Batog san mamatay si Doray, sugad sin nawaraan na sin timon si Inoy Desto. Lunuya an kaniya baskog. Bunudlay an kaniya pagkatawo. Naluwas hamok an kaniya i-iristorya nan ikararaw kun kulanting. Pag-awat-awat pa, an nawara na interes niya sa pagpakabuhay napakadto sa pag-turutangway. An diyo na delihensiya na dati pakadto sa pagkaon, sa gamit sa balay nan sa pag-adal san kabataan pakadto na ugaring sa tindahan ni Paring, bayad sa gin, nan sa sigarilyo na Champion. Bihira an diri sugad sin eroplano kun na-uli si Inoy Desto: nakaitaas an duwa na braso, kay agubay paluyo-luyo sin duwa man na hubog. Kun nakasolo, awaton man makasangpot kay ese-ese an lakaw.
Pag-abot sa palhugan san balay nira, matihaya na siya nan magpaparasaba sin maski nano; mahod diri nasabutan an insasabi, mahod diri nasabutan kun akay insasabi niya an nasabutan na insasabi. Badi may inbabasol siya san kaniya kakulangan sin suwerte; badi diri nagayud nasabutan an pagbasol san todo-bakay-arin.
Sa hampang sini na kaniya pagluya, wara hamok si Oya Binsing. Mas dinagdagan niya an kamas, an paghingoha sa paagi san kalo, kadanon an kabataan. Para kay iba man gihapon an duwa sa sayo; diri man gihapon ma-itapar an solo na kakayahan ni Oya Binsing. Diyu-diyo namatian nira an kakulangan san kanira delihensiya.
An kabataan man, an panahon sa pag-aradal napakadto sa pagpakabuhay. Menos an oras na pakadto sa lantu’ag, maski diri na man masyado na-atenderan san mga magurang: si Inoy Desto na pirmi hamok hubog, nan si Oya Binsing na grabi an kasawutan.
Sa kanira mga pangaipo, an nadalaganan nira wara iba kundi si Mrs. Gonzales, an nanganak sa kanira sa kasal, sayo na retirado na maestra na balo, na may tolo na bata. Naka-danon si Mrs. Gonzales, pero diri siya santo o anghel na naghahatag sin libre. Wara pag-awat, nabutong an kanira saday na sadiri na in-susuro-sagka. An iridasyon ni Inoy Desto sa may Layo napakadto kun Mrs. Gonzales sa paagi hamok sin diyes, baynte pesos, sanggantang, et setera. Mayad, kay tunugot si Mrs. Gonzales na sira man gihapon an mag-ataman san ingod. Para kay niyan, nano man na produkto san ingod, na sira man ngani intero an nagtanom, kabahin na si Mrs. Gonzales.
Sugad sin namungaw-mungawan hamok si Inoy Desto san magpasigi pa an kanira sakada nan haputon siya ni Mrs. Gonzales kun yadto na kasuro-sakada nira i-prenda na hamok an kanira na-bal’yan sa bungto.
Hasta sa irinuman, iristorya ini nira Inoy Desto nan sira Inoy Dike nan Odlot. “Ba’adaw, pale, kun madali pa yo’on na iyo nabal’yan…”, bagaw ni Inoy Dike.
“Aw, di’ ko na man tutugutan yo’on…”, salo ni Inoy Desto. “Yadto ha’k na Layo’, kun ‘di pa ha’k, di’ ko yadto ipaperde…”
“Aw …” entra man ni Odlot. “Kunsabagay, magra’ot kun paistaron man kamo do’n sa balay ni Mrs. Gonzales…?
“Ba’adaw man na payt mo yon, pale…”, bagaw ni Inoy Desto.
“Ma’o baga? Di’ ka na maghahal’it kay sim an bubong san balay…”
“Magayas?” Si Inoy Desto uli. “Taraski yo’n man na nabal’yan mi dako man an natakrip san linabayan san patubi…”
“Kay nano nag’ud man so’n an istorya, pale?”
“Aw, naimod mo na luniko an kali, kun tinadong yadto, an kun Kabisa kunta uga’ng an tatara’an…”
“Aw ma’o, mag-Kabisa ka man…”
“In-iisip ko ngani, badi meyor pa…”, karaw ni Inoy Desto.
