Piyu-piyo: Ika-3

Hoy! Na’ baya’, di’ nag’ud kamo mapasuhay?”, tag’ok ni Oya Fe. “Asi, ha, may malugtok ngani do’n…” Inít na an boses niya.

“Atog ayaw na so’n”, huring san sayo sa tolo na bata na lalaki, sa sayo pa na nagbibiyaw sin kautod na tadlok, ibarabad sa rapong-rapong na anonang. “Uya na baga, hu”, intutukdo niya an mga radag sa palibot san puno.  “Daghanon na ini, ‘mus na”.

An mga anonang hirignugon. Kun tinatamaan san banaag san sudang, na-kurukintab, sugad sin matam-ison na prutas. Para kay an kolor sugad man sin laptok na punu-on sin nanä, na madali na magbuswang. Kun nano an kalinig san hinog na anonang, ma’o man an atï san digta. Pinupusa hamok an sayo na prutas—sugad man hamok kasaday san bunga sin limon—sa papel, bag’o ipakupot. Pag-mara san digta, sugad sin takla. Hasta sa kamot, nakupot an digta.

An dahon san anonang, idarapug man sa alimpipingig kun may trangkaso.  Sadto, san diri pa uso an doktor, epektibuhon an anonang. Niyan, sugad sin lunuya man an epekto sini.

Sununod man an duwa. Pinuno an sarungsong na dublahan, tigsarayo sira. Bag’o hunali, pinurot uli san sayo an tadlok, parabas na binarabad an anonang, nan dunalagan sin kaskason, bitbit san to’o na kamot an sarungsong. An wala na kamot, gapot an naghuhulwa na saruwal. Sunod man sin bu-ag an duwa pa.

“Atog…HOY! Dimunyu na…” Lunuwas na si Oya Fe, bitbit an inpapaldiyas na kalo.  Wara na man siya sin inabutan maski sayo.

An tolo na bata, duniretso sa may payag ni Inoy Salos. Kinuwa an silhig na bilin didto, nan nagbatog na paghimo sin buradol. An sayo, may dara na nutbok. Inparaknit nira an pahina, ma’o an inhimo na buradol.

“Uuh, ma’o, an liksyon ngay’an ini ni Miss Fornelosa…ba’adaw, kay puro bunay”, bagaw san sayo.

“Huh, ‘labut ka?”, bagaw san tagsadiri san nutbok.

“Ba’adaw, para so’n na sabdyek, maski sayo wara tama? Bagul-bulon ka man”, bagaw man san ikatolo.

“Huh, magbu’ut an magtira. Ikaw man daw?” bagaw uli san ikaduwa.

“Pan’o, sigi ha’k san ka-‘mi ay gu awt’, bagaw uli san una.

“Hu, budlay man so’n na liksyon. Mas bale mamurot sin tili-ugay…”simbag uli san ikaduwa.

Sa butnga san irintrimis, nagpadagos sira paghimo san mga buradol, mga sinapi-sapi. Binalay nira an pamala na gamit an duwa na silhig na pinagtapo sa puno nan hinigot sin pisu. An tabid nira, bandala na hinugot hali sa inpapamara ni Uwan.

Paburukod an tolo na bata sa layhon, pakadto sa pasakay na mamara nan mahawan, kun hain an iba pa na bata nan mga soro-soltero namag-buradol.  An buradol, iba-iba; may sinayaw na may sumba na buri, mayon sin inisda. May nagpalayog sin binandera, nan sigi an panaklot san saragday na mga sinapi-sapi.

An panganoron, sugad na sin baraylehan; an mga buradol sugad sin mga banderitas.  An tunog san sumba sugad sin buyungaw.  Mahod may naurok sa anihon na paray, nan dinadagnas san tag-buradol.  Kun naimod ni Inoy Kanor, na tagsadiri san pasakay, nasugad na hamok, “Ba-adaw ha, an paray, minsan nag’ud…” Aram niya siguro na kun tag-buradulan, masakit pinahan an kabataan. Maski si Recto, nakimay san mahulog sa madre de kakaw pagsakat san tinatä na buradol. Wara man kamarit. Pag-otro tag-buradulan, bunuradol man uli. Kun iba na, nadagka man maski mga inasaw-an. Nahimo sira sin dako na buradol, mga duwa ka-dupa. An pamala kabugawan, na masakit pagkalapon kay matunuk, pero ma’o an mahunit na himu’on. Mga tolo ka-tawo an nagkakanikan, duwa man an nagtutu-on.  An iba, napundo na hamo’k pagburadol kay na-imod sa kanira.

