Niyan na hinanapos san Nobyembre, maski hali pa hamok magbagyo nan may nagdadangadang na naman kuno, an mga tawo namagtan’aw na ugaring sa maabot na Pasko. Sa radyo, maski ada sa mga lugar sugad san Mindanaw, Septyembre pa hamok, sigi-sigi na an patugtog san mga kanta na pang-Pasko. Bagaw ngani san iba, basta ‘ber na an bulan, batog na an Pasko.
Pwera san natural na bagyo, may bagyo na himo san tawo na uyon na pero nagkukusog pa. Sa pag’itan san mga karol, balita an padagos na krisis sa pulitika, an mga rali, an pagmahal sa mga barak’lon, an bararaw na direksyon san ekonomiya. Sa tarangway san mga kalalakin’an, ma’o ini an in-iiristoryahan. Sa mga kababayen’an, iristorya man an mga kararani nan, sa bata-bata pa, an barayle nan mga artista.
Sa kanira paglakaw pakadto sa baybayon, si Jocelyn ugaring an para-istorya, si Julia an para-pamati. An ungod, nababati ni Julia an kaistorya, pero an atensyon niya tunga san nabati nan san kaniya pa iniisip, sugad san karuyagon san naiimod uli, san nababagat uli, san pag-uli uli. Diri hamok niya nahihilwas, pero grabe an kaniya kaogmahan na namatian. Nakugos na niya si Oya Binsing, an ina. Nakugos na man niya an mga pamangkin, maski mga maangpoton, nan magkakakurugos pa niya bag’o siya tumaliwan uli. Pero may mga bagay na makukugos hamok niya sa isip, sugad san tan’awon sa baybayon san Dancalan, an presko na hangin, an silensyo na kapalibutan, an ragasnas san Dolipay na dara pa san kali sa Sapngan pakadto sa Central, an waguswus san kakahuyan kun hinuhuyop san hangin… Mala pa hamok kun magkakadarara ini…Mala pa hamok kun diri na lugod pagpara-baya-bayaan…
“…Atog, hoy! Aw, ha’in ka na baya…?” hapot ni Jocelyn san wara siya pagsisimbag.
Napukaw an kaniya harayo na isip. “Nano ngani uli…?”
“Ma’o daw kita…”, bagaw ni Jocelyn. “Atog inhahapot ko ikaw kun nababagat mo man si Marcela, kay lunarga na man bagá pa-Manila, karuray ni Lucia, pakapista. Maaplay kuno yadto na tindera sa Shoemart. Ambot kun nakasulod…” Unalto siya sin madali, nan inulit an hapot. “Nano, nagbagat man kamo…?”
Kay natin’o, namati na sin mayad si Julia. “Wara pa man baya, sanglit an sibuton man kami pirmi kun may misa sa Katedral, nan daghanon man pirmi an tawo…”
“A”, bagaw na hamok ni Jocelyn, na sugad sin natayhaw sa kaniya pa iharapot.
Sa kanira paglakaw, sigi man an sirikup-sikop san inlalabayan; may natan’-aw sin awat, may napasikrap hamok, pero kadaghanan, na-usyuso. Wara tingog pagyungod, paglampas san naglabay, puro na namagsugad, “sin’o baya yadto?”
Diri na sugad san dati an kanira balay. Niyan na oyon sira Menay nan san kabataan, may karibukan na, mas daghan na an pangiwa-kiwa. May suruhay, may pasuruhay. An suruhay, sa kabataan. An pasuruhay sa daragko na, mahod si Menay nan si Tirso, si Menay nan si Oya Binsing, si Menay nan si Julia.
An labahan, mas daghan, ma’o man an pangaro-aro, nan san panghugas. Sa pangaro-aro, diri hamok bugas an kinukulang. Kun iba na, maski an pilit na iururaw.
Sadto na ma-udto na nagbabatog na kunta pag-aro-aro si Julia, nawaraan siya san pilit. Kun kan’o pa natubian na niya an bugas sa koron, ma’o man niya kahanapi an pilit. Kaya niyan, medyo nahaghag siya kay kun lumagtok an bugas na diri pa nakalayuhan. Lugar na naghahanap siya sa pag-itan san mga anahaw sa bubong san kanira pasungan, may natuktok man. Maluway hamok an tuktok, sugad sin naraw’ay, pero sigido. “Sin’o tabi yo’n?” Tag’ok ni Julia, na unalto san inhahanap.
Wara sin nagsimbag. Nagpadagos an tuktok.
