Piyu-piyo: Ika-21

Ini na istorya hali pa sa kaniya apo. Unong ada sa hiran san duwa na dinastiya, an dati na dalan, diri na pwede agihan.  Kaya an sayo na grupo sin mga Insek lunibot dini sa may Borneo basi lumikay sa mga kahiran na namagbantay sa luyo.  Sa kanira pagbiyahe na sakay hamok sin mga paraw, ini na mga negosyante nan pararigaton sin seda, bulawan, nan manglain-lain na rekado nakasari sin iba na atubangon, sugad san nuru-napulo na bagyo nan san pag-atake sin mga pirata. Kun iba na, nakadulag sira, nan napaipli sa mga uru-isla, hanggan lumihis an ariporos, o masumo sin kahanap an sakayan san pirata.

   

Sa kanira pagdulag-dulag, ini na mga Insek nakaduong sa mga uru-isla san Borneo, sa Panay, sa Cebu, hanggan sa makaabot sa Manila.  Malaksi an kanira pagdaghan, kaya ngani sa una pa hamok na sanggatos na taon san pagsakop san Kastila, daog na sira kadaghan san Insek sa Pilipinas. Nahari an Kastila sa Insek.  Para kay an Insek mayon sin dara na mga kinaadman, lalo na sa pagrigaton, pwera san mga bagay na kanira intitinda.  Dahil wara sin direkta na biyahe pa-Espanya, an Mehiko an naging kadtuan san mga epektos na inpapabakal san Manila: kasi mga seda na hali sa Tsina.  Dako an danon nira sa ekonomiya, kaya diri sira naisubol san mga Kastila, maski ngani mayon sin mga humot kanira, na unabot sa pagmasaker sin mga Insek sa pag-itan san 1603 nan 1762. An pag-abrihi san Suez Canal san 1869 nagdara sin popularidad sa Manila rope, o lubid na hali sa abaka, na mas matinubo sa lugar san Kabikolan. Ini an sayo na lugar na naging atraksyon sa mga biyahero.

    

Sa kanira bag’o na lugar naghingoha sira, nakihalo, pinaimod an kanira kakayahan. Bagaw ngani, sinayaw nira kun nano an tugtog. Batog sa saday na negosyo, unasenso an mga Insek.  Sunarig, dunaragko an kanira negosyo, ma’o man an kanira kamutangan sa sosyedad. San 1839, pinunas san mga Kastila an ley na nagsusubol sa mga Insek.  Hinatag na sa kanira an kakayahan na umistar maski diin dini sa Pilipinas.

  

Namagpaka-asawa sira, an iba nagbata na ginahoy na mestiso. Ini na mga bag’o na lahi sin Insek an nakasari sin hataas na pag-estimar hali sa katawohan, kumpara sa mga una na Insek na hali mismo sa Tsina. Sa kanira pakihalo, an kadaghanan nagpabunyag na sa bag’o na relihiyon, naging mga Katoliko, nan may mga ngaran na na Kastila, kadaghanan apelyido san kanira mga padrino. Sayo na pamilya na kunuwa sin bag’o na ngaran nan naging prominente, ma’o an mga Reyes. An mga kilaon na Insek sa Bulusan, ma’o yadto sira Eng-Ang, Lama, Inggam, Sin Tong nan Ponga. Pwera san diyo na bagaw naputo kay wara pagpasiguro o hugador, kadaghanan sa kanira unasenso o an binatugan na negosyo sadto buhay pa man hanggan niyan. An kabataan nira, mayon na sin mga propesyonal, mga inhinyero, doktor, meyor, gobernador o kun nano, pero pirmi mayon sin nasalo san pagnegosyo.

  

An ginikanan ni Mrs. Gonzales mga parauma na hali sa Fujian, Tsina. Mga paratubod san pilosopiya na Taoista, aram nira kun pan’o mabuhay maski sa iba na lugar nan kamutangan. Dahil sa kamas nan disiplina, an saday nira na sadiri, nadagdagan, dunako.  Niyan, an pamilya ni Mrs. Gonzales daghan an sadiri, nan makoneksyon sa mga namuno, diri hamok sa bungto kundi maski sa bilog na probinsiya. 

