Sa Hongkong, nagbaragat an daghan na bagay na hali sa iba-iba na lugar; an hali sa iraya nan san hali sa ilawod; an hali didto nan san hali dini. Nagbaragat man an hali sa nayntintakla’on nan san moderno nan bag’o. Maski sa pagkaon, may mga sarakot na kun sa Bulusan, makatitinawa o makangangarat, kun di’ man makangingirhat; sugad san tawge nan san biriran, o san pinya nan san mani, na nagsarakot sa diyo na putahe. Bagaw ngani sa ato, ‘nagbagat an tinidor nan san kasili’.
Sa mga piliw-piliw san siyudad, yadto pa gihapon an hitsura san dati na panahon; sugad man hamok sin nakabalik sa panahon sadto, san ini na lugar diri pa asensado. Yoon an mga istruktura nan kabal’yan na an pagkahimo istilo pa na sinauna, batog sa kudal hanggan sa bubong, hanggan sa mga sabong. Idagdag pa dini an ugali san mga tawo, na sigi pa man an obserbar san mga kapistahan nan mga tradisyon; mga kinaugalian nan kinaan’dan.
“E, pan’o baya na an mga balay nira, maski sadto pa sementado na”, bagaw ni Mila san mapag-ergohan nira ini. “kaya diri basta nararaot. Diri sugad san sa ato na mga balä nan anahaw hamok, na kadiyu-diyo, lupa…”
“…Babagyuhon pa…”, sugpon ni Julia.
“…Buburuligan pa…”, dagdag pa ni Mila, na an bo’ot sabihon, an pagliwat-liwat, ingigiyahan man san pag-iba-iba san hitsura san mga lugar nan pagkararani, labi kun an binal’yan hinud’manan o sadiri sin iba. Sugad san balay mi, sa isip-isip ni Julia, na liniwat san mabutung na sadto ni Mrs. Gonzales an kanira nabal’yan, nan dinara didto sa Sapngan. Sa kahihingayad, may mga suy’ab na nadagdag, may lunob na pinahalaba o pinahalip’ot.
“Maski an mga tinanom”, padagos pa ni Mila, “may namatay, may napal’ak, may nabuwal san bagyo…”
“…May nanunutan…” bagaw man ni Julia.
“Maski an salog, naliko an awas, kay kun nabaha, nan kun may natagbong sa sayo na piliw, kay basi humalapad an sadiri….di’ bale kun an sa luyo san salog, nasaday man…”
“Saka…?”
“Aw, nano pa, di mahod may tirigbasan…”
“Mayon pa man ada so’n sa’ato niyan na panahon…?
“Mayon pa sin nano?”
“Sin mga tawo na akap-akapon?”
“Awh…makarin…? An presyo san barak’lon, pirmi ha’k magliliwat, pero an ugali san tawo, di’ na man ada magbabag’o…”
Wara man sin masyado na nabag’o sini na pag’uli ni Julia, na ‘malin ikaupat na, tuna san una niya na paghali. Sa airport, kun sasayudan man baga an namag-imod kanira, marereparo an awa (mayad pa ini…),paglibak (…irog-irog man sini so’n …), nan hababa na pag-imod (…ma’d kun diri surugu’on man ha’k…).
Mayon man sin nagpipirit na alsahon an kanira dara-dara, maski insasayumahan nira. An diri maaram magsayuma, o an diri pa anad, nadadara sini. “Miss, ‘tulungan na kita…”, bagaw san porter na nagsasarit pa hamok, inbatugan na pag-usungan an kariton san bagahe san kasabay ni Julia.
“Ay, ‘wag na lang”, sayuma san babaye. “Kaya ko na ‘yan…”
“Panigarilyo lang, Miss…”, pirit san lalaki.
“E…”
Nag-una na an porter, usung-usong an kariton san mga bagahe san balikbayan na suruguon. Pag-abot sa luwas, wara man pag-awat, naimod man tulos sira san sayo na grupo sin tumatapo, mga unom ada intero, puro namagwaya-waya san kamot, puro tinawa, namag-gahoy.
Dunukot an babaye sa bulsa san saruwal niya sin diyes pesos, induhal sa porter, na sagin man nangahka sa ulo nan namundo, nan bagaw “Ginagawa n’yo naman akong bata…”
“E, sabi ko naman, kaya ko na…”
“Oo nga, pero, ‘wag mo naman akong gawing parang bata…”
“Sabi mo, panigarilyo lang…”
“Tsk, ‘di bale na lang…” Matumparing na an lalaki, usong an kariton, napiritan an babaye na tukalan an dyes sin baynte, nan dinuhal uli sa lalaki, na madaliay man magbirik pabalik.