Si Oya Binsing na naglalaba sa likuran san kayubkob, unughoy man pakabati san tuktok. “Julia, asi reparuha ngani yo’n na nagtutuktok, kay kun sin’o yo’n…”
“Umpo!?”, tag’ok man ni Julia, na lunuwas na san pasungan, pakadto sa may lakdanan nira, kaya wara pagrereparo an lalaki na nagsisikup-sikup habang nagtutuktok, na nasa likuran na niya si Julia.
Wara man tulos pag’ughoy si Julia. Inimod ngun’a niya an lalaki, inkila. Maitum-itum an lalaki, may kamiseta na puti na puro hamok digta, haros paig na an kulor. De-siki siya, hababa, nan kurong an buhok. Halip-utay an saruwal, kaya imudon an kagihki sa mga bitiis.
Si Julia pa an nginarat paglingag san lalaki, na dagos man ngirit, luwason an lagos kay tiripo an ngipon na an tuda, nangitum-itum san galho. Diri niya kila an lalaki, nan niyan na hunampang kaniya, sigurado niya na ini an insasabi na Agta, na kun iba na naglabay sin Bulusan, nakilimos o nakitukal sin maski nano.
Binuklad san Agta an kaniya palad, tanda sin pangayo. Maaram man mag-Tagalog, kay bagaw “kaunting pagkain lang…”
Tunangbara si Oya Binsing, na namahik-pahik pa san hulos na kamot sa kaniya tapis. “Aw, bagaw ko man kun sin’o…”
“Nangilimos, Mamay”, bagaw man ni Julia, na nakabawi na san ngarat.
“Kaunting pagkain lang…”, bagaw uli san Agta.
“Atog kay kaunti man an bugas mi”, simbag man ni Oya Binsing, sa Agta. Luningag kun Julia, nan bagaw,
“’Tagi na’k ngani sin sayo na otsaba…”
Pagkapalis ni Julia san bugas sa bay’ong san Agta, inlauman nira na mahali na. An hinimo ugaring san lalaki, may kinuwa na bote sa kaniya alat, nan inpadayag kanira. “Itong gamut, kapalit lang ng isang lumang kumot, inyo na”, bagaw sa kanira.
“Gamot man sa nano yo’n?”, hapot ni Oya Binsing.
“Ilagay n’yo lang dito sa bahay”, bagaw san Agta. “Kung may magnanakaw, hindi makakaalis dito, hanggang mahuli ninyo.”
Nag-isip-isip si Oya Binsing, sugad sin natentaran magpurbar, nan bagaw “Tsk, wala kaming kumot”, maski an gusto niya sabihon, wara sira sin ikahatag na tamong, maski luma.
Wara pa gihapon kadisganar an Agta. Binalik sa alat an bote, pero may kinuha uli na iba na man na bote, na pinadayag uli kanira. “Ito na lang, kapalit ng kahit lumang banig”.
“Nag-aano man yo’n?”, hapot ni Oya Binsing.
“Ah, ito”, bagaw san Agta, “kung meron ka nito, pagtaya mo kahit ano, hindi ka matatalo…”
“E, na ‘di man ako hugador”, bagaw ni Oya Binsing. “Akay diri na’k ikaw an tumaya?”
Nakasabot ada san Bikol ni Oya Binsing, bagaw san Agta, “A, hindi kami pwede, dapat kayo lang…”
“Hindi”, bagaw ni Oya Binsing, hugut na an boses. “Hindi kami kukuha niyan. Sigi na at kami ay naaabala”.
Hunali na an Agta, kun sa limot o nano man, wara na ngani pagpasalamat.
“Tsk”, tagu’to ni Oya Binsing. “Buwa-buwa man ada sadto an insasabi…”
“Ha, ha, ha”, tinawa ni Julia. “Pinurbaran ta kunta, Mamay, si'apo kun pagkudman kita do’n sa gab’i san pinit…”
“Humh, kanugon ha’k san gamit ta so’n…aw, hain ba’ si Manay mo?”, hanap ni Oya Binsing kun Menay.
“Hmm, badi yo’n na naman sa bingguhan…”, bagaw ni Julia, na nagpadagos san paghanap san pilit. Pagbungkal niya san koron, san maagihan niya an iururaw, naimod niya an bugas na lagtok na. Kantiyaw na naman an aabuton niya sini kun Tirso, pag-abot sadto hali sa uma, na diretso pangarika. Kun Menay, badi pasuhay, labi kun pag-uli doon piyerde na naman…
Nakihalyaw sadto sira Jocelyn nan san kamanghod, si Clarita. May dara-dara man sira na inhihimo na kalo. Nakapanigab’i na sira, maski ma-alas-syete pa hamok. Si Julia nan si Oya Binsing, namaglumpiga, taliungod an himo sin kalo, sigi man an paki-istorya, intataga-imod hamok an inhihimo. Si Menay, naghihimaturog san sayo na bata, kaabay an duwa pa na tururog na.