   

Parte na san kaniya estado an pag-paunra kun may naban’o kaniya magmadrina sa mga kasal, o magkorona kun may mga ruru-rayna kun pista. Sa kadaghan, diri na niya mabilang an eksakto na numero. Basta kun may kasiributan kanira, mayon sin mga dumadanon na haros wara suhol.  Naobserbaran man niya an pag-urgulyo san mga ehado niya, kun nagahoy kaniya sin Madrina.

     

San ikasal si Julia nan si Rene, haros awtomatik na madrina si Mrs. Gonzales, pormalidad hamok na sambiiton an ngaran niya ni Oya Binsing.  Maski wara man sin nakisuhay, sinabi pa niya an rason: “Aw nano na hamok an sasabihon san mga tawo, na tawuhan kita nira, paglilihisan siya pagmadrina sa kasal niyo?”  Gusto pa kunta ni Oya Binsing—oyon man si Oya Mameng—na kaatol ni Mrs. Gonzales an meyor, kun diri pa nakumbinsir ni Julia na diri man enggrande an kanira kasal, na kun pwede ngani kunta, sira-sira na hamok an magselebrar, para kay bagaw naman ni Oya Binsing, maraw’ay man sa pagkararani. Nagkauruyon sira na ipadis na hamok si Mr. Fortes, sayo na retirado na maestro na taga-Sabang. 

   

Sa halip’ot na panahon na nadesisyunan nira an karasal, nakakumple man an duwa na pamilya sin sayo na orig na binuno.  Kaatol sini an sayo na sako na bugas, pwera pa san upat ka-gantang na mapulot na inibus nan sinuman.  Mayon man sin diyo na natipon na ilog si Tirso, na minolido ni Jocelyn. An nadulsi ni Oya Mameng na gulaman, hinutad hamok didto sa lamesa san kinasal nan san padrino-madrina.

  

An tigdiriyo na danon, dunaghan, napahino-hino, nagkasurugpon.  May mga kararani na hunatag sin sayo na otsaba na bugas, may sayo na litro, may sanggantang, may sayo na butok na igaratong, may sayo na ugbos na buri.

“Atog, Madi”, bagaw ni Oya Tanton, “wara nag’od ako sin ikaambag, kaya makitamo na ha’k ako.  Ini man si Arturo, tinugal ko na na magdanon pag-tolda nan pag-aro-aro.” 

  

“E, anho’n ba’ yo’n?”, bagaw man ni Oya Binsing. “Aram mi man. Basta, ayaw kamo pagpapalabi-labi ha? Kumanhi nag’ud kamo…”

    

Mayon sin nagpahudam sin lamesa, sin mantel, sin bangko na halaba, nan sin mga kubyertos.  Kaya manglain-lain an hitsura san mga plato, baso, kutsara, nan tinidor. 

   

“Madi”, bagaw ni Oya Duday.“Mayad man na inban’o mo paghudama an kawa mi, kay nadumduman ko pagkuwa’a kura Madi Consing kay wara man kaulian, ha ha ha.”

   

“Mala ka nag’ud…”, bagaw ni Oya Mameng. “Iya, salamat hamok, ha?”

   

Wara pakauli si Miyo, may padara hamok na diyo, nan nag-ayo sin dispensa. Si Tirso, grabe man an kasibutan batog san pagtipon sin igaratong, pagkalap sin patóng na itorolda, hanggan sa pagbuno san orig nan pag-aro-aro. Si Menay, nagdurudung’aw hamok san namagtaramo, wara pagdanon kay diri kuno siya maaram. Didto siya pirmi sa bingguhan. Wara na pagpahalata san awa na namatian. An kaniya kabataan, bilin, namagpasuhay, nag-aragaw san pantog san orig na binuno, nagtadi san linukay na sumanon. 

  

Abay si Jocelyn, kaatol ni Momoy na taga-Dapdap, amigo man ni Rene. Wara hamok sira sin kolorete, mga polbo hamok na madamo’on. An sinul’ot ni Julia, bugay na hinudam kun Mrs. Gonzales, dati ada na sul’ot san bata san may programa sa iskwelahan san magkolehiyo.

   

Kinontrata nira an traysikel ni Palbo, pa-simbahan nan pa-uli sa sibug sa Sapngan. Habo-habo man si Palbo pag-agdaha pagkaon, naraw-ayon. Paka-kaon, naagda naman san nag-irinom. Didto si Palbo kaagahi sa tolda, nakamata hamok san mabati na an pagukpok san martilyo san namagtastas san tolda. San sakayan niya an traysikel niya, nareparo niya an kurupos na gulong, inpakurupos san kabataan.

