Urupod sira na upat na daraga, dini sira pag-aragi sa may Looban, sa may barisbisan san kali na patubi. Paglabay nira, mayon sin inhahanap an mga mata ni Julia, na naimod pa man niya, sugad san dati: kun tigsudang na sugad sini, namurak an mga dalia do’on sa piliw san kali, namuti-puti sin burak. Gusto kunta niya mangutus, para kay nahugak siya magbitbit, pakadto pa hamok liwat sira sa Dancalan. Kun himuon niya yoon, sugad siya sin lidaw, kay wara man sin nagbibitbit sin burak sa Bulusan, nan naglalakaw-lakaw, pwera hamo’k san mga santa sa andas, na inpu-prusisyon kun Kamahalan.
Pakadto na sira sa Dapdap, inkatapo nira si Inoy Karding Galoso, bitbit an banduria, pakadto sa simbahan, mapraktis san i-akumpanyar nira sa prusisyon san Hinulid sa masunod na adlaw, Byernes Santo. Pagliko nira pa-wala, sa may basketbolan, nag-aralto an iba na namag-uruyag, nag-irimod kanira, naghirinayod, in-aram kun kila sira. “Hoy!”, bagaw san sayo sa may gapot na bola. “Payt na kay perde na kamo…” Rinabak siya san bola san sinabihan, nag-urunot diyo, nan nagpadagos na sira pag-uruyag. Mayon sin sige pa an taran’aw kura Julia, badi nangarkulo, nagtatanda san aaduon sa barayle sa Sabado. Halitid an kanira uyagan, na lalo pa pinahalitid san inbuburulad na paray nan gulaman, paluyo-luyo.
Diri man hamok sira an namagralakaw. Pag-uru’unhan pa nira sa yungod san balay san paraburog na si Aloy, may lunampas sa kanira na grupo sin mga daraga-soltero, na mga maribok-ribok. May duwa pa na bisikleta na may mga angkas na namagbungyod kanira. Kada agihan nira napurundo sin diyo kay natan’aw, nausyoso.
Mahayahayon an hangin sa may Baluarte, labi na kaawagan, wara sin nakaulang. Kapasak’yan na malinig sa wala, mayon hamok sin namaghakot san inani, may naghihimalid. Sa to’o, paglampas sa kabal’yan, mayon hamok sin sayo na layhon, nan puro na bariw an nakaulang sa dagat, pwera san sayo na balay bag’o an ispilwey, nan pakalampas naman yadto an bulangan, kahampang san balay ni Inoy Onor, na daku-dako kuno an kaon. Dini na sira luniko pa-dagat, palugsad sa mga ragayray, labay sa mga lagundi. Didto pa hamok, tan’aw na nira an karigusan sa Dancalan, matawo-tawo, may nag-uuruyag sa baybayon, may nagpapaburukod, may nagkakaranta sa may kalubihan, badi hurubog na.
Hubas sadto, mahiwas an hubasan. “’Mus kita didto sa may Pag-ultan!”, agyat ni Marcela.
“Hala, ‘mus!”, bagaw man ni Jocelyn, na bunungyod na. Bungyod man sira Julia nan si Clarita. Hubason, kaya diyo hamok na kaluskos nira san palda, nan pakadto na sira sa Pag-ultan. Ma’o ini an durho san binagong na naudlot kun hubas, nan ma’o man an inrarapado san balod sa ibabaw, nan inhuhugut-hugot man sa irarom. Dini pinamag-gabot an lato, gulaman, nan tahong, kaya mayon sin padiyo-diyo na babaye na may mga alat, namagkamhag san salóg san dagat. Sa mga lurulim’aw, sa mga sawang, yadto an mga makusog an buot, an maaram maglangoy maski inayam, namagkararigos. Hararum didto an tubi, asul an kolor.