“Adaw, mayad ngani kay hunuraw!”, batog ni Jocelyn.
“Atog ma’o”, sugpon man ni Oya Binsing. “Abay pa, ho, an mga linabhan, wara pagmamara sin mayad, nag-arangpot na…”
“Ma’o man kami…nan wara paka-pasyada ha, Julia?”, sunggod ni Jocelyn.
“Hmh, nano so’n na pamasyar na oyon hamok”, simbag man ni Julia.
“Nano, wara barayle, Jocelyn?”, salagbat man ni Menay.
“E, na mayon kunta san Sabado sa Poctol, pabayle san mga estudyante kuno yo’n san Kabataang Baranggay, ambot kun akay wara kadagos…”
“Ba’a, na nagpasuruhay kuno sa munisipyo…”, entra man ni Clarita. “Malin gusto san mga kama-istrahan, sira an magpabayle, kay may pradyek ada. Ini kuno na mga KB, wara pa man sin pradyek, iya kay habo man pumatugot…”
“Ba’adaw ‘gud ini si Claring…”, bagaw ni Menay. “Makusugon an radar, ha?”
“Atog, istorya man yoon ni Gina, na Chairman san KB dini sa Sapngan…”
“Hmh, mayad man ngani na wara na ngun’a so’n na barayle, kay ma’d na ribok kun gab’i”, bagaw ni Oya Binsing. “Baga sigi pa an hiriran na naman san mga buru-baryo…”
“Atog ma’o”, sugpon ni Jocelyn. “Adaw, na san arin yadto, hanggan doon sa yungod mi an paburukod, mga taga-dini sa Sapngan na soltero, may inbuburukod na taga-Kapangihan…”
“Si Badong baga, na makuapo ni Inoy Luson”, bagaw ni Clarita, “rinabak san arin yadto, mala kay nakaabot man sa Irosin pagpabulong…”
Pagkabati sini, nadumduman ni Julia si Inoy Desto, na didto man pagbarapabulong sa Irosin, bag’o namatay. Naghaharayo na naman kunta an kaniya atensyon, san may mabati kun Jocelyn.
“Aw, may sayo man ngay’an kita na kaklase dati, na narabak man sa may ispilwey, si Payo na taga-Sabang. Dunulag man kuno an taga-Madlawon na hunipa…”
“Kay diri baya may asawa na yo’n?”, hapot ni Julia.
“Aw, mayon dati, si Merly, na kaklase ta man na taga-Lubas. Nagbata sin duwa, nan nagbulag. Si Merly, puna-Manila. May kabiyo na man kuno didto. Si Payo, di’ soltero uli, kay an magurang an nangataman san kabataan…”
Sunakat si Tirso sa hagdan san kusina, nakahuman pa hamok mamisay san kinaunan. Nangingkudan siya sa may pag-ilulusad, saklay an kamiseta.
Madali’ay an pundo san iristorya, kay pinadagos tulos ni Jocelyn. “Ba’adaw ha? Nano na daw yadto na mga kaklase ta na namagpaka-iskwela sa kaleds, badi mga dianison na an mga trabaho, ha? Diri sugad sa ato na hanggan hamok dini an gutob…”
“Iya kay ma’o man ini an swerte…”, suhay man ni Oya Binsing. “Nakakaon man sin tolo kabeses sa maghapon…”
“…Para kay kun umalto kita, alto man an delihensiya”, bagaw man ni Clarita
Nanghuyam si Menay nan bagaw man “Kaya ako, nagpupurbar sa binggo kay basi pa makatama, kay ma-negosyo ako…”
Wara pagsugpon si Oya Binsing. Wara man si Julia. Ma’o man si Tirso.
“Hala”, bagaw ni Jocelyn, “kay kuwaon mo utay kami na empleyado mo…:”
“Aw, bay’i hamok…”, bagaw uli ni Menay.
“Aw, nabalitaan mo ngay’an an manungod kun Elena na kaklase ta na taga-Looban?”, hapot ni Jocelyn.
“A, oo, malin nag-abrod?”, simbag ni Julia.
“E, diri. Na-recruit magmadre kuno, yadto na sa Italy.”
“E, bagaw gud san iba, di’ man kuno nag’od madre an trabaho sadto”, sugpon man ni Clarita. “Kay nagkapira sira dini sa Bulusan na nakuwa…”
“Nano man kuno”, salagbat ni Menay, “madre de kakaw?”
“Ku’an kuno, paraataman san mga gurangon na na madre na Italyana”, bagaw ni Clarita.
“Aw. ma’o?”, bagaw man ni Oya Binsing. “Kun ako, magpakadanon na hamok.”
“Iya kay malin wara man sin suweldo, Mamay”, bagaw ni Julia.