    

Kay aga an kasal, paniudto an pakaon. An pagkararani, haros didto na intiro nagkaraon, hasta san kabataan.  “Hoy!”, bagaw ni Oya Tinay sa kaniya kabataan, “panguli na kamo kun human na kamo, kay ho, wara tawo sa balay!” San tunugbos an sayo niya na bata, may hinukip siya na plato, nan hunuring “Ho, dar’ha ini na dinugo, ayaw nag’ud yo’n pagpapaunasan, taklubi sin mayad…” An totoo, nagtuturuktok pa hamok san lutuon, mayon na sin namag-asal, batog ngun’a sa ikog, mamangno, kapidaso na lumpak. Sinundan sini an kangina pa kinilaw na agawon, insumsumanan san mga ungod na namagdanon nan san mga namagdanon-danunay. Sa intiro na nakikaon, maski sayo wara man sin nag-unabi manungod sa hilo, nakahilo o parahilo.

   

San haros intiro na namagpakakaon nan an iba na bisita nagpaaram na, mayon sin bunatog sin pantomina, intugtugan hamok sin tarapak nan sin gitara na dara san namag-irinom. Mamangno, indaragnas na an bag’o kas’lon, inpabayle.  Kun nano an kulba san duwa, ma’o man an kulba ni Mr. Fortes, kay aram niya na an gusto sini sabihon, mapingkit siya sin kwarta na papel sa nobyo nan sa nobya. Kun pira an ipingkit san madrina, dapat ma’o man kaniya. Mayad ngani kay singkwinta man hamok an linuwas ni Mrs. Gonzales. Mayon pa sin nagkapira na punakonswelo man pagpingkit.

    

Haros puro tinawa an mga nakikinasal, puro maogma. Pakakaraon, daranon uli pagbirisay, pag-uruli san mga hinudmanan. Wara pa pakahuman san birisay, batog na naman an irinom, an totoo, padagos hamok san kahapon pa na diriyo-diyo. Nakihampang man si Tirso nan Si Rene, nakiupod, kay kunsabagay, wara man sin iba na mahihimo, puro naman liwat pagal.  Si Julia, sa balay nira, kahampang an dati na barkada, sira Jocelyn nan si Clarita.

   

“Iya, pan’o na, Mrs. Geraban?”, karaw ni Jocelyn kun Julia. “Nano na an masunod?” Nan kunihat kun Clarita.

   

“Ayaw man so’n na Mrs. Geraban kay makangingilo man yo’n pagbation…”, simbag ni Julia.  “Haay, pagal… Sugad ngay’an sini an inkakasal, grabi an pagal. ‘Di na ng’od ako ma-otro!” Nagkakaraw siya, bilang pag-omaw sa kaniya mga amiga na grabi man an kapaglanan. Sugad man hamok sira na tolo sin magkamaranghod, barahin san mga istorya san kanira buhay-buhay, batog san sira saragday pa. Sira na mga amiga an ikaduwa na nakaaram san intensyon ni Rene kun Julia (una syempre si Julia), na binatugan san kaaayo sin santo-anghel, nan pagregalo sin gulaman nan sukà, hanggan sa pakibagat-bagat sa baraylihan nan sa Dancalan. Sira an nag-amak san kaburut’on ni Julia na diri man masyado nadagka san mabudlay na entrada ni Rene. Kun may kulang sa isarabi ni Rene, sira an nadagdag; kun medyo kapis, tinatadong nira; kun an isarabi diri naisabi, tinatangkudan nira an kiwa-kiwa nan san pamandok ni Rene. Kaya kun ungod hamok an kusnit sa kanira ni Julia, badi amot man an kal’it nira sa braso nan sa tagiliran. 

“Iya, basta ninang kami sa bunyag, ha?”, bagaw man ni Clarita.

Huniyom hamok si Julia.  Habo na humalaba an karaw, pinamatian na hamok an kapaglanan san lawas niya.

    

Nag-ergo an bag’o na magbalaye.