Kinadali pagbatuna san lalaki an kwarta, pinilok nan sinulod sa bulsa niya. Manipis an tinawa, wara na ngani pagpasalamat.”
Madali man hamok an lipad san babaye, na naulingat na san karaging san mga tumatapo.
Kun wara sin tumatapo nan daghan an bagahe, napipiritan magtaksi, sugad kun Julia, na pwera san sadiri na bagahe, may padara pa ni Mila.
An aram niya, kun de-pasahero, dulaw an pinta san lisensya san berlina, para kay malin puro man berde an plaka san mga lisensya san taksi sa airport.
Punila man tulos siya, para kay hinahapot sira kada sayo kun pakarin, nan inuuna an mga harayo an pakadtuan. Nalihisan man sin mga upat na biyahe, bag’o siya pinasakay. An drayber san taksi, bata pa man, tinawa an pamandok nan mainistorya habang nagpapadalagan pakadto sa paradahan san Elavil sa Pasay. Otsenta an kontrata. Wara sin metro an taksi.
“…E, saan ho kayo galing n’yan. Misis?”
“Sa…ano…sa Hongkong…”
“A. Matagal na po ba kayo do’n?”
“…Hindi…”
“Taga…Bicol ba kayo?”
“Oo.”
“’Buti pa kayo, abrud, kami dito, mahirap ang buhay…”
Wara pagsimbag si Julia. Iniisip niya an pasahe, na kun sa bus, badi wara pa sin dyes. Kun taksi man na may metro, badi wara pa traynta. Nabasa ada san drayber an nasa isip niya.
“E, mahal kasi ang mentenans ngayon, bukod sa gasolina….May binabayaran pa kami sa airport, may sa pulis, marami…kaya, mataas nang konti ang tsards namin, kumpara sa metrohan…”
Matrapik, kaya sunulod sira sin looban dini sa may rotonda san Pasay. Masi’ok man an dalan, may mga turo-tindahan na hasta sa dalan an paninda, may mga traysikel na pawala-patu’o an dalagan, may mga manok na iburulang na an kulungan nasa piliw san tinampo, may mga ayam na buhi, may kabataan na nagpaparalanat.
“…’Kita n’yo ‘yan? ‘Sama ng buhay dito, ano? Ako nga, kung magkakaroon ng pagkakataon, mag-aabrod din ako…”
Wara man pagsisimbag si Julia.
“E, kelan ang balik n’yo …?”
Mayad man na nakasangpot na sira, kay habo na man ni Julia magsugpon nan magsimbag sa usyuso san drayber.
Kay an kundisyon nira otsenta, ma’o ini an tinagama ni Julia. Wara man siya pagpreparar sin bagaw tip.
“Dagdagan n’yo naman, Misis…”
“‘Di ba otsenta? Eto na nga…”
Wara pagbabatuna san drayber an induduhal ni Julia.
“…Dagdagan n’yo na…”
“Ang mahal na nga ng singil ninyo…”
“E, sa kumpanya yun, ‘paano naman ako? Dagdagan n’yo na, o…”
“Kung sa metro, dapat wala pang singkwenta ito…”
“E, sinabi ko naman sa inyo…”
“Wala na akong pera…”
“E, galing naman kayo sa abrod, e…”
“Bakit, ang palagay ninyo sa amin sa abrod, namumulot ng pera?”
“Konting tip lang naman, Misis…”
Pag-upras, dahil gusto na man niya mahuman an pasuhay, labi na nagtitiripon na kanira an mga usyosador, dinagdagan na hamok ni Julia sin baynte, hinusto na sanggatos. Habo-habo pa batunon san drayber, para kay malin napagal na man, kaya kinuwa man gihapon. Bag’o pinaragubrob an taksi, sinur’matunan ngun’a si Julia. “Magbibigay lang, pinagtagal pa! Ang kunat mo, tsimay!”
Baralik-balik man gihapon an gusto mag-alsa san bagahe ni Julia, hasta san mga paratinda. “Mani, popcorn!… ’Garilyooooo!… isis, bagids?”