“Marasa ka so’n?”, bagaw ni Oya Binsing. “Hunarayo ka pa!”
Nakahuman pa hamok maglaba si Julia. Dinara niya an planggana na puno sin biniringan didto sa may puno san kayubkob, na ginakutan san sayo na durho san halayhayan, na an sayo na durho didto man higutan sa puno san suwa. Sa karkolo niya, kukulangon an halayhayan, labi na amot an linabhan na bado san kabataan, nan sin diyo na tamong na inihian. Kun sabagay, an sinaragday na bado, maski didto na hamok sa kudal na balâ. Yunango pa siya kay in-karkolo an panahon, kun diri ma-uran, kay niyan liwat na magdi-Disyembre, kadiyu-diyo, nagtitinik-tinik, makaiinit. Kumbinsido na diri man, nagbatog na siya panghalayhay.
Wara pa siya pangatung-anan, may naimod siya sa piliw san kaniya mata, porma sin lalaki na nagsisikup-sikop sa may lakdanan nira. Masikup, nan maulpok. Masikup, maulpok.
Medyo kinulbaan siya. Akay nagsisikup-sikop ini? Mayad ada sini an tuyo? A, badi an Agta na naman. Mangayo na naman. Nasabot! Kun isubol ada? Para kay diri dianis, mas mayad kun diri na hamok pagbalihon. Bahala ka do’n!
Sagin man wara siya pagrereparo, sigi an panghalayhay.
Mamangno, yadto na tawo, nasa sulod na san hawan nira, naimod niya an siki na de-sinelas man, maski paspas an sa may bul-ong, naka-bermuda na saruwal. Diri ini an Agta, iba ini! Hinampang niya an lalaki.
Nangahkah san alimpupuro an lalaki, malin an naraw’ayon, sugad sin mabu’ag na pabalik. Maputi na malungsi na may pagkasingkit an mata.
“Na—“, may hapot kunta si Julia, para kay nautod san bigla linuwas san lalaki an sayo na kamot, may inhahatag kaniya na pinutos sa anahaw.
“Nano tabi ini”, naihapot na ni Julia an iharapot.
“Ku’an…pinahatag ni Mamay kun Oya Binsing…”, nagsusuromaton an lalaki, nag-iimod man sa ingod, sigi an pangahkah san alimpupuro.
“Ay, wara man tabi dini si Mamay, may inbakal do’n sa tindahan, wara mo labayi?”, bagaw ni Julia, wara man ‘batuna an pinutos.
Wara pagsimbag an lalaki, sugad sin nagduduwa-duwa kun ma-inisistir o matumparing. Pinili niya an urhi. “Iya, sigi tabi…”, bagaw niya nan unimod sin didiyu’ay hamok kun Julia, nan bunirik na pahali, wara na paghulat san sasabihon kunta ni Julia na “Iya hala…” Bag’o siya nakabalyo sa lakdanan, naabot man si Oya Binsing, may bitbit na pinutos man sa luma na komiks.
“Aw, naba’…Rene? Bagaw ko kun sin’o… Nano kuno?”, bagaw ni Oya Binsing, maski aram na an tuyo san bisita.
Kunatol na naman an alimpupuro ni Rene. Sa buut-buot, uuliton na naman an kaniya sasabihon… ”Pinahatag tabi ini ni Mamay, Oya Binsing… Pasensiya na kuno tabi sini kay diyo…”
“Eh, mala nag’ud yo’n si Mamay mo…”, bagaw ni Oya Binsing na inbabaton an anahaw.“Para man so’n…iya, nano, ikaw na’k an kuwa san santo-anghel, ha?”
“O-ompo…”, bagaw ni Rene. Nagbatog na siya pangutus, wara hamok lingag-lingag.
Lunabay si Oya Binsing sa yungod ni Julia na nanghahalayhay. Inimod ni Julia an pinutos sa anahaw, kaya bagaw ni Oya Binsing, “E, si Rene ini, taga doon sa Baluarte, igsoon ni Oya mo Gunda, nangayo sin santo-anghel, pero di’ nakakanhi kun wara bitbit. Mala ini ho, kay may pinutos na naman na gulaman ada ini, ha Rene?”
Wara man pagsimbag si Rene, sigi an pangutus, hanggan makaduwa na kumkom, na sinulod sa balon na silopen, nan bagaw “Iya, makadto na tabi ako, Oya Binsing, salamat hamok tabi sini…” nan inpadayag an kinutos. Unimod uli siya sin malaksi’on kun Julia nan tunumparing na.
