Piyu-piyo: Ika-30

Niyan na mag-eentra an Hunyo, mayad pa man pirmi an dagat. Katu’igan kun wara sin bulan sa langit, sugad sin nagkukurumplot, an mga parasulo kanya-kanya handa san kanira mga kagamitan: panukal sin gasa san hasag, sin barado na nipol; laki-laki san buong na salming san hasag; istak san gas.Preparado na man an alat nan san agahid, ma’o man an sinelas na isurul’ot basi diri masura san tayum.

“Aw, nano, madagos ka do’n padagat?”, kulibat ni Julia.

Siribot pa si Rene, nagsusursi san agahid. “Oo, kay manggad pa…basi pa kun igbagat sin maski lubayan…”

“Daghan pa man an nanulo?”

“Ay, oo. Kun iba na ngani, sugad man hamok sin pista do’n sa Pag-ul’tan.”

“Daghan pa man an nadakop?”

“Aw, depende yo’n sa tuig… San arin yadto, nakatupar nag’ud hali magbagyo…ba’adaw yadtuh…”

“Maisdaon?”

“Madi’mo, na dianison, kay mahiwason an hubas. An tabugok…haros pagpupuruton na hamok…”

“Mirinatay na?”

“Buruhay pa, para nagkahurub’san…”

“Tara man…?”

“Aw, mala kay nakapabakal man ako. Di’ mi na man magam’han pagkauna ubos…”

“Iyah, basi pa may dara ka do’n kay basi magkagang kita…”

“A, dianis ini, kay ho, wara liwat bitoon…”

Totoo man, mga alas-onse, diriyu-diyo na an manurulo, sugad sin mga aninipot na haros rilinya pakadto sa dagat. Kun may naagihan na kahoy, balay o kun nano na ulang, nauutod an suna, kaya sugad sin nailimat-imat, nagpaparung-parong. Aram san mga parapanulo na madali na an tigbagyuhan, batog niyan na Hunyo, hanggan tipi-pista na Hulyo, hanggan magtitig-Kalagan na Nobyembre, kun kan’o pirmi madagaton. Mag-e-Enero, magdidianis na naman an dagat: mayad mamana, mamanwit, mangagahid kun hubas…

“Kun dianis an hubas”, bagaw pa ni Julia, “masari man kunta ako pangulaman…”

Inhihigutan ni Rene an alat. “Hmh, agruton na an gulaman do’n sa may Pag-ul’tan. Namagpakaabot na uga’ng sa Riroan pangulaman an mga taga-Dapdap..”

“Pan’o, ingagarabnot ada an gulaman, imbis na kutos…”

“Hmm, daghanon an nangulaman…”

“Iya an isda…?”

“Ma’o man. Mga mailahon na an isda dini sa Bulusan…”

“Pan’o, kun nanarakop, ubus-ubos… ”Si Julia na an na-iistorya.“Kun nasabwag an kuyog, biyo na inkukulang sin asin…”

“Maski ngani an banagan… Im’da sa Central, kun pinabakal na, kay mayon sin may mga pugha…”

Mga Mayo nan Nobyembre, kun nakaalidad na sin kuyog an parapangagahid, aram nira na masabwag na an kuyog. Mamagtaon na sin sarap na pino. An una na sabwag, an bagaw kitum, ma’o an dianis, kay kun nagkakaidad na sin maski sayo kaadlaw, may kinaon na an kuyog, mapait-pait na an rami. Dahil wara man nagayud sin regulasyon manungod sa pagdakop sin kuyog, an diyo na nahalaba pa an buhay, an nagiging turos, talagsa na hamok. An murubkas, maski an gunö, na an sabwag man Agosto, kun nadidiskubre na san paraisda, urubus-ubos man pagdakupa. Kaya ngani, bagaw sin sayo na nakaobserbar, an pigtitindang sira digdi sa Bulusan, dai pa ngani tata’o maglangoy.

Masiram man to’o an kuyog. Pagkadakop so’n, pinamagpabakal sin takus-takos—otsaba, litro—nan inaarasin tulos. Kun latim na an paga, mahod namagbayo sin langkuwas nan sinasakutan an kuyog.Kun sa isuruda, pwede na an sayo na pudyot, pagpupugaan hamok sin suwa. San una, sa mga tindahan, nakabakal na an salapi sin tunga sin tasa na kuyog.