Iba an imod sa kaniya, sugad sin mga andam na kun maulingat siya sin diyo, mag-uurunahan paghakwat san kaniya dara-dara, lalo pa na naiimod an mga tiketa san eroplano na nakasab-it sa kaniya bagahe. Abay pa, inkuku’og siya na nagbabakal sin tiket, kilay-kilay an mga dara-dara.
Sugad san dati, naisipan niya magbakal sin sayo na lata na biskwit; ipatarapo. Maski aram niya na magsisipat an iba, naisip niya na mayad na gihapon an mayon kaysa wara.
Sugad sin paragalon an kaniya mga kasakay na pasahero, halata sa mga hihitsuraon nan kikiwahon. Pwera liwat san si’ok, sigi man an kalulu’go san bus kun nalabay na sa lubak na mga haragrumon.
Mayon sin may mga sagmak na kabataan, na kun tutuuson, dahil sa dara na si’ok, ramok nan ribok, angay kunta bunakal na sin maski sayo pa na tiket basi may maokupar pa na sayo na ingkudan, nan mamagpakaginhawa man. Kun sa iba, an pagbiyahe okasyon sin pagsul’ot sin medyo presentable, kabaliktaran an naimod didto sa kabataan, na an mga dugnit na sul’ot iparahik pa san sip’on na namaghuthot. Kadiyo-diyo may nag-giginawi. Maski naiirita, diri na hamok namagtin’o an iba na pasahero. Namaghulat na hamok san paghapit san bus didto sa mga karihan sa dalan. Pag-abot didto, haros intiro man nagrulusad, hasta san diri man makaon o wara kwarta na ibarakal kaunon. An iba, nagpirila sa maangsuhon na ihian. An iba na lalaki, didto pagpaturay’og sa mga raot na bus na nakaparada, talikod sa tawo maski diri man tago. An iba, nagpahangin ada, matapos magpasungaw man sin maraot na hangin. May nagpurugkot sin sigarilyo nan nagpa-ururot-urot. An iba pa, nagbaralik man tulos sa ingkudan sa bus.
Mayon sin diri nakati’os na diri maki-istorya sa kaabay sa ingkudan.
“…Kay diin kamo tabi sa Manila?”
“A, sa kuwan, sa Bacoor. May nabakal na duta an batit mi, sa saro na subdibisyon…may balay na sinda dida…”
“Diin man tabi namagtrabaho an bata niyo?”
“Tolo ina na batit mi. Saro na nars, nasa Canada na, nan sin duwa na seaman. An saro na seaman an tagsadiri sadi na balay…bilin an pamilya.”
“Mayad pa daw kamo, ha? Kay trangkilo an kabataan. Diri man tabi kamo in-agda san nasa Canada? Magburu-bisita?”
“Aw, amo man. San saro na taon, nagpasyar man kami didto ni misis, nagsangbulan man kami didto. Para kay, huh, sabi ko, mauli na kita kay malangkagon man didi, nan grabi an hagkut…bali an gusto mo lang mangurukut maghapon, mapahingalo lang paghigda kun makaon, nan higda na naman…”
“Ay, kun ako, badi di’ na ako mauli…”
“Aw, sabi ko ngani, kun arug man lang sadi didi, mas bali sa Pilipinas na lang ako, kay magagadan ako didi sa pung-aw, wara sin kakilala, kay lain ko ngani kilala an kararani…Nan saro pa, didi sa ato, nakalakaw-lakaw, iksirsays baga…”
“Kumusta man an bata niyo didto? Matiano man an buhay niya? Diri man namundo na pareho niyo?”
“Aw, mayad man sinda san agom niya. Mayad kay nakaagi man sin Pilipino na naging agom niya, para kay lima na ka-taon, wara pa pagbabatit, kay napapawut kun paano aatamanon…”
“Kay nano, diri pwede magkuwa sin kadanon, na maski uli-uli?”
“Aw, iba man duman san didi sa ato, na kaya magsuweldo sin katabang. Duman, an may katabang, an mga mayamanon, an kaya magbayad…”
“A…masakit magpamilya didto…?”
“Masakit lalo pag sadit pa an batit, labi kun kaipuhan magtrabaho san mag-agom. Sabi ko ngani, ti’aw ko lang, ita’o na lang samo’ an batit, kay kami na lang an maataman, tutal makusog pa man kami, habo man ugaring…”
“Kun dini baga sira, di masayon an pangabataan, ha?”