Uningkud sira sa sayo na bato, nan nagtaran’aw sa lawod. May nag-iistorya sa kaurupod niya, pero di’ man namati si Julia. Yadto an buot niya sa hugut-hugot san tubi sa Pag-ultan, sa pagbadol-badol san balod. Pamati niya, ma’o yadto an paghangos san Bulusan, sa Pag-ultan. Sugad san tawo na naghihigda, natas-nababa an dubdob. Kun naaburido, nakaskas man an hinangos, nakusog an waguswos.
San masumo, puniliw sira sa baybayon nan namuruskay. Kay hubas nan matawo, wara na masyado sin napupurot na buskay sa irarom, kaya didto sira sa may itaas san baybayon, harani sa karagayrayan. Totoo man, talagsa pero nakakuwa sira sin mga darag-anis na buskay, mga muying, may pasayo-sayo man na banag. Sugad san dati, naakap sira san pamurot, nan pinamagbulsa an buskay, na pag-abot sa balay ipamiliw man hamok. Runani pa sira sa may karigusan, nan uningkod man sa baybayon, sanig an sinelas. Taod-taod, may runani na duwa na soltero, pareho namagaang, na bagaw “Miss, pwede maki-kilala?” Nagtitinawa an sayo, nangahka san ulo an naghapot.
“Sin’ na Inggo?” panupla ni Jocelyn, nanglipad, nan sunugad sin “’Mus na kita, kay ho , hapon na liwat…” Nagkaburuhat na sira, namaralpag san baybay sa bado, nan nagralakaw na pauli, balatas sa mga tawo, lugsad sa tinampo. May nagkapira na sasakyan na nakaparada didto, may berlina, may de-pasahero na dyip na may ngaran na Irosin-Sorsogon via Boton; may mga bisiklon man nan sin traysikel.
Burungyod uli sira sa tinampo. Nanirumsirum na. May namag-uruli na na lalaki na pas’an an asadol, pasagka sa Madlawon. Silensyo an palibot, pwera san pag-abot nira sa krosing, san may unagi na dyip hali sa Gubat.
Wunala uli sira pa-Dapdap. Sa basketbolan, wara na an namag-uruyag. Wara na man an mga binulad. Kakabatan’an na na saragday an namagpaburukod. Wunala uli sira, pa-Ortiz Avenue. Sa inlabayan, tinan’aw pa ni Julia an dati nira na nabugsukan. Pagliko pato’o sa Central, inkatapo man nira si Ba’oy, may usong na kariton sin itarapok. Bunalatas sira sa Central, lunabay sa may kanto, sa karihan na may ngaran na Bulusan Lake Canteen, pasagka na sa Sapngan. Tama-tama, pakalampas nira sa may kura Inoy Kardo Lopera, nanirum-sirum na, maribok-ribok na an mga duli-duli. Nagburulag sira na human na an kurundisyon manungod sa prusisyon pagka-aga, nan sa barayle sa Sabado.
Masuna pa na nagbatog an prusisyon, pakatapos san Siete Palabras sa simbahan, na punuon sin mga tawo na taga-bungto nan taga-baryo. Haros penitensya na san aloso-os nan ribok san guru-guro. Niyan na Biyernes Santo, mayon sin duwa na karosa na nadagdag: an Hinulid na wara sin iba kundi an ‘bangkay’ ni Kristo na ilubong, nan san Santa Angustia, o bagaw La Pieta, an andas na sadiri san pamilya sin dati na meyor sa Bulusan.
Pwera san Nazareno, nagriliwan man an mga imahen san kada andas. Niyan na minatay si Kristo, puro man sira nakaitum. An iba, may dagdag pa na burak na plastik, dagdag na hasag, dagdag na para-alsa. Pagkahuman san prusisyon, an tagsadiri o nangataman san andas, mapakaon sadto na nag-aralsa. Kaya ngani ini kuno na mga andas, kadaghanan sini may mga ‘sadiri’ na inkukuwaan sini na mga paragasto. Kun nano man an produkto san sadiri, intitipon kay tagama sa mantensyon san andas.