“Wara ada sin matutuda san ato tamo, Madi”, bagaw ni Oya Mameng.  “Sugad man hamok sin pinunugan sin ligwan…”

   

“Ay, kay ma’o man nag’ud yo’n dini, basta may taramo”, simbag ni Oya Binsing. “Daranon man, karaon man, may uli pa sa balay. Kundi, si’apo ta yo’n, kay yo’n kay hinanda ta, para talaga yo’n sa kanira, wara ha’k masabi…”

  

“Ma’o baga, Madi. Ako uga’ng, nagkakaraw man ha’k, kay nareparo ko na sugad sin grabe an pagal mo…”

   

“E, nano man na pagal, kamo ngani, na ho, manghahakot pa sini na mga garo-garo pabalik sa Dapdap.”

  

“Iya kay, daghan pa man yo’n na magbuburulig, para kay malin mga kulanting na…”

  

“Iya, bahala na tabi kamo, Madi, magdara man sin kun nano do’n na natuda, kay an nag-daranon na nag-uruli na, puro man may bitbit na mantika nan sin taba…”

   

“Hmp, bay’i hamok kay bahala na do’n kun may matuda…”

   

Nautod sin diyo an kanira istorya. May inhuhulat si Oya Binsing. Nakareparo si Oya Mameng.

   

“Iya, Madi, ini ngay’an kuno na kabataan, malin didto ngun’a sa balay…” Tinugon siya ni Rene, kay diri kuno aram kun pan’o masabi kun Oya Binsing.

   

“Aw, ma’o? Iya, di’ ko daw aram. Bagaw ko, dini sira, kay tutal makahusto man…” Sagin hamok an kangalasan ni Oya Binsing. Sa isip niya, inlalaom niya ini, maski may pagmaw’ot siya na makaupod pa si Julia.

    

“E, ini tabi, Madi, inpasabi man hamok sa ako ni Rene, na napag-istoryahan na man ada nira na duwa. Ayaw hamok kainit.”

   

“E, di’ man, Madi. Nginarat man ha’k ako, pero para sa ako, kun diin an gusto nira, bahala sira.”  Medyo makulog hamok pag-isipon na wara man siya unabihi ni Julia. Naasawa pa hamok niyan, iba na an pagtratar kaniya?

    

“Pan’o ada, gusto man nira magsadiri sin payag, para kay diri man nira aram kun mapabugsok pa dini si Mrs. Gonzales…”

“Tugot man kuno si Mrs. Gonzales na magbalay kita”, bagaw ni Julia kun Rene, bag’o sira kinasal. “Para kay gusto niya didto kita sa Layo…”

Wara tulos pagsimbag si Rene. Sugad siya sini. Sugad sin sinasalo ngun’a an nabati, nan kikaklaro sa isip, bag’o nasimbag. “Dianis man yo’n… Para kay harayuon an padagat kun manulo. An ubrahon sa pasakay yadto man sa may Naro, pwera san dini sa Diyu-diyo…”

     

“Iya, nano an mayad?”

     

“Aw, ku’an…magusto ka sa Baluarte…?”

     

“Maski diin, basta pwede…”

    

“Para kay an pagsabi so’n…”

    

“Kunay, kun Mamay?”

     

“Kun Mrs. Gonzales…”

     

“Aw, di kita…? Ako, kun naraw’ay ka…”

     

“Matugot ada?”

     

“Si Mrs. Gonzales? Akay mag—“

     

“Si Mamay mo…”

     

“Ay, di’ sabihan ta? Ako, kun naraw’ay ka…”

     

“Nano daw an sasabihon sini…?”

     

“Nin’o, ni Mamay?”

     

“Ni Mamay, kun makiupod kita…”

  

“Maburungun ka ‘gud… Aw, bagaw ko, maiba man kita…”

  

“…Kay wara pa man baga kita balay…?”

   

“Di’ mabugsok man kita…”

  

“Aw, di’ hala… Pan’o man niyan…?”

   

“Di’ didto ngun’a kita…kun habo ka, di’ sa amo…”

   

“Didto na’k sa amo…”

May natuda man na diyo na paragasto hali sa mga ambag nan regalo, batog sa kinyintos na hinatag ni Mrs. Gonzales, hanggan sa tigdiriyo-diyo na hukip san mga kararani nan kinamaranghudan, batog sa singko pesos hanggan singkwinta. Ini na kantidad an induru-dagdagan nira, basi makatipon sira sin pangbusok man sin saday na payag. Para kay an madali hamok nira na pakiupod kun Oya Mameng, nagparakaugsod, sa kun nano-nano na dahilan. Una san mabuhayan si Itas, na kamanghod ni Rene. Suhi kuno an bata, kaya dinara sa Sorsogon kay didto binurit pagpabuhaya. Inunra man nira si Kardo, kamanghod pa ni Rene, san manghudam sin ibarakal sin bag’o na sarap. Gustuhon man ni Julia sudyaon si Rene kun pan’o naadman an kanira hinanip, diri siya nakatiyempo  na sira hamok na duwa, na diri mabati ni Oya Mameng.