“Hala…”, bagaw man ni Oya Binsing. Unimod hamok si Julia, nan pinadagos na an panghalayhay. Habang nanghahalayhay, indumdom niya kun diin niya kaimod yadto na hitsura, hanggan makabalik siya sa pira na ka-taon, san nasa hayskul pa siya…
“Ah, ma’o, kila ko ngay’an yadto, Mamay, kadungan ko sa hayskul…” bagaw niya sa ina, na yadto na ugaring sa sulod san kanira balay.
Sunakat na si Oya Binsing sa balay. Doon pakapaniudto, mangutos siya sin suwa, kay dudulsihon niya ini na gulaman, basi magkaraon an kaniya mga makuapo, na nagkakaruruyagon man. “Aw, hain si Manay mo nan san kabataan?”
“Hmh badi yadto na naman sa bingguhan. An mga bata, badi yoon sa salog, namagkararigos…”, bagaw ni Julia na mabudlay.
An pamati ni Rene, naghuhuyun-huyun an inlalakawan niya pauli. Iba man an kurutab-kutab san kaniya dubdob. Sugad sin gusto uli niya magbalik kura Oya Binsing, para kay grabe man an kulba niya, hasta tuhod niya grabe an pangurutuy-kutuy.
Pag-abot niya sa kanira, hinatag niya an pinutos sa ina, nan bagaw “Tama na ada ini, Mamay? Maka-pira man ada ini ka-adlaw?”
Nagngalas si Oya Mameng. “Akay naghahapot ka so’n? Bagaw mo, wara man epekto? Kay nano?”
“Baya man uga’ng…”, bagaw ni Rene, nan iniba an istorya. “Iya, matakras ngun’a ako…” Kinuha an kaniya kanggot na bag’o hasaon nan sinukbit. Hininab’it an lakob, nan pinas’an. Kinuwa man an kaniya butangan san barok, inimod an sulod, sinirahan nan sinab’it sa may pulo san kanggot. Lunusad na siya, kinuwa pa an plastik sin krudo na niyan butangan niya sin tuba. Panglilihuson niya an kaniya mga takrasan batog sa pagkararani, hanggan didto sa may Looban, haggan sa sulod san patio, kun diin may unom man siya ka-puno na intatakrasàn, kay insusukà san kumbento an kabahinan. An kabahinan man niya na tuba, indadara niya didto kura Oya Trining, sa plasa sa Central.
Sa pag-imod niya, kukulangon na an tinago niya na barok, kaya kaipuhan, kumadto siya niyan na semana sa may Taisan, manguwa sin panit sin bakhaw. Kaipuhan mag-atab, kay niyan liwat, inpaparapurulod an bakhaw kaya sigi an diyo. May nangahoy, may nagpapahiwas san hubasan kay badi mabugsok sin balay. Abày pa, hasta san mga kinis doon, wara na sin istaran. Kundi, bahala na, basta makakuwa siya bag'o matapos an semana, kay basi malubuk, nan maibulad, kay sigi man liwat an uran-uran.
Sigi niya an lakaw, nadumduman niya an hilamunan kura Inoy Usting sa Dancalan, tama-tama man, kay maluya man liwat niyan an padagat, labi na ma-udto an bulan.Madagaton pa. Mayad pa lugod kun makadelihensiya sin uway, nan makakuwa sin maski duwa ka-gatos na anahaw sa Odikin, kay basi mahal-itan an kanira kuguhan, kay nagtuturo, maribukon si Oya Mameng kun nadumduman. Nagkapira an kaniya iniisip, pero sigi an salagang-sagang san santo-anghel nira Oya Binsing, nan san bata ni Oya Binsing na, sa pag-imod niya, sugad sin anghel. Naghuru-hagumhum siya sin sayo na tono na nabati niya sa radyo. Sa kaniya paglakaw, malin wara siya nareparo san inlalabayan, sugad san tolo na maestra sa may pagliko sa Looban, na namag-iristorya.
“…Ma’o?”, bagaw san sayo. “Iya mayon man ako sin policy doon!”
“Ay, ba’daw, Madi”, bagaw man san sayo. “Di’ ha’k kita an nabuwa’an sini na mga buwaon na ahente sin insurance”.
“Atog. Si Deling, an policy do'on, tagama kunta pagkaleds san kaniya gurang”, bagaw man san ikatolo. “Ba’adaw, na yadto ngay’an na eskwelahan sa kontrata, sirado na. San in-claim niya an maturity, nagpito ka-bulan bag’o siya nabayadan, tu tawsan man hamok, an tseke pa, sa Sorsogon, di’ awaton an clearing?”
“Ay, ba’adaw, ha?”, bagaw uli san una. “Kundi, an may sala so’n kita, kay nagpaloko kita.”
