Dako an iniba san buhay ni Julia sa dati niya na buhay san pagka-daraga. Sugad san una niya na pagsiway sa pamilya basi maghanapbuhay, ini na pagliwat diri man masakit para kaniya. Nahimo niya na masayon an pagbatog nira, maski o dahil si Rene, kun iba na tangkudan an nasa isip kay diri mainistorya, nan haros naghuhulat man san kaniya desisyon. Kaya kun nakadesisyon sira, o siya, wara na sin labi na pasuruhay.
Sa sulod sin lima ka-taon, nakatolo sira na bata. Sa upat ka-taon nira na pagrugaring, sugad na man hamok sin baynte anyos na sira na mag-asawa. Aram na san kada sayo an pangiwa-kiwa. Ma’o man an mga kaluyahan nan kakayahan san personalidad. Niyan nira nagagamit an kanira mga kinaadman na hali sa kanira mga magurang—may tinukdo sa kanira, may nakuha hamok nira sa pagmasid—na badi ma’o na man an paggagamiton san kanira kabataan sa panahon man nira.
Batog san saragday pa an kanira kabataan, kanya-kanya opinyon manungod sa kun kunay hawig an kabataan. May nasabi pareho kuno kun Inoy Desto an korte san pandok, may nasabi na an kiray sugad san kun Oya Mameng, bagaw man san iba an korte san irong hali ada kun Oya Binsing. Pero wara sin nakisuhay kun may nareparo san mata nan san panit—an pagkasingkit nan san pagkamaputi—hali nag’ud kuno sadto kun Inoy Ilis. Kun iba na, may nasugad, “akay baya sugad ini na kabataan sin mga paryente ni Ponga?” Bagaw man san iba, si Janet kuno, “sugad sin munyika na Haponesa”.
Wara sin nagrereparo san istilo nira na mag-asawa. Sugad kun Oya Binsing, si Julia diretso sa kaniya padurudesisyon nan mayad magpahino-hino.Sugad kun Inoy Ilis, si Rene may pagkalupaw, maski oyon man an kamas sa pasakay, sa dagat nan sa uma. Sugad kun Oya Mameng, kidit si Rene sa kabataan, dagos lusad kun nabati na may kapasuhay o kahaghag kun may binabati an bata. Sugad man kun Inoy Desto, an rason ni Julia, “pabay’i sira makasari nan makaaram…”
Niyan, mas makamas sira, mas malaksi. Depende sa nag-iimod, ini pwede na dara san inspirasyon, o dara san dagdag na pangaipo.
Sa sangtaon, an may kaabak’han nakahag’ot sin duwa kabeses, kun susunudon an tama na edad san abaka. An lubi man, nalulukadan kada kwarenta’isingko diyas, kun diri pagbabagyohon, na diri man syempre nangyayari. An pag-isda man, sige an sakit kay, pwera san mga maaram na san dinamita nan paghimo sin pinuhon na hukot, sigi man an daghan san mga dayuhan na paraisda, mga basnig na sadiri sin daragku’on na isdaan sa iba na lugar san Pilipinas o mga paraisda na sugad san mga Hapon nan mga Insek. Kaya. sugad san lubungan sa Bulusan, an dagat sigi man an si’ok.
An dati na inatado na isda sa ulayan, wara na niyan. An ulayan natukalan na san pisaran. Kinilo na an isda, diri na pinidaso o inatado. Mas mahal, kay daghan na na kamot an inagihan bag’o nakaabot sa konsumidor. An bugas, na dati intatakos sa otsaba, litro o gantang, niyan inpipisar na man. Pinaretira na man san pisaran ini na mga dati na takusan.
Kada taon namahal an presyo san lana nan san gas—lalo na an gas. Sa sangtaon, diri nawaraan sin pagtaas san presyo san gasolina. Maski wara man sin mga makinarya nan sin sasakyan, minamama man san mga tawo ini na pagtaas san presyo. Inkukuruno-kuno pa hamok an pagtaas, nag-una-una na an mga paratinda, nan pag-anunsyo san gobyerno san bag’o na presyo, napaharataas uli san presyo, kaya duroble pirmi an danyos sa parabakal, na wara man mahimo kundi magngurub-ngurub, nan mag-isip sin pagpahino-hino. Pwera sini, may mga iristorya manungod san dinoktor na pisaran.