“Dianison an hubas, ha?”, bagaw ni Julia habang inhihingisda an angol na sinul’an ni Rene.May nagkapira pa na lubayan nan sin parangan sa pinggan na losa. Linain man niya sa sayo pa na plato an nagkapira na saragday na tabugok.

“Ma’o”, bagaw ni Rene. “Nakatyempo nag’ud.”

”Maski si Kabudit, agahon pa na lunabay, mga sugad man sini an tinda…”

”Hasta sa Tawog an hubas kagab’i, mala kay halabaon man an taraytay san mga hasag…”

“Nagbasol daw an wara pakakadto, ha?”

“Aw, basta diri makairog kun Kublan, na nabutang pa’k san agahid, nasura man san tayum…mayad ngani kay naihian niya tulos… Tinios na’k ada an duso, payt man an pangagahid maski nagtataga-ki’hod.”

“Kai’ro man daw…”

“Aw, higupan na’k niya san sabaw san inutan…”

May diyo na naman na pasuruhay sa lamesa.

“Ba’adaw ‘gud ini, kay sugad sin mauubusan…”, bagaw ni Janet kun Jesper.

“Kay ikaw ngani, kinuwa mo ubos an ikog san angol…”, bagaw man ni Joseph.

Naakap man si Julia. “Ba’adaw kamo, para so’n, magpapasuruhay? Aber, kamo daw an panulo. Ho, do’n sa maaga, pagtigsarayo kamo san agahid ni Papay niyo, nan kamo an kadto sa dagat, dak’pon niyo intero na isda na gusto niyo, basi di’ kamo sin kapasuruhay… Talastasan na nagkakaraon…”

Nagsirilensyo.Hasta an paghurungit, nagkatirimli.

“Hmh, basta ako”, salagbat ni Rene, “tama na sa ako ini na kuyog nan sini na linanta.Nagpapasuruhay kamo sin kautod na ikog nan sin sayo na kutlig sin tayod, ako, birilog na isda an inkakaon ko, hmm, hmm, wara talaga madaog san linanta na dinapdap sa kuyog… slurrp…” Biyo na nayango si Rene paghungit san karan’on, pinupudyot san kamot, tinataon sa hiwa, nan sinasalo man san kaniya dila.Diri na ngani ada nagmamarangno na nasa itaas san ingkudan an sayo niya na siki.Maski nakatin’ohon, nagpugol na hamok si Julia.

Dahil san pagsalagangsagang ni Rene, nabuhay uli an karaon, dara ada san gutom, san siram san karan’on, o dahil diri man aranad magpahalaba sin pasuruhay.

“Iya, nano na, Janet, diin ka na baya makaleds? Maghuhumali na naman ha’k ako, wara pa kita pagkakairistorya…”

Medyo punormal si Janet, sigido pa an hungit, maski harayo an imod.Mamangno, luningag kun Julia, nan kun Rene. “Doon hamok tabi ako sa Sorsogon maiskwela, sa Anunciation, pareho kami ni Loreta…”

“Kay nano man an kukuwaon mo…”, hapot ni Julia.

“Di’ Education…”

“Idyu… mamaestra ka so’n? Nano, maliwan kun Miss Domagtoy…?”, karaw ni Rene.

“Ma’o. Akay diri na hamok Komersiyo, basi makatrabaho ka man sa bangko, o doon sa munisipyo, halimbawa…?”, hapot naman ni Julia.

“Tama na tabi yo’n, kay ma’o man yo’n an gusto ko. Kay nano kun maestra? Kun wara sin paratukdo, di’ wara man sin makaaram?”, rason ni Janet

“Ba’a, badi maisugon yo’n…”, bagaw ni Joseph.

“Badi sigi ha’k an pangudot…”, bagaw man ni Jesper.

“Aw, kun kamo an mga iskwela ko, badi kulingling pirmi an abuton niyo…”

“Tsk, ayaw na sin kasalagbat, kay kun magkasarampolan kamo sin kulingling…”, salagangsagang uli ni Rene, in-iibitaran an pasuruhay gihapon.