  

Nagkapira pa na ban’o nira Itas nan Kardo an kaniya sinayumahan, kay siya na an inhahapot ni Rene. Aram niya na dahil sini diri dianis an komentar manungod kaniya ni Itas nan ni Kardo, para kay naisip niya na wara pakadtuan an kanira plano, lalo na san pagtudkan na siya san gurang nira na bata. 

   

“Kay diri mayad ada kun dini ngun’a kita niyan na mabuhayan ka?”, bagaw ni Rene san unabihon niya an kanira pagbugsok.

   

“Pareho man ha’k, kay haragni'ay man hamok kita kun Mamay mo…”

  

“Ma’o, para kay…”

“Yo’n na mga harigi sa sirong, magkakarulupa na yo’n, ma’o man an patóng na kinalap mo…” Gusto pa kunta niya idagdag na diri siya kumportable na magtago sin kwarta na inpaparainteresan paghurud’ma, na diri man liwat tulos naiuli.

  

“Badi kulangon kita sin para sa isaralog…”, bagaw ni Rene.

  

“Di’ utangon ta ngun’a an katsaw nan san anahaw kun Tirso, basi makaiban-iban…?”, bagaw man ni Julia. “Akay diri kita makakuha sin materyales hali kun Manay Itas nan kun Manoy Kardo, na may mga tatagan man sa ato?”

   

“Tsk…mapagalon ‘gud so’n an pakiistorya…” Ma’o ini an insasabi ni Rene kun diri niya kaya sabihan an sayo na tawo.

   

Wara pagsugpon si Julia, inpahalata an kaniya disgusto.

  

“Ku’an, bagaw pa ngay’an ni Mamay…diri kuno dianis niyan na bulan magbugsok, kay habagat an hangin, maraot kuno yoon”, bagaw naman ni Rene.

   

“Di’ diri niyan na bulan, sa otro, kumbaga, basta ini na kwarta ta, ipangbakal ta na sin kagamitan kay kun maubos pa ini sin kahurud’ma…”

“Ikaw liwat…”

Pito kabulan an tiyan ni Julia san tumapon sira sa kanira balay. Pareho an panugun-tugon ni Oya Mameng nan ni Oya Binsing, na an una na isakat sa balay, an bugas, tubi, nan asin, kay basi kuno pirmi mayon sin makakaon sa balay, kun diri man pasakatan sin grasya.

  

Maski purupan’o nagdaranon man sira Kardo nan san asawa ni Itas panarabaho. Yadto man si Tirso na ma’o an naghatag san anahaw nan san patóng na kinatsaw nan sinalog. Habang in-iimod sira, nadumduman ni Julia si Inoy Desto nan san mga amigo na sugad kura Inoy Dike, na nagbuburulig san kanira balay sadto, hali sa Lomboy pa-Sapngan.

   

Wara man pagkulanga sin masitas si Julia, kay adong-adong paghatag sin itaranom si Oya Mameng nan si Oya Binsing.  May inulay man si Tirso na nagkapira na tagbong, “panagang sa hangin, tambong, nan takrasan baga?”, bagaw niya.  Mayon man sin binurugsok na kalunggay si Rene.

    

Nagbabati sira san balita sa radyo manungod san Rebolusyon sa Edsa, san makamati sin kulog san tiyan si Julia. Awaton bag’o napuriknat si Rene sa inbabati, bag’o tunuod pakadto kun Oya Banda na partira, nan kun Oya Binsing. Nasa dalan sira ni Oya Binsing, san lunuwas kuno an bata, base sa istorya ni Oya Banda.

  

“Madaliay pagpabuhayon ini si Julia”, bagaw san partira. “Duwa’k na puros, diretso.”

“Ay, salamat, bagaw ni Oya Binsing, na pinananggahan.

   

“Babaye an makuapo ta, Madi”, bagaw ni Oya Mameng. “Mapution, sugad sin Insika, kay singkit an mata.”