“Payt na, kay kun gumana ka, kita an ma-bangko sa hweteng.”
“Aw, oo, iintrahan ta yo’n ubos. Kun mayaman na kita, pangpapahali-on ta na yo’on na mga dayo dini sa Bulusan. Sugad so’n kura Gubatnon, dapat so’n umuli na sa Gubat.”
“Di man yo’n taga-Gubat si Gubatnon, taga-Paghaluban uga’ng…”
“Aw, ma’o, kay malin si Galog ngani, Ilokano uga’ng.”
“Aw, kay si Tisoy ngani, di’ man mistiso…”
“…Si Kugita, oya man sa hubas…”
“…Si Mayaman, naki-hilamon man…”
“…Ho, si Nora, paratinda uga’ng isda…”
“Salbakut yo’n na iristorya, wara kinadtu-an, mas bali inuma na yo’n kay kangina pa yo’n na baso wara pagkikiwa…”
Nagpadagos an irinom, na binatugan hamok san pinatala ni Odlot na sayo na plato na turos na na-bubo, nan inutan. Inatulan ni Inoy Dike sin sayo na gin, na dinagdagan man ni Inoy Desto sin sayo pa. Taod-taod lunabay si Inoy Usting, na wara na man pagpahayi-hayi pagpaypaya. Wara pag-awat unagi man si Inoy Laloy, mamangno si Inoy Pando, na ama ni Odlot. Taod-taod, bunalad-balad man si Bagutoy, na bata ni Odlot.
Nagbatog na alas-dose, alas-singko na, di pa nahuman an irinom. Amot na an basiyo san gin sa hawan nira Inoy Dike. Pagdaghan san para-inom, nagrulusad na sira. May dunara na sin bangko na halaba. Pag-hapon-hapon, durungan na an surur’maton. Ungod na an pasuruhay. Di’ na nasabutan an klase san grupo, kay mayon na sin mga apo, may ama, may suru-soltero.
Dunako-dako an irinom. Kun may okasyon man, badi an selebrasyon san pagkasabawi san napolo na toros. Kahapon, an okasyon, an pagkalagalag san walo na agama sa bubo ni Inoy Pampano. Buwas, kun may magabnot na lato si Inoy Pando, badi selebrasyon na naman na dako.
Purulay-pulay sira sa dalan pauli. An iba na kulanting, nasagin-sagin man hubugon basi pag-irimodon. Harabo sira mag-tangway kun gab’i, kay badi wara makaimod. Pag-otro aga san irinom, awaton an urulit-ulit san kun pira an natodas na gin. Iristorya ini habang naghuhulat uli san sunod na selebrasyon. Kun haputon mo, badi mayon sin may hal’itan na balay o garingan, bakalon na gamit sa iskwela san kabataan, o asawa na nagkakadali ugaring pagpisar san kalo basi may ibarakal sugnaon. Pero sira, mga malaksli’on magsakada sin inumon sa tindahan.
Sayo kabeses, inagrangay ni Oya Binsing kun Oya Bebeng an manungod kun Inoy Desto. Punurbar man si Oya Bebeng, linuway-luway si Inoy Desto pagsabihi. “Aw, ayaw na so’on pamroblema, Mamay”, bagaw ni Inoy Desto, ngamhol an boses nan daghanon na waya-waya san kamot nan piriting-piting san ulo. “Ma’o na ini an gutob ko….Maski nano pa na kakolop-kolop, di na man ako mayaman pareho kun Peping ni Lama…maski ihapot mo kun Papay…”
Wara na pakipasuhay si Oya Bebeng. Aram niya na aram ni Inoy Desto, na si Inoy Isis, ama ni Inoy Desto, parahubog man na numero uno.
Haros oro-adlaw sira may irinom, para kay sugad sin diri sira nasumo. Sugad pa ngani sin bihirahon igbagat sin arak. Habo san kulanting hamok, maski pag-abri san gin, inu-ula an lugdang bag’o inumon an tuda. “Hali’on ta ini, kay ma’o nag’ud ini an binino…”, bagaw nira. Masakiton i-drowing an hitsura kun natulon san arak, biyo na napiyong nan nanguris sin mayad, luwas an dila nan tulos-tulos ginagabnot an tubi, an chaser, basi ituklang an pait. Pero pag-abot sin pistahan, gin an una na inhahandaan.