“Iya, basta ka hamok mapalista?”, hapot naman ni Julia.“Diri mayon man si eksamin yo’n, kun aakuon ka?”

“Tapos na tabi, san Nobyembre pa na nakaagi”

“Kan’o? Akay di’ ko yo’n aram?”, hapot ni Rene, pilok an kiray.

“Ma’o, si Papay.Nalimot ka na? Nag-ayo baga ako saimo sin ipamarasahi sadto? Upod pa ngani kami ni Loreta?”

Tunagu’to hamok si Rene, nagpiritingpiting, nan punudyot uli san pagkaon. Sugad sin nalimutan na man nag’ud niya. Mayad man an pamati ni Julia, sugad sin siya pa an nakadumdom san iba na gasto na diri nai-isplikar ni Rene.

“Iya, pasado ka man? Kan’o ka na mapalista?”, hapot uli ni Julia.

“Ma’o, si Mamay…sinuratan ko baga ikaw? Nalimot ka man?”

Namungnan si Julia. Nadumduman na kaya ngani siya nagtagama sin sintimos kay para sa pagpalista ni Janet sa kolehiyo. “Aw, naba’ man ako…ma’o baya? An gusto ko ugaring ihapot, kun kan’o ka mapalista?”

“Kay hinapot mo na ngani…”, nagtitinawa na si Janet, naburungan. “Diri baya sinabi ko na, na sa Lunes na an relistahan? Kaya…”

“…Kaya kaipuhan mo sin ibarayad…”, sugpon ni Julia.

Unalto an iristorya nira sin kadali. Nan bagaw ni Julia, “Iya, pag-adal nag’ud sin mayad, Janet, kay basi makahuman ka man. Kay kami ni Papay mo, maghihinguha nag’ud, kay kami, wara man so’n pakasari…”

Wara man sin insusugpon si Rene. Hinuman an pagkaon, nan nanghunaw sa pinggan niya. Didto na man nanghimgo. Kinuwa niya an kinaunan nan dinara sa banggerahan.Nanarapo san kamot nan san hiwa sa pahikan na nakasab’it sa may biso, nan hunurandig sa hamba san pinto san kusina, talikod sa lamesa. Wara hamok pagbaliha ni Julia, na padagos an hulit kun Janet.

“…Ayaw ngun’a pagtatariya sin namas, an kaya mo hamok. Pagtukudon mo an sintimos mo basi diri ka pagkulangon, nan basi may magasto ka kun may bigla na kaipuhan… Diin ka man ngay’an maistar?”

“Mag-uupod tabi kami ni Loreta. Ma-bedspace kami didto sa may Bibingkahan. Kakila san tiyaon niya sa Sorsogon. Magluluto-luto kuno kami.”

“Iya, mayad, kay basi makatadi ka man kun nano man an hali dini…”

Sunugpon na dini si Rene. “Aw, maski dini na hamok magkuwa sin bugas, o kun nano pa na ulab o isuruda, kun magtataga-uli…”

“Pwede man ada magtaga-uli ka maski sayo kada bulan”, bagaw ni Julia, “kun makuwa ka san paragasto, o kun nano na lutuon. Pwede man magtaga-bisita si Papay mo, kun baga diri ka nag’ud makauli…” Unimod siya kun Rene.

“Awh, pwede man ako magtaga-bisita…para do’n sa Sorsogon…”

“Maupod ako ha, Papay?, hapot ni Jesper.

“Ako man tabi, Papay, ha?”, sugpon man ni Joseph.

“Aw, pwede man maski kamo na hamok ada…”, simbag ni Rene.

“Mag-ano man kamo didto, mawara pa kamo…”, sunggod ni Janet.

“Sin’ na Inggo? Ma’d kun diri nakaabot na tabi ako didto!,”, bagaw ni Joseph.