An mga babaye, purun-puron sa palhugan san balay, namaghimo kalo. Ini na kinaadman wara man nakatangkod kun kan’o pagbatog. Basta san si Laga mur-iton pa, in-iimod na niya si Oya Dalen na naghihimo kalo. Niyan na saday man niya si Tiwi, paghimo kalo man an kaniya aram na trabaho. Diri ngani niya aram na si Oya Tisya, an kaniya apo, kalo man an in’ooro-agsa sadto, labi kun wara sin dug-uton.

Kun tag-anihan, an mga lalaki an namagpalpag, an mga babaye an naghihimalid.  An mga daraga an naggugun-gon san mga uhot, an mga soltero man an namag-ani san saringsing. An natipon nira, pagdadaranunan pagbayuha, paghaguma, nan pagkauna, na binabatugan sin suru-Santacruzan, na natapos sa barayle, nan kun iba na na-uli sa aralsa. Sugad sadto an nangyari kun Pepe nan kun Ligaya.  Pag-upras, sigi an hiran san duwa, hanggan magbulag manta.

Sayo hamok sadto ka-beses sa sangtaon an ani san paray. Pirmi tupar sa tag-sudang. Sa panahon na ini naimod an ugay nan dunong san Diyos: an pasakay nagku-kolor-bulawan san anihon na paray. Haros intero na tawo may kasibutan; batog sa hurnal pag-ani, hanggan sa kapitalista (an nagpapa-utang san bagaw sa tiempo, na an bayad porsyento san ani.) Puwera pa ini san tag-sadiri san pasakay, kun an paraoma nag-aagsa man hamok. Kay anihan na, alto na an patubi, tutal hukud man an kalí. Kaya an pasakay mamara nan limpyado.  Wara sin bagyo, kaya an mga prutas, kaupod na an anonang, abunda. Malinaw an langit nan san dagat, kaya maski an hugak-hugakon, nadagka mag-ubra. An kabataan, naka-buwelo sin uruyag—urunot sa uhot, o kararigos sa salog—kay bakasyon man an iskwela.

Tiyempo man ini san pagdanon san iba na kabataan sa kanira magurang sin mas huruhalaba na oras.

Utó ni Julia an planggana, puno sin larabhan, palugsad siya sa sapa san Layö, didto sa saruyong, sa may bas’og nira Edo Ilahas nan ni Igel Nayat. Didto siya naglalaba. “Makadto ngun’a tabi ako, Mamay!”, paaram ni Julia sa ina.

“Hala”, simbag man ni Oya Binsing.  Nagrereras siya habang nagtataga-tabyon san duyan na katsa, naghihimaturog san kaniya poto, si Tirso, ma-duwa ka-taon, ika-tolo na lalaki sa unom niya na bata.  An gurang, si Menay, onse an edad, bilin sa bungto, kaupod san duwa pa, an ika-upat, si Doray, says anyos, nan an sinundan san poto, si Romeo, upat ka-taon. Kaupod man nira sa uma an ikaduwa, si Amit, napolo an edad. Ikatolo si Julia sa magkamaranghod. Walo ka-taon siya sadto.

An nadumduman ni Julia, batog san makaaram siya paglakaw, kaupod-upod na siya pagsagka sa uma. Sugad niyan na mahag’ot an ama niya, Si Inoy Desto. Sa saday nira na uma, mayon man sira sin diyo na lubi na nalukadan, karagumoy, nan mga lima ka-puno na pili na namagbunga na.  Kun napilihan sira, nakaamot man sin pira na sako na lagting. Si Inoy Desto an parasakat nan parakawit. Sira man an parapurot.  Pag-sagka nira, may balon hamok sira na uga, asukar, asin, hipon nan sin bugas. Sa sulod sin mga upat ka-adlaw, kun kinukulang sin epektos, nakumpra-diya si Inoy Desto pagpahuros sin bandala, nan pinipisar sa Tungod, kura Gubatnon. An kabaklanan, tinutukal man hamok niya sin bugas, badi sigarilyo man. Si Gubatnon na man an nabakal san kanira bandala, lukad, nan lagting, kaya diri na si Inoy Desto napas-an palugsad sa bukó.

Sa pagkaon kun nasagka, nalauman man an manglain-lain na tanom ni Inoy Desto. May bilanghoy, kamote, saging na kawalwal, baribaran, uraro, nan sin namo. Naka-alidad man sin palawan o dabong. Mayon man sin lagalag na kapayas, ogob, langka, lunuhan na hagis, pako, hagnaya, nan lubi-lubi. Sa barisbisan san payag nira, taraytay an pinya na Formosa, kaya kun nakabuyo pagkaon, mahod nalaso man an kanira dila. Sa sapa, kun nataon sin bubo si Inoy Desto naka-kagang man sira sin agama nan sin manawal. An linûlo, mga pira kaadlaw, nakuwa’an man sin tubò.