Mas halaba man an prusisyon kay mas daghan an tawo na kaupod, may mga kantura, nan mga sayos, na puro de-siki nan de-alikmod sin itom na siki hamok an di’ natahuban. Didto sira sa urhion, sa likuran san mga musikero.
Taliungod man an atensyon ni Julia sa pangaradye habang nagpu-prusisyon. Unong pa san mga istasyones, maluway man an prusisyon, kaya madulom na, pasagka pa hamok sa ispilwey, pakadto sa Sabang nan Mabuhay. Sa mga inlalabayan, mayon sin mga kaurupod na nasiway na pauli, siguro kun napagal, nagutom, o nahugak na. Mayon man sin mga daraga o soltero na sige pa gihapon sin taranda san mga kaurupod sa prusisyon, namagtan’aw hamok sa piliw, sa inlalabayan san prusisyon.
Atab pa na Sabado, sibut-sibot na si Milagros, sayo na myembro san Class ’68 san Bulusan Central School. Niyan na Sabado de Gloria, sira na magkakralase, magpipiriknik sa Miliga-biga. Sira na mga taga-Sabang an natokahan san ruluto san kakan’on na mirindalan nan suli na suda. Taod-taod, unabot man si Itas, kabungyod si Rosita na may guyod pa na bata. Daranon sira pag-rulukay san suman na ginalpong na may halo na karabasa. Taod-taod pa, unabot man sira Nonilon nan si Colombo, na pagtangbara nag’od dagos man sugu’a ni Rosita. “Ay, ba’adaw, kay niyan pa kamo pagralamaw. Hala, paniti na yadto niyo na langka, nan kaguda na an lubi kay ho, udto na. Maabot man kita didto, paniudto na, nan mamangno, uruli…”
Sigi man hamok san ngururub-ngurub, pero nagturuod man an sinurugo. Wara pag-awat, naluto na an suli na hubal na langka. An taga-Central an madara san dinugo nan san pansit. An Dapdap man nan san Looban an naayuan sin dulsi na gulaman nan sin ibos. An taga-Poctol nan Madlawon, luto an dadar’hon. An taga-Sapngan, pinangat nan panulsihan na prutas. An mga inumon, dadar’hon man san mga kaklase nira na hali sa Manila.
Mga maugmahon sira na nanararabaho. Wara baliha an pagal nan san gasto. Didto sira kahapuni sa Miliga-biga. Daghan na kalalakin’an nan sin nagkapira na kababayin’an an nahubog. Otro taon kuno, magbabaragat uli sira. Mas dako an plano. Niyan na gab’i may baragat uli sa baraylehan. Sayo sa kanira, si Pilar na taga-Mabuhay, wara pakaabot sa barayle kay hiniran san asawa, unong san sayo nira na bata na hataason an kalintura na wara kaatindire ni Pilar na yadto ugaring sa piriknik.
Bagaw san mga gurang, kun sugad sini na minatay si Kristo, dapat likayan an ribok nan san kusog na pangiwa-kiwa. Kaya ngani maski an pag-urubra pinalihis ngun’a. Pero maski an kagurangan, nadagka man san guru-guro, san magbatog na an patugtog ni Raul sa barayle sa eskwelahan sa Poctol. An pangisog san padi wara man pagbaraliha.
May rason mainit an iba, kay apisar maribukon an tugtog, daghanon pa an hubog. Kun iimudon lugod, sugad ini sin selebrasyon ugaring san Pasko, diri san Pasyon ni Kristo. Kaya san lunibot an sakristan na nagpalabad-labad san mataraka, imbes na bagting para sa misa na katutnga, nalumos an lagatak san tugtog sa barayle.
Daghanon man an mga miron sa piliw san kudal, namaghinayod san mga bakasyunista na nakibayle, sa kun sira sin’o pa na bihira maimod. An iba, namagtanda san bag’o na moda. An iba man, namagtanda san sayaw na masisipatan pagka-aga. An iba pa, may tawo na inbabatantayan; bata kun kag-anak, kahiran na inhihipaan, daraga o soltero na naruyagan.