  

“Mayad man, kay tukduan ta tulos pagpalingkuong…” karaw ni Oya Binsing. Tirinawa sira. 

  

Nagpaaram na an partira, matapos tugunon si Rene na ilubong an inunlan sa puno san harigi san kanira balay, basi kuno diri maglayas an bata. “E, na pinaanod ugang yo’n sa salog, kay basi kuno halaba an buhay”, bagaw man ni Oya Mameng. 

  

Munurusdot si Rene. “Tama na dini sa sirong, kay kun humalabaon an buhay sin kalayas-layas…” Tirinawa uli sira. 

   

Si Oya Binsing an nagtil-ig kun Julia sin malasado na bunay. Malungsi’on pa si Julia, maski nareparo sa pamandok an pakahangos sin mayad niyan na nakatung’as na siya. Sigi nira an uru-iristorya.  Mamangno, kunusog naman an balita sa radyo, manungod san mga soldados sa Quezon na hiraun-daon na sa Manila, makisayo sadto na grupo na tuniwalag na sa gobyerno.  Pigado kuno an sitwasyon sa Manila, maski sa bilog na nasyon.

  

“Adaw, pan’o daw si Romeo, ambot, oyon na yo’n sa butnga so’n na namagwelga!”, nasapo ni Oya Binsing an dubdob na insasabi ini. Grabe an haghag niya sa ikaupat niya na bata. 

  

“Aw, kun ako an oyon, Madi?”, bagaw ni Oya Mameng, “maski ako gusngab na, maintra man ako, kay kun ma’o baga yo’n an makaayad san ato kamutangan?” Sinabi niya ini basi pakusogon an boot san balaye.

   

“Daghanon kuno an tawo, hasta mga padi nan madre, kaurupod na san mga soldados!”, bagaw ni Rene, na yadto ugaring sa kaabay san radyo.

  

Didto na kaagahi si Oya Binsing.  Mayad, kay bag’o siya unuli na otro aga, mayad na an balita na insasabi sa radyo, na bagaw wara man kadagos sa madugo na komprontasyon, hanggan napiritan an mga namag-istar sa Malakanyang na dumulag. “Ba’a! Sugad kuno sin pista niyan sa Manila, barayle sa tinampo!”

“Dianison siguro ha? Mala kun harani…”, may sunugad.

Sa isip-isip ni Oya Binsing, nagpapasalamat siya na wara man ada sin maraot na nangyari kun Miyo.      

    

San bunyagan si Janet, inutob ni Julia an pangako na madrina sira Jocelyn nan si Clarita, kaatol ni Tirso nan ni Momoy.  Wara na sadto paka-atender si Menay, na sangbulan na an pag-alsa kun Gener, sayo niya na kauyag-uyag sa bingo na taga-Central, paratinda sin isda sa saod. Tunapon siya bilin an kabataan kun Oya Binsing. Lalo naghingoha paghimo kalo si Oya Binsing, maski nakahangos-hangos niyan na nagtataga-kadto na hamok si Menay. Wara man pag-awat, tunapon man gihapon an kabataan sa ina.

Wara pa duwa ka-taon san masundan si Janet ni Joseph. Grabe an ruyag ni Rene pakalalaki. Si Julia, nanganugon san mga sinut’an ni Janet, na diri man angay ipasalo sa kamanghod. An balay nira na saday, niyan may suy-ab na na kusina. Kaipuhan na nira sin mahiwas-hiwas man na espasyo. Kun iba na naisip ni Julia an espasyo na kaipuhan nira, badi mas dako pa, kun ikosiderar an distansya na gusto niya sa kanira nan sa kamaranghod ni Rene.

    

Sayo na hapon, namisay si Julia sa kusina san may maagihan siya na sudlay na inaagop-op na. Sa kun nano na dahilan, nadumduman niya an ina, na minsan, naagihan man sa kusina an sudlay na awaton na niya inhahanap. Duwa na ka-semana sadto batog humigda si Oya Binsing, trangkaso ada kuno, kay magub’at an kalawason. Nginarat pa siya san pagtangbara ni Tirso. Kinulbaan siya.

“Aw, nano, kay naburut-burot?” Pirit niya intatago an namatian.

“Si Mamay…”

   

“Nano si Mamay? Napaano? Hilwasa ngani?!”, bagaw niya na nalimutan na padaguson si Tirso maski nangatak-atak an sudang.