Sa kasuru-sagka ni Julia, daghan man an naaraman niya sa uma. Halimbawa, aram niya na kun igaratong sa balay, an karahuyon san ama niya mugos, kay malaad; atatamsi kun igaratong sa agunan. Maaram man siya maghigkat; mala kay sa anahaw uga’ng siya nasakat—–may higkat—kun nadagot siya san kanira tambis. Kulingling man an nakuwa niya sa ina kun naimod siya.  Maaram man siya maghimo sin pulot hali sa tugop—gamit sa pagdakop sin koro-koro.

“Julia”, gahoy ni Oya Binsing na sigi an reras san karagomoy sa pantaw. “Pagluwag na kay, ho, pasado na alas-dose. Amit, gahuya na si Papay mo.” Binayaan ni Amit an inbabaliktad na bandala, nan sinusog si Inoy Desto sa garingan.

Nakatapos pa hamok si Julia manghalayhay. Tinapya niya an diyo na tubi, nan pinasandig an planggana sa may luwasan san kanira dapog. Duniretso na siya pagsulod.  Inaraginsa niya an mga plato na losa sa kanira lamisa, nan linuwag an kanira paniudtuhan: lutò na nag-aaso pa, nan sin suli na langka. Habang naghuhulat kura Inoy Desto, naglandag pa siya sin uga na turay sa tuda na baga sa sug-ang. Intigsarayo pa niya sira sin baso na may tubi, maski an mga baso iriba-iba an itso: may baso san Nescafe, may sa Blend 45, may sa peanut butter. Intero mabaga-baga an kolor, dahil siguro san kahanipa, o digta san tubi sa sagurong.

“Maka-duwa man ada kita na pardo ha, Amit”, bagaw ni Inoy Desto habang nagpapang-os san uga. Inngangaranan si Amit pero an iniistoryahan niya an bilog na harampang. “Kun sa tigsanggatos kilos, makaamot man kita sin diyo. Kun sigido an sudang, makalugsad na kita sini buwas”.

“Aw, ma’o”, sugpon ni Oya Binsing, hungit sa to’o na kamot, kilik man sa wala an saday na bata. “Nano na daw yadto na mga bilin didto, ambot sigi ha’k an ralantuag”.

“Magabot man ngay’an kita sin bilanghoy kay may padaan si Mrs. Gonzales na sayo na lata…” bagaw uli ni Inoy Desto. “Tama-tama, aabutan ta pa an paani ni Inoy Kanor. Makahurnal pa man kami didto ni Amit.”

“Ba’a, Papay”, salagbat man ni Amit. “Pinayt na naman an ato banti. An kamote, hinimuno na, nan may bilanghoy man na in-garabot…”

“Atog ma’o, pero may duda na ako kun sin’o”, bagaw ni Inoy Desto. “Kun madakop ko ‘yon, badi kun diri ko iakusar sa kapitan, badi iakusar ko yun sa ginunting ko. ’Di na ngani kita nakabilin sin manok dini…”

“Aw, kun ako, badi salbatanahon ko”, bagaw ni Amit.

“Hmmm”, hagumhom ni Oya Binsing.  “Madale-dale. Aber, nano kay huluson yadto na kamiseta mo na linilim'ugan mo pa ha’k?”

Nangahka san alimpupuro si Amit nan unubò. Si Inoy Desto an nag-esplikar.

“Aw, namalangtoy sa tumba na lubi nan nanghinimbang sa nitò, kumusta ka kay nabugto an nito? Tihayaon baga.” Nasabutan na, na pinugusan an bado sa sagurong.

Murusdot na nagtitinawa si Oya Binsing. “Hu, kun kan’o man kita nagkakaon, maistorya ka man soon…”

“Huh, ikaw an nagbatog…”

“Hala na, kay basi makauli na kita buwas kay ho, basi mabatugan na ini na riniras ko.” Bunirik uli si Oya Binsing kun Inoy Desto. “Aw, ayaw ngay’an paglimuti, maminswal kita kun Mrs. Gonzales san nahudam ta san Disyembre.”

Ngunuris si Inoy Desto. “Tsk, di nag’ud yo’on makaugsod? May sakada pa pan’o kita kura Gubatnon.”

“Pwede man, kun may idahilan kita. Pero, ugsod man soon an ‘katapos. Ho, pira na ha’k ka-bulan, entra na naman san klase…”

Si Amit: “…Kay kun dini na ha’k kita umistar, Papay? Dini na man kami maiskwela…”

“Nano man?”, hapot ni Inoy Desto.

