa baga?”, simbag ni Tirso.
“Aw, basi kun di’ man…”
“Aw, di’ marani ako sa Agrarian, kay pan’o man? Batog na batog, kita na so’n an nag-uubra na Layo, kita pa an nagtaranom san mga tinanom do’n…”
“Kay akay man pagbabawion nira yo’n, kun ingkaso? Di’ man sira dini namag-istar, di’ man ada nira kaipuhan an kwarta…”
“Iya kay, di’ ta man aram an kaburut’un so’n na kabataan. Ambot masugad paglulukuhon ta sira niyan na wara na an kanira kag-anak…”
“Aw, nasa pag-iristorya yo’n…”
“Aw, badi paistoryahon ko man an ako ginunting…”
Wara tulos pagsimbag si Julia. Si Paring an sunuromaton. “Aw, ayaw so’n. Kun nano man an desisyon nira, wara kita mahihimo kay sa legalidad, kanira yo’n na sadiri. Harani pa sira sa munisipyo, kay paryentes nira an meyor…”
Unintra man si Rene. “Nabalay didto sa kaabay mi. Mayad pa didto kay wara sin pagkukuntinwaran…”
“Wara pa sin amilyarado na pagbabayadan…”, karaw ni Julia.
“Para kay pan’o man an pagbuhay mi so’n, kun di’ na makaubra sa uma, na ho, ma-tolo na man an amo iskwela, may mahayskul na…”, bagaw ni Tirso.
Bagaw man ni Rene, “Aw, nano so’n na ubra na…”
“…Nano so’n na ubra na pahanga makatapar san gasto…”, salo ni Julia.
Wara ngani siya imuda ni Rene, na tunan’aw uga’ng sa harayo, hunangos sin hararum, nan bagaw “Ikaw liwat…” Wara na siya pagsugpon, labi san kunaraw si Paring sin “Aw, na-abrud man…”
“Pakarin, pa-Lalud? May nangaipo man ada sin paralukad, o parahag-ot?”, karaw ni Tirso.
“E, na daghanon man baga kuno an kaipuhan sa abrod na trabaho? Mayon kuno sin mga sikyuriti ada, may kusinero, may para-dagot sin prutas, may paratapok sin basura…”, bagaw man ni Paring.
“Gusto ko kunta, drayber sin eroplano, kay basi pirmi harayo an pangalag-kalag”, karaw pa ni Tirso.
“Ayaw ka, kay an bata ada ni Oya Bidad sa Sapngan, nagmamaneho sin daragku’on kuno na trak sa disyerto, doon sa may Saudi, pero di’ man Saudi, ambot kun nano yadto na lugar…”
“Di malagalag man siya so’n, kun sa disyerto?”
“Aw, syempre, may mga dalan man yo’n, badi mga Pilipino pa an naghirimo so’n na mga tinampo…”
“Daghanon na man niyan an mga sugad so’n ha, na namag-abrod?”
“Ay, oo, kay pan’o man sini, na imbis na magdaghan an trabaho, nagdidiyu uga’ng…”
“Iya, pira man ada kuno an nagasto nira?”
“Ambot baga, kay may nasugad singkwinta mil, may traynta mil, may otsenta mil…”.
“Ba’adaw yo’n, lahud, ha?”.
“Iya kay bawi man ada pagsweldo…”.
“Aw, siguro, kay akay sigi man an baralik-balik, nan sigi pa an daghan nira…”
“Ma’o, kay doon baga sa Sabang, daghanon na an mga bag’o na balay, mga abrod kuno so’n an tagsadiri…”
“Ma’o man baga dini sa may Lomboy, may mga dyip pa ngani an iba…”
“Para kay malin di’ man intiro dianis an upras…”
“Aw, syempre. Nasa tawo man yo’n…”
Nagkaburunggas sira san may guru-guro sa luwas, mga bisita na bag-o mag-arabot.
“Iya, hala na, kay ho, may nag-arabot naman, dar’han ta man sini na galyetas nan sin tawho.”
Wara man baya pangyari an nahadukan ni Tirso. Bag’o hunarali an kabataan ni Mrs. Gonzales, kina-istorya sira manungod san kanira paki-istar nan pagtawo sa Layo. Nagka-uruyon sira na ipadagos hamok an dati na kurundisyon, mayon hamok sin magtataga-uli na paryentes nira na hali sa Manila, na magkukuwa san kabahinan.
“Mayad ngani…”, bagaw ni Tirso san pauli na sira. Di'anis an kaniya pamati, sugad sin nadagdagan an kaniya baskog. “Badi dini na ako mamatay sa pag-uma. Tutal may masalida man ada sini na kabataan, maski sayo…”
Wara pagsimbag si Paring. Sa isip niya, kun an kabataan mag-arasawa man, mapakarin man sira? Diin man sira makibugsok?
Sigi pa man an unabi ni Julia kun Rene manungod san kanira pagbuhay.
“Unayo na naman sin sintimos si Janet, ibarakal kuno pradyek. Marasa pa dini sa BI kay daghanon man ngay’an an dagdag na gasto. Bagaw ta kun twisyon hamok…”
Naghahasa san kanggot, wara pagsimbag si Rene,.
“Duwa pa ka-taon, duwa na man sira na hayskul…”
Unalto na si Rene san inhihimo. Unubu. “Nano an himuon ta?”
Sugad sin nginarat si Julia, niyan na diniretsa siya san asawa. “A-atog ma’o man ngani an in-iisip ko pirmi. Nanganugon man pan’o ako kun Janet, na mayad liwat baga mag-adal?”
Wara gihapon pagsimbag si Rene.
“Nano daw kun pumurbar uli ako sa Manila?”
Wara tulos pagsimbag si Rene. “Tsk, saragday pa an kabataan. Kun bumaya ka, di’ man ada ako maka-ubra sin bisay, kay magtataga-imod dini. ..”
Nangalang-alang man, nasabi man gihapon ni Julia an nasa bo’ot. “Habo ka man liwat maglakaw…”
Hunangos sin hararum si Rene. “Tsk, nakakuwa pa man dini sin kaipuhan ta. Nakatadi man sin isda, kun mayad an dagat. May nadadagot man sa ato buru-banti. Kun may hingayadon dini, di’ na kita nasuhol…Apisar… tsk, malangkagon ada…”
Wara na pagsugpon si Julia. Aram na niya kun nano an dahilan san asawa, maski sa likuran san isip niya, gusto pa niya magsimbag sin kun dako an dilihensya mo, makabakal man kita sin isda, o sin sulihon. Kay nano kun magsuhol kita, basta kaya ta, nan may uli pagkatapos?
Nagdesisyon man gihapon sira na maghanap pa sin dagdag na delihensya. San may maaraman, nahuron ni Julia si Rene na tugutan siya magpa-sweldo gihapon. Sa Sorsogon, sa sayo na tindahan sin bolong.
Nobyembre 12, 2005
No comments:
Post a Comment