Pwera san gin, may manglain-lain pa na timplada: sirbisa-gin-kok, o tuba na may halo na bonay nan sin sirbisa-gin. Kun nano an danon san bonay doon, wara sin nakaaram. Basta sadto hanggan niyan, sa irinom, magduwa ka-tawo o duwa na dosena na parainom, sayo na baso an pagsasaralyuhan san hiwa. Turukal-tukal sin laway, sip’on nan galho. Kun malubog na an baso, kay kun an sumsumanan sinabawan na isda o suli na halimbawa langka, linilinu’an hamok san chaser nan winawasiwas. Libot uli an baso.
Ma’o ini an sukol san pakisayo sa Bulusan. Sa diri nakiinuman, matapsi an kanira pakiatubang. Maski pag-tagay mo, kun habo mo iduot an mudoy mo sa baso, tinitin’o nira sin “Ba’adaw, pale, disintihun ka kun nainom, ha?” Sa diri nakiinom, nano man na kasibutan, wara sin gusto magdanon. Sa kadaghanan, an habo makiupod, maisip, hagas, iba na tawo.
Kaya daghanon man an nakilabot nan naki-usyoso kanira san sayo na hapon na sinusog ni Romeo si Inoy Desto, nagkakadali an bata. “Papay! Si Mamay, inbubulusan! Pina-uli ka tabi!”
Daranon man sira pagdara kun Oya Binsing sa klinik sa Central. Nakuwa-an si Oya Binsing. Malin ika-upat. Wara kayaha sa Central, dinara sa Gubat. Malungsi-on pa siya san i-uli pagka-aga. Intil-igan hamok ni Menay nan ni Julia sin linanot, nan inparapa-inom ni Oya Biyay sin artamisa nan sin pamughaton na may syoktong. Inparadapugan man an alimpipingig sin lakadbulan. Wara pa sayo ka-semana, sigi-sigi na naman siya san kalo na inagsa. An ginasto, hali man gihapon kun Mrs. Gonzales.
Bag’o natapos an taon, manglain-lain pa an bunulos sa buhay san pamilya ni Inoy Desto, na kun tutuuson, naturalon na sa mga Bulusanon. Wara man sira sin pakasabot san dahilan so’on, basta yadto na taon, tunaas diyo an tukal san kalo, bakay, lukad nan bandala. Hataas man an bakal kada kilo san lagting nan ilog. Para kay, an pag-ayad san kabuhayan panandalian hamok kay inintrahan na san akap. An dati na pino na bandala, niyan puro na pahuros kay inkakaradali. An bulaga na pili, kaupod na sa pilihan kay tutal kuno “di’ man yo’n maimod sa lagting kun hilaw o nikit”. An kalo nan san bakay puro man kadali basi makadaghan. An resulta, inharabuan an produkto, nan sinayumahan an iba dahil sa kadaghan. Pagka-Hunyo bunatog man an mga barong-barong. Grabi an danyos sa lubi nan abaka. Sa karkolo san mga maaram, mga duwa ka-taon bag’o makalukad gihapon. Sa sugad kura Inoy Desto sayo sini an bo’ot sabihon: maghahararom an kaprendahan san kanira nabal’yan kun Mrs. Gonzales.
Sadto, may mga ataman sira na manglain-lain na hayop, sugad san manok, pato, nan orig. San una, “inhuhudam” hamok an pato pagpabunaya. Mamangno, diri na namag-uli an ataman kun inpupugad. Maski nano na kitik-kitik, wara na sin manok na nauli. Kun iba na, inaanod sa kali an rinupdop na balukag.
“Nawara na naman an solog-solog, Papay”, bagaw ni Amit sayo na gab’i na nagkakaraon sira. “San sayo kahapon, an tungkayan na umagak na naghihilumhom an nawara”.
“Tsk, ayaw na so’n karibok kay badi sinumsumanan na yo’n”, bagaw ni Inoy Desto. An parahubog, nakasabot sa kapwa parahubog.