“Ma’o, kaya, di’ na’k kita magribok, kay makararaw’ay, masugad, ini na mga maestra, mga madali’ay pagbuwaan…”
“Iya, diin ka makadto, Madi?”, bagaw san ikaduwa.
“Atog dini kura Dyaning, mabale ngun’a, kay pan’o so’n na awat pa liwat an suweldo…”
“Iya hala, kay makadto man kami sa opis…”, bagaw san ikatolo.
Wara man hamok kun Rene an nabati.Anad na an talinga niya san manglain-lain na nabati. Mga hagayhay, rilibak, kararaw… Sa uru-unhan, bag’o lumiko sa simbahan, may inkatapo siya na tolo na babaye, na puro mga mayad an sul’ot, may mga saklay na bag. An sayo sa kanira, hataas na babaye na kurong an buhok na sagyad sa sugbong, sugad sin santa an pamandok, para kay may pagka-balilang. Nadumduman niya na kun iba na, nalagalag man ini na grupo sa kanira balay. “Mga maparangahon man ‘gud ini na mga Saksi maglihus-lihos…”, sa isip-isip niya. Pagliko niya sa simbahan, naimod tulos niya an imahen san anghel sa ibabaw san arko pag-isusulod. Napakadto na naman an isip niya sa anghel…
Pa-sangbulan na si Julia sa Bulusan. Di’ man sa nasumo, kundi na-akap na siya san trabaho, labi niyan na daghan na sira sa balay, pirmi problema an lutuon. Mayad ngani si Tirso kay inaat’man hamok an pa-uma, nan ka-ulay sin kun nano-nano na ulab o sulihon paglugsad. Si Oya Binsing man, wara na sin pamunay sin ka-agsa, kunsabagay, badi in-aaprobitsaran man na may kadanon siya niyan na uya si Julia. Si Menay liwat, an danon, purut-purot, pirit-pirit.
“Nano baya kuno an sabi ni Manay manungod san pagkanhi nira?”, huring niya sa ina san matyempo uli na wara si Menay.
Wara tulos pagsimbag si Oya Binsing. “Tsk, bagaw, makihalyaw hamok. Mamangno, dini ngun’a kuno kay ambot kun nano an kasibutan san asawa…”
“Aw, kay mag-asawa pa man sira?”
“Ambot. Badi…”
Sa paimod ni Oya Binsing, an mensahe, na diri na hamok magribok, pan’o so’n. Pagdaranunan na hamok nan pagkanigu’on kun nano an uyòn.
“Nano na daw an binayaan ko sa Manila?”, bagaw ni Julia, kaupod san hararom na hangos.
“Aw, kun yadto pa an Manila, badi yadto pa man yadto…”, karaw ni Oya Binsing.
“Ambot masugad si Oya Inggay, di’ na ako mabalik…”
“Kay diri nagsarit ka man?”
“Aw, ma’o…”
“Iya, akay man…?”
“Atog, basi makadanon man ako san paragasto niyo dini… ho, pira na hamok ka’adlaw, Pasko na…”
“Kay nagdadanon ka man baga? Di’ ka na ngani nakapamasyar, mala kay malin sigi ha’k sin ka-agda ni Dyusilen…”
“Hmh, si’apo mo yo’n si Jocelyn”, bagaw ni Julia. “Nano so’n na ralantu’ag man ha’k an gusto…”
“Iya, paunrahi man kay, kun wara ka dini, sigi man ha’k so’n an hapot sin ‘kan’o naman yadto ma’uli si Julia, Oya Binsing?’ Baga may barayle sa Dapdap buwas, pasyari…” Sa bo'ot-bo'ot ni Oya Binsing, kun pwede hamok, dini sa balay si Julia, kay daghan an nabati niya na iristorya, para kay naisip niya na ma’o man ini an hilig sini na mga edad…
Sa basketbolan san Dapdap an barayle sadto na Sabado na gab’i. Aga pa, batog na an kurudal san mga kaentra sa inkomun san baryo. Intero kuno na taga-Dapdap, libre magsulod. An gasto sini, hali pa sa pundo na nakuwa sa urhi na pabayle san nakaagi na pista san Dapdap. Gusto ada sabihon, kun ini na pabayle may ganansya uli, gagamiton na naman ini na ganansya nan san iba pa na tuda na delihensiya basi magbarayle gihapon. Grabe an gubu-gubo san pabayle, kay mala an sarabi, mauli kuno si Alo, sayo na myembro san komite na may negosyo na kurungan nan burugan sa Tabaco ada.
Kusugon tulos an tunog san sound system ni Raul, na an manedyer niyan, si Jimmy Gayho. Istriktuhon ini, diri basta-basta maka-rekwes. An tolo na boka, puro nakapwesto sa kada kalsada paluwas sa baylehan: sa tinampo pakadto sa Ortiz Avenue, sa tinampo atubang sa Looban, nan sa tinampo na pa-Dancalan.