“Aw, kun iisipon baga an mga kadipisilan man didi, dai bale na. Una, masakit an trabaho hanapon. Kun didi lang sinda, di man siguro sinda makapundar sa halip’ot na panahon. Dangan sigi pa an marahal san mga barakalon. Sugad sin mas dipisil lugod didi sa ato…”
“Ma’o man nag’ud `ada, kay sigi pa an harali, kun diin-diin na baga nakaabot an mga Pilipino niyan…”
“Amo baga. Bali sin nauso, pero lain man, mas dara sin pangaipo…”
“Ma’o. Para kay sigi an rilibot, pag abot dini, an dati na ugali ma’o man gihapon…”
“Amo. Dangan an iba man, lain man nag-iiba an buhay. Amo man gihapon. An iba ngani, garo nararaot lugod an buhay….Sugad sadto na…aw, malarga na ada, kay sunakat na an drayber…aber daw kay ihi’an ta ngun’a…bayaan ko ikaw… HOY! Mister drayber, ayaw daw ngun’a tabi, kay makada lang ako sa kubeta…bulungon ko lang ini na kaihion…” Rinabi san lalaki an mga pasahero na nakaingkod sa may pasilyo san bus. Wara pagbaleha an mga bagahe na nakaulang sa agihan, mga kahon, bag, nan sin mga garo-garo na diri na nakahusto sa kargadera sa irarom san bus, sa bintaas, nan sa irarom san mga ingkudan.
Pinaandar san drayber an bus. Inparaduunan an silinyador, inpapakidit yadto na pasahero, basi magkadali. An iba na pasahero, nairita. An iba man, nakatinawa.
“Hmh! Kangina pa ini pag-alto, wara na pagkadto sa kasilyas kay sigi an istorya…”
“Ayaw man ngun’a tabi pagpaandara, Mister Drayber, kay kun matayhaw sadto an kaihion…”
Sa luwas, may unabot na naman na bus. Nagkasiribot na naman an mga tawuhan san karihan. Oras ini sin aragi, kaya sugad sira sin pinagmagngarat, kay kun diri, mamaghulat man hamok sira, diri nakabisay sin turog kay kun may nabati na ragubrob.
Kun wara pa sin kostumer, an iba sa kanira sigi hamok an luru-luskay san mga pagkaon, inhihinguha na maging sugad sin pirmi bag’o lutu’on, maski pira na kaadlaw sin kapasu-paso’a; dadagdagan hamok sin padiyu-diyo, nan pagsasarakuton. Ma’o ini an paagi san tagsadiri basi makadelihensya man, makabawi san libre na kaon san drayber nan konduktor san bus na malabay didto hakot an mga pasahero, nan san kabahinan san iba pa na naki-abay, maski wara man ambag na kapital o kapaglanan.
Pwera san intutulod na pagkaon nan inumon, may tinda pa na mga kakan’on an karihan: pan, sortidos, mga dulsi na ube, mani, hilaw na saging, arina na uraro, pinamara na mangga, bukayo, nan balikutsa. Mayon man sin mga garapon na plastik na may sulod na manglain-lain na dulsi na pili: molido, kumpitis, nan buding na saragday hamok an hurma’an. Pareho man san putos san iba na dulsi, may marka an mga garapon na ngaran sin dulsihan dini sa Quezon. Badi kun nalabayan, nan kun may bo’ot an mga ilog, badi mayon sin magsusugad sini:
Una na ilog: Hoy! Kuan! Bulusanon ka, ha? Mapakarin ka? Taga-Bulusan man baga ako? Kila ko ngani ikaw! Nagpaparalabay ka didto sa Tungod, harani kura Dikoy. Didto ako hali, Naba’, namati ka? Hoy Hoy! HOY!
Ikaduwa na ilog: Tsk! Maburungon ka liwat. Di’ ka man so’n nabati. Nan kun mabati ka man, di’ ka man masabutan, kay tawo yo’n, ikaw, ilog!
Una na ilog: …Ma’o, ha? … Tsk, iya puyu man kay matanglihon an baho mo…!
Ikaduwa na ilog: Madali-dali, sayo man na matangli. Kay diri pareho man an inagihan ta? Tinukdol, linanta, nan linagting sa Kapangihan, binulad sa Central, binulad uli sa Gubat, binulad uli dini sa Quezon, nan dini na man inilog, linab’unan, pinilsit, dinulsi, nan pinakete. Mala, pira na kita ka-semana sin kasudangi dini? Nahulus, namara an dangga? Pira na?