“Hm, hm ,hm, mabatog na naman kamo…”, suhay ni Julia.“Hala na, pagdaranon na pagbisay sini na lamesa, kay ambot doon na naman, puro na naman sa taralibong… Kamo na duwa, di’ makapangana sin lantuag, ha, kay kaipuhan dini sin kadanon ni Papay niyo, nan, ay ba’daw, yo’n na burulad, an resulta so’n, badi tabardilyo…”

Sadto na pira pa kaadlaw bag’o magtaliwan si Julia pabalik sa Hongkong, napagkaistoryahan nira ni Rene an pahino-hino san pag-iskwela ni Janet, nan san paragasto sa Bulusan. Napawot sira san gasto na diri aram kun gagam’hon.Nahaghag sira san bata na niyan pa hamok mapaharayo. Naruruyag man san posibilidad na mahatagan siya sin mas mayad na swerte, na mapaiba an buhay sa maabot.

Abay pa, sugad man hamok sin namaghurus an adlaw. Intiro raparap, maski an adlaw halimbawa na binukod ni Sonia si Josue sa tinampo kay naghiran, wara hamok san matan’aw si Julia. O an hapon na unuli si Jesper nan si Joseph na may burubitbit na pungot sin minatay na maya, mga sinalbatanahan, na san pangisgan ni Julia, pinangtubong na hamok sa ayam nan sa orig, nan an iba man pinanglubong. O an hapon na bunurut-burot si Kardo, kamanghod ni Rene; hubugon, namirit sin pangutang. San sayum’an ni Julia, maski mayad an pagkapanayuma, nangisog ugaring, namuyboy, nagparasaba, na sira kuno mga hagason, mayad pa an iba na tawo.

Diri hamok nagayud malilimutan ni Julia an paghapit nira Paring nan Tirso, kilik-kilik an bata ni Michael, nan bungyod an nagkapira pa na napirit magbungyod, may dara-dara na sarungsong sin tambis (‘naalidad sa Layo’) nan sin sayo na kaldero na pinakro, sinulod hamok sa basket na uway (‘basi makatadi ka man sini na palawan, kay atog masapugon liwat’). Wara man totoo pag-arawat, nagkuntinwar ada, habo makaulang kay mahali na naman si Julia, na habang intatan-aw si Paring, pwera kun Tirso, nasa isip ugaring an sinabi ni Kardo: kun iba na, mayad pa man nag’ud an iba na tawo…

Sugad man san iba niya na paghali, magub’at sa pamati ni Julia an pagtaliwan. Nalangkag siya san pasuruhay, san karibukan, san urupod na karaon, hasta san ugik san baktin, an kurutak nan turura’ok san manok, an urughoy san kararani, an mga nuru-notisya.

Nahaghag siya san kabataan. Sadto, nahaghag siya kay saragday pa. Niyan, nahaghag siya na nagdadaragko na. Badi hanggan may mga pamilya na sira, paghahaghagan pa man gihapun.

Mala pa hamok kun i-ugsod an paghali… Badi maupod man siya panulo, badi masari uli panukbas… pangagahid, pamako… Ay, ba’a, may nabilin pa ngay’an na sursihan. An plantsahon, wara man kahuman, basi kunta diri na maulang si Janet, kay basi kun ma-preparar man san kaniya mga gamit… Nano daw kun magkatarandaan sadto an mga tugon niya? Wara ada siya sin nabilin?

Diri maawat, siribot na naman sa pasakay: mamaghingayad san patubi, mamagsagop san bulwang na kali, mamag-arado san nauna na mapatubi’an na layhon. Dini sa wala, wara ribok, sugad sin intatan’aw si Julia san kabubudlan, san kapasak’yan, san kabal’yan na manglain-lain an kolor nan itso, sugad sin mga kugang sa berde na pamanit. Kadiyo-diyo, may nalabayan sira na pala-pala na may namagkilay-kilay na mga balagon nan uga na dahon sin patola, upo, o maragoso, namagwaya-waya sugad san mga dahon san kasagingan, san kalubihan, san mga tanglad, bigaho nan kogon sa mga bakilid. Mahod may nalabayan na naglalakaw sa piliw, badi may ulay o may uto, na diri hamok napiliw, kundi nabukod nag’ud sin imod sa naglalabay na dyip, inhihinayod kun sin’o an mga sakay, an nagharali pakadto kun diin. Kun sira na mga parabaklay, bag’o sumiway sa kanira kadtuan man, labayan pa sin dyip na pauli na man, mapiliw gihapon, nan hihinayudon naman kun sin’o an nag-arabot, hali san kun mga diin.

Enero 21, 2008