Nagkaradto man sira Jocelyn magbararkada, kaupod si Julia. Inagda man kunta nira si Tirso, pero habo man, maski saklay an bado na bunungyod pa-Poctol. Aragaw man an gusto mag-ado kanira na anas man hubog. Daghanon na paraado na mga tin-edyer man, mga adal makibayle, kaya kinadanon an arak paghali san karaw’ayon. Si Julia, sigi man kunta an sayuma, para kay sigi man an burugnot.
“Julia.” Sa raya san mga namag-imod, mayon sin sayo na ungod an pihar kun Julia. An garahoy kaniya, si Gurang. Awat na siya patagu-tago; napa-Bulusan, napa-Manila. Diri masasala an mata niya na anad na sa dulom. Diri niya aram ini na pag-uli ni Julia. Diri niya inlauman. Mayad man na uya siya niyan sa Bulusan. Basi pa kun makatyempo. Intaga-sikop hamok niya, batog san Miyerkoles Santo, sa Dancalan na Huwebes Santo, sa prusisyon, nan niyan na barayle. Gusto niya magrani, para kay labi an tawo. Daghan an nakaulang, pero, basi pa makatyempo. Ma’o ini an awat na niya inhuhulat.
Wara na kabilang ni Julia an tugtog na inbaylihan niya, bag’o pa san pamurunay san may ipakilala na bisita kuno, hanggan sa magsarayaw uli. Daghanon na an tawo, nan sigi pa an arabot, para kay an sarit niya sa ina hanggan alas-dyes man hamok. Apisar, wara kaupod si Oya Binsing. Pira na minutos bag’o mag-alas-dyes, inagda na niya sira Jocelyn, na habo-habo pa kunta, pero tunugot na hamok na umuruli na sira.
Bunungyod man an lalaki kanira, nag-uuru-aligid, naghahanap-tyempo. Dianis kunta san hunarali na an kaurupod ni Julia. Para kay, dahil san baratok san kaayaman, nakamata si Oya Binsing, na lunusad man.
Matawohon man an simbahan na Domingo de Ramos. Mayon sin malin duwa na klase sa elementari an nagpamisa, pasasalamat kuno, kay nagbaragat pa sira makaagi an pira kataon, may diyo na may kaya na, nan an kadaghanan pobrehon pa gihapon. Kadaghanan san mga bakasyunista maharali na na pagkahapon, sakay sin mga arkilado na bus, nan sin mga sadiri na sasakyan.
Sa pira pa kaadlaw na inistar ni Julia, nakaamot man sira sin napisar na kalo san kanira hurunglon. An kabaklanan, san halion an kantidad san bag’o na agsahon, binarakal nira sin lutuon na balunon, pakadto sa Morong-borongan, sa unhan nira Ari. Urupod uli sira na upat na daraga, si Tirso, si Igil na naruyagan man magbitbit, nan sin nagkapira na kabataan na nagburungyod. Didto, nagsuru-saragop man sira Tirso, intiripon an mga daragko na bato basi abungan an tubi nan humuro-hararom an luwuyan. San hapon-hapon na, lunabay si Inoy Abang na may pas’an na duwa na sako na puno sin palawan. Unughoy man kanira, nan, san barhagan ni Jocelyn, wara man paghagas san dara, kunuwa sin sayo na tayod, nan binilin kanira. Ma’o naman yadto an kanira indaranunan pagpakru’a pag-abot nira sa balay na mga alas-kwatro an hapon.
“Nadumduman ko,” bagaw ni Julia san sira nagkakaraon na. “Nagtinda man ako sini sadto, sinugna na tigsurugad kadako sin palad, libot ko sa basket dini sa Sapngan, san daghan pa an tanom ni Papay sa Layo…”
“Ako man baga, naki-uso man pagtinda ice candy…” sugpon man ni Jocelyn. San wara pa kuryente sa Bulusan, may diyo na balay na may pridyider na de gas. Kun may nangaipo sin yelo, sa kanira hamok nakabakal o sa mga karihan sa Central. Kaya san magka-kuryente, daghanon man an nakiuso pagbakal sin pridyider. Parareho man an nasa isip nira, an makadelihensya an pridyider, pang-iban sa pangbayad-kuryente o sa pangmenswal, kun hulugan. Kaya sumunod san uso pagbakal pridyider, nauso man an pagpabakal ice candy. Tarapo-tapo sa Bulusan an mga paratinda, sugad man hamok san tarapo-tapo san mga koridor san hweteng niyan.