Una na ilog: Iya hala, ikaw na’k an d’yos…
Sugad san iba niya na biyahe, atrasado an abot nira. Hataas na an sudang, uya pa hamok sira sa Camalig. Nagparatan-aw si Julia san mga pasakay, na sugad sin mahiwas na banika na bulawan—an hinog na paray na anihon, an uhot na bulud-bulod, maski an tuda san paklang na inasyab—na napasambangan sin mga itom, an daragkuon na buhay na kabagtuan na hali sa tuga san Mayon.
Mayad an panahon, nan talagsa an panganoron. Kun sasayudan an Mayon, maiimod an puti na aso na nagluluwas sa hiwa, sugad sin pinutong na korong na buhok sin babaye, na inpapalid pakadto sa sayo na piliw. Kun nadumduman niya, sadto an sinsilyo na in-aako sa Pilipinas, may nakapabutnga na ukit sin Mayon na sugad nag’ud sini an hitsura. An manintimos, bronse, nan sa printira may soltero na huba na nangingkudan sa padat-ulan sin platero. An piso, baynte nan dyes, mga plata, nan sa unahan san Mayon, may babaye na halaba an buhok, halaba an bado, nan may pugol na maso na inbubutang sa padat-ulan.
May naghihimalid pa. May naghahakot san inani. May nagtatap-ong. May kabataan na nagbuburadol. May paniyo-diyo na nagpapalpag.
Habang nagtatan’aw si Julia sa inlalabayan na kapasak’yan, nahanapan san mata niya an karabaw.
Panabot niya, dahil aranihan pa hamok, kaya diyo an karabaw na naimod. An totoo, sigi pa an diyo.
Sa diri maawat, mauuso man sa mga para’oma an makinarya, na pwede man arkilahon. Malaksion an trabaho, diri pa masyado asikasuhon. Diri na pagpapasabsabon o pagpapalab-ogon. Diri magririmrim nan pagbubulungon. Pwera san pag-arado, pagpagulong nan pag-surod, pwede man ini mag-ani nan magpalpag. Kaya an paray, mas malaksi maging kwarta: ibarayad sa arkila sa makinarya, kabahinan san tag-pasakay, ibarayad sa sinakadahan sin abono nan hilo, kun nano-nano pa. An tuda na diyo, dahil ngani kwarta na, madali na man gastuhon. Dati, natataod-taod pa, labi kun nahugak magbayo, kun nahugak magbulad, kun nahugak magsursi san gisi san buladan na banig, o san gisi na sako, o kun nahugak magpas-an pakadto sa molinuhan…
Dati, pakaani, pakalipas sin pira ka-semana, may aanihon uli. Kabahinan ini san mga soltero-daraga, kun nakahagumon, nan may purupiriknik, o oro-inkumon. Kun diri, pwede pa man hiwagaon an paray na natitipon pa hali sa saringsing. Kun binubuhian an manok o itik sa saringsing, nakalibre na sin iturukdag.
Sadto yo’n, san wara pa liliwata an gahi. Niyan, an intataranom, mas daghan an pag-ani; kun sadto duwa, niyan tolo ka-beses. Para kay ini na gahi, grabe an pangaipo sin abono, maruri sa peste, nan wara na sin saringsing.
“Wara na?”, bagaw ni Julia sayo ka-beses na nag-gahoy si Rene, pagka-arami na ubos na an padara niya na sintimos, wara pa susulit an bulan. “Ba’adaw man, atog bagaw ko kunta, pahustu’on ta, kay basi maubos na man yo’n na ato bayadan…”
“Atog…” sugad sin naraw’ayon si Rene magsimbag. “…Kaipuhanon ko sin ibarakal abono, kay madali na magbu’hag an paray…”
“Kay wara ka pagtagama sin sa abono hali didto sa inani mo pa ha’k?”
“Iya kay…naubos na man baga…?”
“Ma’o, pero, panabot ko, an igbabakal ta so’n, hali na man kunta do’n…”
“Iya kay, ingamit mi na man…san kabataan…sa balay…sa pang-oro-adlaw…”
“Tsk”, tagu’to ni Julia na sinundan sin hangos na hararom. “Pirmi hamok kita sini magbubugsa…”
Wara pagsimbag si Rene. Liniwat na hamok ni Julia an istorya, naharak san bayad sa telepono.
Septyembre 25, 2007
No comments:
Post a Comment