“Ma’d baga kunta kun sa pagbuhay napakadto”, sugbot man ni Oya Binsing. “Sa irinom man hamok…”
“San arin ngani yadto, an linubong ta na manok na tinakwaw, inurukad nira Padraks, kay insurumsumanan”, dumdum man ni Menay.
Si Inoy Desto na an tunapos san istorya. “Aw, kun maubos an ato ataman, diri ta na pagliwanan. Wara man mutang kun iba an mag-iihaw. Maabot an panahon, bihira na an mamag-buhi sin ataman na manok. Pagbuhay man kunta, nan uyagan san mga kabataan an mga ataman. Para kay ultimo kalunggay niyan inbabarakal. Masayunon man ha’k kunta an pagbugsok so’on sa hawan”.
Sayo na odto. ingahoy ni Oya Binsing si Julia.
“Po!”, simbag man ni Julia.
“Kadto daw ngon’a sa tindahan nira Paring, bumakal ka sin salapi na hipon nan sin salapi man na gas”.
“Umpò”, simbag uli ni Julia. Binaton an sintimos nan kunadto na sa tindahan.
Linabayan pa niya sa may puno san kulis nira Oya Pinya si Inoy Dyoning Castillo, nagkakaros san sorbetes hali sa kaniya karo. An tolo na bata na namagbakal mga kauruyag pa niya. Sa saday pa na isip ni Julia diri man niya masyerto kun na-ibog siya o diri. Diri man ngani niya matandaan kun nakatadi na siya sin ays grem. San magkumple-anyo an sayo na maku’apo ni Mrs. Gonzales, nakatadi man siya nan san kaniya kinamanghudan sin kok. Habak niya an bote, luway-luway an tiyok.
Pagbalik niya hali sa tindahan, linabayan uli niya an kauruyag na namagkaon san ays grem. Sa piliw san tinampo yadto si Inoy Dyoning namahik san dangga nan nagpapatiling-tiling. Ginahoy siya san sayo na bata, si Ester, nan pinatadi san ays grem. Nakaduwa man siya na dila.
“Oya ‘gud si Mamay Inggay, hali sa Manila!”, bagaw ni Ester, siya uli an nagdidila san gapot na sorbetes. “Ba’a na daghanon an dara!” Inpadayag niya kun Julia an purselas na plastik, nan san kaniya buhok na may bag’o na ipit, maski malusaon. “Patapo ini sa ako.”
Wara man masabi si Julia kundi usyusuhon an mga inpadayag. Naglalakaw siya pauli san paypayon san ina ni Ester, si Oya Fe, kamanghod ni Oya Inggay. “Hoy, Julia, kan’i ngani kay may ihatag ako sa iyo…”
Kunadto si Julia sa may palhugan san balay nira Oya Fe, nan binaton an sayo na losa na pinggan na biskwit. “Ho, pagbarahin kamo sini na biskwit, dara ni Manay Inggay, sugadon mo kun Mamay mo, ha? I’uli mo na ha’k ini na pinggan”.
Nagluluru-lukso si Julia pa-uli, may bitbit sa duwa na kamot. Naruyagon siya mag-imod san mga biskwit kay iba-iba an itso: may bito’on, may bulan, may talimon, may triyangolo, may kwadrado, may tawo-tawohay. “Mamay! Mamay…!”, tag’ok niya yadto pa hamok sa kanira lakdanan.
“…Imura, ha?”, bagaw ni Oya Binsing san masabutan an dahilan san karuyagon ni Julia. “Maraot-raot ha’k yo’n si Inggay, pero niyan balik-balik ha’k an Manila. Nagpapa-sweldo kuno yo’n. Mayad pa siya…” Diri man sigurado kun sin’o sa kanira an insasabihan ni Oya Binsing, o kun nano an mas mayad kun Oya Inggay—an pagbalik-balik sa Manila, an pagpasweldo, o intero ini, maski bagaw ngani niya maraot-raot ha’k. Kun reraparohon, kada ma-abot, an nasasabi pirmi niya “mayad ka pa, mayad pa sira…”
Si Julia, wara man pamati. Manila, sa isip niya, pagdako ko, makadto man ako sa Manila.
Taod-taod, naki-agaw na man siya san sayo na pinggan na biskwit.
Pebrero 15, 2004
No comments:
Post a Comment