Kanta: Warâ butáng

Gusto mag-abrod ni Guyâ. May riyók-riyok nganyan, kaya kaipuhan kumadto sa luyó san lawód, basi didto magpa-santigwár. 

Naadman ini san mga opisyales san barangay. An napagkasarayuan, diri ngon’a pagtugutan maghali si Guyâ. Humanón ngon’a an pag-bati sa mga reklamo kaniya. Sugád san akusasyon ni Oya Medying na payong na kinalit kanira, kun Oya Biyay na warâ nganyan kauli’an an hinudám na sangnan, kun Inoy Dikoy na may inbabawi man na kaguran, kun Inoy Sabas, na kinalitán man nganyan sin san-glas. 

Nagkapira pa an may mga reklamo kun Guyâ. An tidakui syempre, an reklamo ni Inoy Uwan, na bunuwa nganyan ini si Guyâ. Di man ngay’an siya an dapat na naging presidenta san inkomun, kay tinurukalan an mga boto; inikugan an o, hinimo na a. Kaya an boto para kun Guyô, nabilang para kaniya. May nawawara pa nganyan na pondo an ermita, an ipaharal’it kuntâ. Kaya bagaw san bag’o na presidente, si Inoy Dyunyor, humanón ngon’a an imbestigasyon. 

Hinatag an kaso niya sa sentensiyador san baryo, na bagaw, ma’o, diri dapat pahali’on, kay kun di’ na nganyan bumalik. Nangutiil man an kaniya kwenta abogado, na mabalik siya, matapos hamok an pagsantigwar. ‘Kun di’ yo’n bumalik’, bagaw san atorni, ‘ipatalkas ko an bunáy-bunay ko…’ 

Nginarat an mga namagpakabati. Hunaranga an mga lalaki sa isog sini. Karawon ka na in-gagarantiya an itlog? Niyan pa’k ini pangyari! Nangirhat man an mga babaye. Malin mahadlaton daw nganyan, bagaw san nagkapira. An mga binabaye, nag-irisip man. Nano daw kun ayu’on na’k nira, benepisyaduhon, higután, nan isab’it sa uluhán san higdaan; panghimaturóg bagá? Nagkamurungnan didto sadto na pasuruhay sa ermita. Kun haros pa’k hubâ na an atorni kay inpapadayág na an kaniya itlog, matataód-taod an hulát niya, mag-dadagka na sin buyungaw, o badi turu-tabako.

Sayô sa nagyayanghad, si Inoy Barit. Dahil san itlog, may nadumduman siya. Hinanap san mata niya an bata, nan tinugál. ‘Nono, kadtu’a ngay’an, sikupá sa kudál kun may bunáy na an mga itik. Kuwa’a kay kun kalitón o kun matungtungán…’ Dalagan man an bata na insugò. Pag-uli ni Inoy Barit, wara man siya sin naimód na bunáy sa kanira butangan. Hinapot niya an bata. ‘Aw, nano? Wara nag’ud sin bunáy maski sayo?’

‘Mayon tabi, Papay. Para kay may mga ipot…’

‘Na lalaki’, bagaw ni Inoy Barit na nagpipiriting-piting. ‘Para so’n? Kadtu’a. Puruta. Di’ bale kun may ipot, basta diri lagáy…’

__________________

Sa ato na mga Pilipino, sa pangluwás, kontra ta an pagsuhol, an pahanlás, an regalo, an pakunswelo, na sa pakuspâ na termino na Tagalog, lagáy; o kun sa Bulusanón, butáng. ‘Kun di’ ka magbutáng, di’ mapipirmahan an papeles mo; an transaksyon mo, di’ maabante…’ Para kay pag-abót sa sitwasyon, nauuna pa kita magduhál, kaysa ban’o san nag-aayo.

Sa Bulusanón, may lain man na kahulugán an lagáy. Sa yano na termino, ma’o ini an klase sin ipót na hatukon an lang’og. Kaya kun nakatungtong, bagaw dini, ‘di bale ipót, diri ha’k lagáy.’

__________________

Titulo: Walang Lagay
Nagkanta: Inang Laya

Una ko ini mabati sa cassette na Inang Laya. Sa kabilugán, malin wara sin pagsagin-sagin an kanta; sa tono, sa bitad, sa liriko; sa pagsudyâ, sa pagtuyâ-tuyâ. Syempre, naunabí man hamok dini an ordinaryo na hitsura sin suruhulán. Aram ta man na daghan an paagi sin pagsuhol, maski intero, hali sa pagpaasér san kusóg sin poder.

Namumulikat ang paa sa kapipila
Bigla ka pang naunahan ng iba
Nakapagngingitngit ang ganitong sistema
Palakasan na at mayrong suhol pa

Sumipol ang pulis at ika’y pinara
Ang akala’y titikitan ka
Ang hinihingi pala ay pangmiryenda
Kung hindi ka magbigay ay kawawa ka pa

Kay saklap ng buhay kung panay ang lagay
Anumang pagbabago ay walang saysay
Kung di mo lalabanan nang walang humpay
Ang lahat ng uri ng paglalagay

Ikaw ay sinita sa binayad na buwis
Ang hanap lang pala ay konting panglangis
Pagkuha ng lisensya o kaya’y kontrata
Kailangang mag-abot sa ilalim ng mesa

Alahas, tahanan at magarang sasakyan
May pera pa sa bangkong dayuhan
Posisyon sa gobyerno ang puhunan
Ang sambayanan ang ginatasan

Makahali man adâ gihapon si Guyâ? Posible. Kun niyan maláymay siya pag-imudon, diri pa ini angay hatagan sin luoy. Daghan pa an mga remedyo niya na pahulad. Kay malin tinangkudán na niya ini. Kayâ ngani inuna na niya paghatágan an kaniya suhol, an pwesto san tidaku’i na sentensyador san barangay, hasta san nagkapirá niya na asistán. Bag’o siya bunutás sa pwesto, nagkapirá pa an kaniya inarabrása. Sa butngâ san kanira mga palad na in-aabrása, mayon sin lagáy. 

Pamughaton.net / 26.11.2011