  

“Kumadto ka, Manay Julia, kay maluyahon na si Mamay, wara na pagririsibiha an inhuhungit mi kaniya.  Yadto man si Manay, pero an inhahanap ni Mamay, ikaw, si Manoy Miyo, nana si Manoy Amit…”

  

Kinadali ni Julia pagbilinan sa ugangan an kabataan, nan bunungyod kun Tirso.

Sa pabrika na intatrabahuan ni Miyo, bigla siya unalto, pinarong an makina na in-ooperar niya, nan kinadto an kapatas niya, si Inoy Mado.  “Mauli tabi ako, Inoy Mado, pakisabi na hamok sa karelyebo ko. Madali hamok ako, mabalik tulos ako.”

“Na lalaki ini kay…nginangarat kita sa imo…”, bagaw ni Inoy Mado. “Kay nano an nangyari kay biglaan?”

“Wara man”, simbag ni Miyo. “Dung'awon ko man sira Mamay kay malin amot na an taon na wara kami pagbabaragat.  Mayad niyan kay alang-alang na panahon, wara sin iba na nagbabakasyon… Uya tabi an lyabe sa makina, ho”

Kila ni Inoy Mado an kaistorya, sugad na niya sin bata ini. Nareparo niya na human na an desisyon pag-uli. “Iya, hala, wara hamok ako sin ikapadara kay, pan’o so’n, biglaan yo’n…”

“Hmmm, wara yo’n…pakisabi na hamok tabi kanira…”

Unabot si Romeo sadto na adlaw na pagkuwa’a ni Tirso kun Julia.  Nginarat man an kaniya inabutan pagtangbara niya sa balay nira, bungyod sin kakabataanan. Nginarat man si Miyo san kaniya inabutan.  Mamundo na maogma an kanira pagbaragat. San mag-iristorya sira nan masabihan ni Julia an manungod sa sudlay, nan si Miyo an manungod sa bigla niya pakamati sin kaulion, nagka-uruyon sira na bagaw “Pasilba na yadto ni Mamay…”

  

Ngamhol na an boses ni Oya Binsing, pahanga na masabutan an “Hu..ya,  I…yo, Mm..mit…” Pira ka-oras san pag-abot ni Romeo, nautsan si Oya Binsing. Binalsamar siya sin tolo ka’adlaw sa kagustuhan ni Romeo, na ma’o an gunasto sa pagpatinti nan pagdapit.  

Bunalik siya sa Manila pakatapos san katapusan. Nasa bus siya pa-Manila, indudumdom niya an iba-iba na imahen san ina sa kaniya isip, batog na saday pa siya, sugad san pauruma, an urhi niya na pagtaliwan… Para kay an makusugon  man hamok an rehistro, an tibag-uhi, an mga namagmisteryo na namagsimbag sin “Kaheraki an kalag ni Veneracion…” hulit-hulit, mahod nakilmi an boses kun nadungan sa panghuyam, nan san pasupas na galyetas, na insasawsaw sa lasaw na kape. Dianis man na may misteryo, kay sa sulod sin napolo ka-adlaw na nobena kun San Gregorio, naaling-aling man sira, nakabawi san langkag nan san panibag’o. 

Nakataliwan na si Miyo. Hunalyaw si Julia sa Sapngan, inbisay an mga gamit san ina.  Wara man sin daghan na gamit si Oya Binsing, pwera san mga bado niya na pinanglampin man hamok kaniya, kaya maski san nalabhan na yadto pa man an baho san kaniya lawas. Nagdesisyon si Julia na diri na niya ipanghanip an gamit san ina, kay kun pag-abot san panahon nano hamok an makadtuan, sugad san himuon na trapo o pahikan.

Pinumpon niya an mga dugnit nan dinara sa ibaba, sa dati na puno san kayubkob na naluwa san nakaagi na bagyo, nan niyan may bag’o na tanom si Tirso na tambis. Linuwas niya an posporo na dara-dara, nan kinaritan an sayo na bado. Habang naglalaad an una, sayo-sayo niya indungkot an iba pa. Bag’o niya ihulog sa kalayo, inaamyong ngun’a niya, pirit inpapakupot sa kaniya memorya an baho san kaniya ina. Habang inhihimo niya ini, wara hamok ribok, inmamasdan siya san bata niya na gurang.

Septyembre 18, 2005