“Di’ mababantayan ta an banti, madadagdagan pa an ato tanom…”, simbag ni Amit.

“Kanugun man san balay ta sa bungto”, bagaw bi Inoy Desto. “Sayo pa, badi wara ka man maadman dini, kun an mamaestrohan mo si Maestra Poláy…”

“Atog ma’o”, sugpon man ni Oya Binsing. “Bagaw ni Madi Soleng, maabot kuno yo’on mag-aalas onse. Bag’o magleksyon, mapakutos ngon’a sin pako o kun nano na sulihon. Mga alas tres, rabas na pa-uli…”

“Di, dianis…” bagaw ni Amit.

“Aw, ma’o, kay magurang ka, ignorante man gihapon…” bagaw ni Inoy Desto. “Sayo pa, manta pag-hayskul niyo, sa bungto.”

Sunalagbat uli si Oya Binsing. “Aw, ku’an pa ngay’an, an mga bado sini na kabataan, haros puro na ha’k tangbol.”

“Ayaw ‘gud kahaghag so’on. Maresolberan ta yo’n. Ho, sigi na, Amit, kay makalap ka pa sin igaratong didto sa kaingin. Ikaw man, Julia, danoni dini si Mamay mo.”

Bag’o hunapon may lunabay na patugon sa kanira: kalinturado si Doray, kaya tugon ni Menay na umuli na si Oya Binsing. Sadto mismo na hapon, nanirumsirum na lunugsad si Oya Binsing, sipit an karagumoy nan kilik si Tirso, kabungyod si Julia na may uto na diyo na ulab. Nabilin pa si Inoy Desto nan si Amit.

Kun iisipon na kakabatan-an hamok an bilin, diri man ngana ka-ramok an balay na inabutan nira. Para kay silhagon an haghag sa kaniya na nag-iistorya si Menay sa ina.

“Kahapon pa tabi yo’n na kalintura ni Doray.  Inparapatumar ko na ngani yon sin linaga na lukban. Iya kay makulugon adä an ulo kay sigi ha’k an hibi. Bagaw ni Oya Biyay pilay kuno, kay kinanhi na ngani yo’on paghiluta. May nagkaranhi na man, naglahid sin laway kay kun nunot kuno.”

San kinugos ni Oya Binsing si Doray, nareparo niya an mga purutak-putak na pun’ok sa braso san bata. San linisa niya an bado, naimod niya an mas daghan na pun’ok sa bilog na lawas niya. Hataas an kalintura san bata.

Naghihibi si Oya Binsing. “Ba’adaw, Diyos ko! Kairo man sini na bata.” Naburungon siya kun nano an hihimuon. “Wara liwat si ama niyo…” Mamangno, bagaw “Menay, dalagana daw uli si Oya Biyay…”

Insusog pa si Oya Biyay, na nakihalyaw kuno sa kararani. Pag-abot niya kaupod ni Menay, nakahali na ugaring sira Oya Binsing, kaupod na si Inoy Desto, indara si Doray sa Central, sa doktor.  Bilin an lima pa na bata, kaupod si Oya Biyay.

Wara na abuta ni Doray an klinik. Wara na kuno siya san magap’tan san doktor. An kaniya panit sugad sin inparalapnitan kay puro pun’ok. Hali kuno yadto sa sayo na klase sin namok. Madali pumatay, maski diri man nakatapon.

Kadali nagdaranon an mga kararani sa bungto nan san kararani sa uma. Mayon tolos sin nalagadi na luktob, na pinorma na kahon nan pinutos sin mantel. May sayo ka-gab’i na puruya. May irinom, may harantak, may daramag. Si Inoy Desto, hubugon. Si Amit, tangka sa hantakan. Si Oya Binsing, grabe an uka.

Linubong si Doray bag’o magsayo ka-adlaw. An linub’ngan niya minarkahan hamok sin krus na tinabas hali sa kaniya kahon. Kumpara sa mga pantyon na bato sa kaniya palibot, an linub’ngan ni Doray mabubura sa diri maawat na panahon, maski ini na eksperyensya makupot man sa memorya ni Julia. Pero niyan diri niya masiyerto kun nano an nangyayari kay malaksion intero. Akay bunaya na si Doray, wara pa ngani kami pag-uuyag sin awat? Akay an iba na bata namag-uruyag, kami namag-ubra uga’ng sa uma? Buhay pa ada niyan si Doray kun nagparauruyag ha’k kami? Sa Hunyo, gredtri na ako, si Doray unom pa gihapon. Maski pag gredsiks ko, siya unom pa gihapon. Diri na madagdag an kaniya idad, diri na mag-uuyag, diri na mahimo kalo, diri na makulugan an lawas…

Enero 27, 2004