Miyerkoles pa hamok, daghan na an padaan na tuba kun Rene, kaya ngani, lagadi man siya sin ka-burubalyo san kaniya mga intatakrasan. May diyo man na dagdag na delihensiya, kaya may hinukip siya kun Oya Mameng, para kuno sa paghal’it san kuguhan. Kunarigos man siya pakapamunay diyo. Bunakal sin bag’o na Safeguard, nan turu-taghoy na nangingkudan sa kanira pantaw, nagpalabay san mga makibayle hali sa Dancalan.
May unughoy kaniya. “Rene, kayna na, kay mayon dini sin indidiriyu-diyo sa kura Lando…”
“Huh, payt ha’k kamo, kay maluya kita so’n…”
Mga alas-syete an gab’i san agihan si Julia ni Jocelyn, kabungyod si Clarita, duwa pa na duru-daraga, nan sin sayo na suru-soltero, si Itot na kararani man nira.Maogmahon an kanira urupod habang nagraralakaw. An mga kabal’yan na inlalabayan nira, haros pira na hamok an may ilaw, pwera hamok yadto na may mga tindahan, kay may tigdiriyo pa na mga namagpakiistorya sa tindera o tindero.An diyo pa na ilaw sa luwas, yadto sa nagkapira na poste na mayon sin ilaw. An baylehan hamok an masunaon kay maski sa harayo, imudon an banaag.
May namagbayle na pag-abot nira, puro mga taga-Dapdap, na namagpadaraw sa kadaghanan na yadto man hamok sa luwas san kudal, namagtan’aw, diri aram kun nano o sin’o an inhuhurulat. Nagsurulod tulos sira Julia, kay tutal sayo man hamok sa kanira an may bayad. Hunanap sira sin ingkudan na diri masyado natamaan san ilaw, kay makararaw’-ay kuno, bagaw ni Julia.
Mga una ora pa an lunipas, may nagsurulod pa na grupo. Taod-taod, amot na man an namagkiribul-kibol sa butnga. Daghanon pa gihapon an namag-imod sa luwas san kudal. Ganado na kunta an mga parabayle, san bigla may sunuromaton sa sound system. “Mayad na gab’i tabi sa ato intero. Ini tabi na masunod na tugtog, an Pantomina, babaylihon san prisidinti nan prisidinta san ato inkomun dini sa Dapdap… ”Pakatapos san sayaw san prisidinti nan san prisidinta, sinundan pa an anunsyo san pagbayle san mga “kasados” nan san mga “daraga-soltero”.
San buhian uli an mga parabayle, mayon sin nagkaburudlay na, kaya an iba, nagruluwas habang nagsasarayaw yadto na mga inanunsyo. Si Julia, sugad sin gusto na mag-uli, para kay san hinapot niya si Jocelyn, bagaw man, “E, atab pa man, mga duwa na’k na modern nan sin duwa man na cha-cha…”
May nag-ado pa kanira, kaya bunayle na naman sira.Mamangno, bigla nagkariribok. “Hiriran! Hiriran!” May lunagabong, may kunurag’it, may nangmuda, nan nabati an tagasa sin mga bato na namagradag sa tinampo. Daralagan sira, maski diin, basta sa may mataguan. Diri aram ni Julia kun pan’o siya nakaluwas, basta san magreparo siya, nasa luwas na siya san baylehan, maski diri niya tanda kun unagi siya sa geyt paluwas. An diri pa dianis, kay diri niya aram kun namagpakakarin sira Jocelyn, kay maski sayo san kaniya kaurupod kangina, diri niya kaupod niyan.
Sigi pa man an patugtog, pero wara na sin namagbayle. May nagruluwas na grupo sin tawo, an mga awtoridad kuno ada san baryo, insari pagsuhaya an namaghiriran, pero malin wara man sin nasuhay. May namagtag’ok, namagmuda, nan marabak sin bato pakadto sa gawi san Looban. Kun may naradag man na bato, narilikay hamok, nan narabak man.
Sa hadok niya, nagdesisyon si Julia na umuli na, diri na siya masusog o mahulat kura Jocelyn.Para kay, an problema, diri siya makaagi dini sa may Looban kay sigi pa an baratuhan.Badi dini sa may Ortiz Avenue, may hiripaan man. Para kay di man dianis kun didto siya umagi sa Baluarte, na wara liwat sin kabal’yan. “Hm, hulat-hulaton ko lugod kun may maglabay, nan mabungyod ako…”, bagaw niya.