Sayo san kabataan na yadto, dako an pandok sa luyo. Sa kahubagan, mayon sin nakalahid na kolor-asul. Nakatinawa sini si Julia. “Bayoko? Sadto, naawaon man ako san mayon so’n, kay gusto ko man mabutangan sin anyel, ha ha ha.”
“…Nan san hayskul man,” sugpon uli ni Jocelyn, “makaaawa an wara pa sin punggod, kun an iba mayon na, ha ha ha.”
Daghan man an nagkaaradman ni Julia, mahod hali kura Jocelyn, kun nakihalyaw kanira. An iba, nabati man niya kura Oya Binsing nan Tirso, kun nagkakaraon sira. Iba-iba na notisya; manungod sa kararani na nag-asawa na, kun sira sin’o sa bungto an nagkamaratay, an Dolipay san magkalutaw an isda kay hinilo dahil san schistosomiasis, an nakaagi na pista sa Bulusan, an nakaagi na inkomun sa Sapngan na dinulag kuno san presidente an inarambaganan na kwarta na ipabarayle, an pagkahapdos ni Inoy Dike, daghan pa.
San sira hamok ni Jocelyn, napag-istoryahan man nira an mga reunion na naimod nira sa Dancalan nan sa barayle. “Kan’o man daw kita ma-reunion ha, Julia?” hapot ni Jocelyn.
Wara man sin pagbabag’o sa pamandok ni Julia. “Tsk, diri ko man yo’n inpapara-isip…”
“Baya man uga’ng”, depensa ni Jocelyn. “Dianison man baga pag-imodon, mala yadto kagab’i nan an sa Dancalan…”
Unimod si Julia sa harayo, hunangos sin hararom. “Makararaw’ay ada, mayad na ha’k an mga mayad na an buhay, an mga propesyunal na…Kun sugad sa ato na wara ngani paka-gradweyt…”
Pinadagos ni Jocelyn an pagpahot. “Hmm, ako, wara sa ako yo’n na raw’ay, kay dianison baga an baragat uli, magayas ka san pira kataon? Kita ngani na niyan ha’k uli pagbagat, dianison baga?”
Nakiuyon si Julia sa amiga. “Aw, dianis ada kun awat pa kay basi biyo an karuyagon, kun may mga kabataan na an iba, o may makuapo na…”
May intrimis sa mata ni Jocelyn. “Nano man daw an magiging hitsura kun magbagat uli kamo ni Awel? Ikaw man pan’o, habo-habo sadto…”
“Hmh, ayaw na so’n…”, bagaw ni Julia na naglilikay san intutumbok ni Jocelyn. Mayon sin diri aram si Jocelyn.
“Diri ka man ada kulba’an?”, insistir pa ni Jocelyn, nag-aagyat. “Badi, grabe an kurutab-kutab…”
“Sin’ na Inggo?”, pirit na karaw ni Julia, nan iniba na an istorya. “Iya, nano, may inkomun pa ada dini niyan na Mayo?”
“Aw, bagaw ngani ni Oya Paring, ‘mahali na ha’k an pista dini sa Bulusan, an inkomun sa Sapngan, diri’…”, simbag ni Jocelyn.
“Hmh, grabe, ha?…”
Nakahuman pa hamok si Oya Binsing pagsiksik kun Julia, taliungod an sukay san buhok, hanap sin lusâ maski wara man sin naaagihan. Yadto sira sa palhugan san balay, nagtatan’aw kun Tirso na napapatuka san mga manok, mahod may dinanakop na siwo nan hinuhuru-hapros.