Sa panahon san kapigaduhan naiimod an kaayadan nan karat’an sa daghan na tawo. Sa mga gusto magpakabuhay, an solusyon man hamok, dagdag na kamas, nan pahino-hino. Kun wara sin suda, pwede man an luto pugaan sin lunop nan sabragan sin asin. An luho na kamiseta, pwede man turutangbulan. An ginusap, pwede na man igatong, imbes na tap’ongon hamok. Para kay, dahil puro nangaipo, sinakit an mga radag na lubi, kahoy na igaratong nan ibaralay, hasta san mga produkto san dagat. An resulta, haros wara na sin napupurot na lubi, maski lando. Wara na sin libre na tadlok.; an diri magbakal, inaakusar. Sa dagat man, inkakaralas an gulaman, kaya tag-awat dumangba. An balat na dati namaratapata kun hubas, niyan bihira na maimod. Diri hamok an gasang an inkukuruha nan inpapabakal, maski an baybay sa dagat nan san kabagtu’an sa salog, pinamaghakot na. Idagdag pa na dahil san mga kemikal na ingagamit sa mga pasakay niyan, napu’o an mga isda, hasta san mga tamsi na namagsalag sa layhon. Dahil diri nira kontrolado an presyo san lukad, bandala nan pili, may mga parapisar na ina-aprita an proseso, sugad san pinahuros na bandala nan bulaga na pili. An resulta, lalo lugod naraot an presyo.
Wara kaawat, ilo na man si Rene. San wara na si Oya Mameng sugad sin dako an naiban sa kanira pamilya. Dako an presensya sadto na kanira ina. Kaya ada mas daghan an sunalida, mga kabataan nira, nira Kardo nan nira Itas, na ma’o an tunapon sa balay ni Oya Mameng.
Maski sigi an turuk’isan, hurumutan, durumutan nan surudyaan, daranon man gihapon sira na magkamaranghod. Parasa-pasa hamok san mga sinut’an, pasaralo-salo sa kun sin’o an mahustu’an. Sugad sira sini, hanggan makadaginot an kabataan san pag-iriskwela, ruluway-luway pagbatog sa gred wan, wara kamangnui, may nagtarapos na uga’ng.
Nginarat pa sira Julia san manutisyahan na unalsa ngay’an kuno si Paring kun Tirso. Biyo na an duwa san maaraman nira. “Ba’adaw si Tirso, kay sigi an labay-labay sa tindahan ni Oya Paring, sira man ha’k ngay’an an magkakadagusan…”, bagaw ni Julia.
“…Kay ma’o man gihapon an natandaan ni Oya Paring…”, bagaw man ni Rene. “Aw, nano na ngay’an so’n an igahoy ta, Paring na hamok, maski gurangon pa sa ato?”
“E, bahala na…kun nano…”, simbag ni Julia na nagtuturo-tinawa.
San magbaragat sira, wara man sin naging problema, kay si Paring na an ununa. “Iya, Julia, di’ na ako ma-Manay sa imo, basta ayaw na ako pag-o-Oyaha, ha?”
“Ikaw hamok…”, bagaw ni Julia, nagtutu-rutinawa gihapon.
An nasa isip nira, pareho san iristorya sa purum-puron, sa mga turu-tindahan, sa namagpuruyungko: si Paring kay may idad na, badi diri na magbabata. “Maski nano na paranga sini ni Tirso, di’ na ini makasayo…”, bagaw san iba na makaraw.
Diri na man kinaipuhan, kay san mabuhayan si Menay san bata nira ni Gener, binulusan siya. Wara kapupo an dugo, maski san dinara sa Sorsogon. Didto na siya kamatay. Mas ngana ada an hibi ni Julia nan ni Tirso, dahil siguro sa luoy sini na gurang nira na kamanghod. Para kay aram nira na makapamunay na man siya. Sa pag-iristorya nira ni Gener, kinuha nira Tirso an kabataan ni Menay sa una na asawa. Bigla, upat na tulos an bata ni Tirso nan ni Paring.
Marso yadto na abunda kay pira na kabulan mayad an panahon, wara sin unagi na bagyo na makusog. Niyan na bulan, gradwisyon nira Janet sa elementari. Siribot sira sa balay, sugad sin may ipakasal. Nakadisponer si Julia sin puti na bado. Nakahudam man sin sapatos sa bata ni Kardo. May diyo man sira na ibos, suman, nan binut’ong, nan sin sinanlag na namo. Kinontrata man ni Rene si Inoy Bosyo na “ayaw man tabi paglimuti pagpitika an bata ko…” Si Itas, may kinutos na isparago na piningkit sa bado ni Janet. Pag-isusulod sa geyt, sinab-itan man ni Paring an bata sin kulintas na everlasting.
Puro sira may diyo na kulba, kay pan’o si Janet an balediktoryan san kanira klase, dinaog pa kuno an bata sin maestra, na ikaduwa hamok. Kaya mapingkit si Julia sa isteds (habo si Rene kay naraw’ay), nan si Janet an mabatog san Panunumpa san mga magradwar.
Oktubre 8, 2005
No comments:
Post a Comment