“Sadto baga”, batog ni Oya Binsing, “puro kamo gusto magpasiksik, labi yadto si Miyo. Nagkaaranad sadto na Apo niyo…”
Ginap’tan ni Julia an kamot san ina, hinuruhapros, hininayod. Naimod niya an ruluwason na ugat, an tul’ang, an haralagba na kulo, an madamo na palad. Liningag niya si Oya Binsing. “Makapamunay ka man ada paghimo-kalo, Mamay?”
Matapsi an hiyum ni Oya Binsing. “Tsk, diri ada…”
“Malay mo”, bagaw man ni Julia, “kun manggana kita sa hweteng…”
“Aw, kun magtaya kita…Pero ini na paghimo-kalo, ma’o na talaga an opisyo maski sadto na ina ko, nan san ina niya…”
“May yunaman na man ada paghimo-kalo, Mamay”
“Hmh, mag-ano, yoon sira Peping siguro, pero dati na man yo’on mga mayaman…”
“Di’ ka man nasumo sin kahimo-kalo, Mamay?”, hapot uli ni Julia.
“Aw, kun masumo ako sini, gusto sabihon, sumo na man ako pagkaon, kay ma’o ini an nagpapakaon sa ato…”
“Iya, nano man an inpaparaisip mo kun ikaw ha’k dini?”
“Aw, wara, an isurugna mi ni Tirso, kamo, kun kan’o kamo mauruli, kun kan’o naman kita magbabaragat…”
“Gusto mo man magpasyar sa Manila, Mamay?”
“Hmh, mag-ano pa man ako didto, nan di’ man kita nali so’n na parasyar, hatagi na’k ako niyo sin sintimos, mas maogma pa ako…”
“Ba’daw si Mamay, diri na-irog kun Oya Atang, na malin sigi man ha’k an balik-balik sa Manila…”
“Aw, siya kay mga masarig kuno an pagbuhay san duwa na bata, ambot baga kun ungod, kay malin yun ngani na balay nira wara kahal-iti…”
Sa pira pa kaadlaw niya didto, pinasiguro man nira Oya Binsing nan ni Tirso na makatadi siya san mga kaunon na nalangkagan niya. Haros uru-adlaw mayon sira sin linanta nan sin kuyog o bagoong na murubkas. Pagmara san lagting, dagos man nira pagburu’unga nira Jocelyn. An pako kanira, linulumpan, kinikilaw. Nakaalidad man sin kinagang na pokot nan olok san makabobo si Tirso sa Layo. Nakapira man sira sin ihaw sin manok, na uyon ni Julia pag-lumpi. Nawili uli si Oya Binsing paghimo kakan’on, labi an kinalo’ko na gaway. Wara kuno igu’a an Bulusan san mga makusog na bagyo sini na nakaagi na taon, kaya namagpakahinog an kakaw, kaya mayon sira sin tabliya, na intutunaw-tunaw nira kun aga, inhihimo na sekolate, na intutunludan san tinapay hali kura Ponga. Mabunga man an kapayas, nakatadi man sira sin hinog na langka, nan pirmi man sira may saging na kun diri hinog, sinapot. Pero makulog an buot ni Oya Binsing kay wara pa hinog an igot nan san santol. Bagaw ngani niya, “Kun an pangaipo san tawo, pagkaon hamok, dianis na man ha’k dini sa Bulusan…”
Yadto na Lunes na tunaliwan si Julia pabalik sa Manila, hatod siya nira Oya Binsing, Tirso nan san mga kabarkada. Yadto man, sa piliw basi wara makareparo, si Gurang. Intan’aw niya si Julia na nagsakat sa JB Line. Bungyod san imod niya an naghali na bus. Wara siya ka-lugari niyan, pero may masunod pa man, basi pa…”Huhulaton ko an sunod mo na pag-uli, Julia…”, bagaw niya, maski siya man hamok an nakabati…
Enero 2, 2005
No comments:
Post a Comment