An napwestuhan niya, sugad sin pagbal’yon, baradlahon an lunob, pero may bubong. “Ay salamat, kay dini ako pakakanhi, sugad sin mauran pa liwat…” Tama man, nagbatog na pagtinik-tinik, nan duniretso na an busabos. Nalaum na si Julia.
Nginarat na naman siya san may gumahoy kaniya, nan makila niya an nagsurumaton paglingaga niya.
“Julia…” Si Gurang.
Ngunana an kulba ni Julia. An hadok niya kangina san magburunggas, pagtolo’on niyan.“Nn-nag-aano ka man dini?”
Uningkod si Gurang sa sayo na kanto, nagpapaipli sa apgi san uran.Inimod niya si Julia, inhinayod an kaistorya sa banaag na hali sa luwas. Kun haros pa hamok, gusto niya hapruson an pandok ni Julia, basi masyerto kun ungod ini, kun siya ma nag’ud ini. “Nakibagat man hamok ako sin madali, Julia…”
Wara pagsimbag si Julia, ubu’on na an ulo, diri inpapaimod an pandok niya na nahadukon.
“Naimod ko ikaw, san pakadto kamo sa dagat… Naimod ko man sa pandok mo an kaogmahan. Sayo yadto na dahilan kaya wara ko ikaw ughuya, pwera pa san may kaupod ka…”
May mga boses na nabati sa luwas, mga tapak sin daralagan pakadto sa baylehan. Badi mamag-usyoso.
“Kada pag-uli mo, naiimod ko ikaw, haros kada lakaw mo, kun mapakarin ka, aram ko. Niyan ko hamok ka’tyempuhi an maka-istorya ka sin sugad sini…”
Sa nababati, lalo nahadok si Julia.Nadumduman man niya an eksperyensiya niya sa Quiapo, kaupod ni Miyo. Kaya kinusugan niya an bo’ot. “Wara man kita sin pag-iistoryahan…”, bagaw niya na unimod sin diyo kun Gurang.
“Si Ibay, Julia…”, bagaw ni Gurang. “Nadumduman mo pa…?”
Sa isip ni Julia, bagaw niya akay magdiri?
Sugad sin nabati siya ni Gurang. “Akay magdiri, ha? Siguro,nadumduman mo pa man an mga insarabi sadto…? An hinimo ko kuno…?”
“Akay uya ka dini?”, bigla na nasabi ni Julia. “Diri dapat, yadto ka uga’ng sa prisuhan?”
“Ay, baadaw, Julia.Hanggan niyan, ma’o yo’n an nasa paniwala mo…”
“Rina’ot mo an buhay ni Ibay… Kun diri sa imo…!”, bagaw ni Julia, naghihibi na.
“Julia, batog na saragday pa kita, kila mo na ako, aram mo kun nano an pag-imod sa ako san tawo.Kaya ako nagdulag kay gusto ko itama an mga sala na napaniwalaan san kadaghanan. Naimod mo kun pan’o ako tumus-tumuson. Panabot mo, may naliwat? Dini sa Bulusan nan sa iba na lugar, an mga tawo, pareho, daghan an buwaon. An iba dini, hali pa hamok sa simbahan, diri pa napaso an lubot sa balay, nagbuwa na, naglibak na san kararani. Panabot mo, an mga naka-abot sin hataas na adal dini, nakapa-imod sin mas di'anis na kiwa? Ma’o man, Julia. Mga huslaon man, mga dayaon, mga arkabos, mga diri mapadakop sin buhay…”
Naghahataas an boses ni Gurang, nagkukusog pa an uran.
“Diri bagaw sa eskwelahan, pakatapos mag-udo, linigan an inud’an? Diri magbuwa? Diri mangalit? Diri magluda maski diin? Akay may namaghimo sini na diri man in-susupla? Akay mayon sin maski diri naghihimo sini, in-uulian?” Tunugbos si Gurang, rinani si Julia na tinago na an ulo sa kaniya mga tuhod, sa kaniya pagpuyungko didto sa pagbalyon. Dahil tahob man san mga braso an talinga, panabot ni Gurang, habo ni Julia magbati, kaya siya runani. “Si Ibay, Julia. An sabi san kadaghanan na hinimo ko, di’ man ungod. Kun di’ ka naniwala, haputon mo siya, kun igbagat mo…”
Sa hadok ni Julia, diri naman nag’ud niya napamatian an insasabi ni Gurang. Mas bati niya an kurutab-kutab san kaniya dubdob. Iniisip niya kun nano an dapat niya himuon. Iniisip niya kun nano an posible na mangyari sa kaniya. Iniisip niya si Oya Binsing. Nagbabasol man siya san pag-upod pagkanhi sa barayle.
Daghan pa an sinabi ni Gurang na diri napamatian ni Julia. Nareparo na hamok niya na intatalkas ni Gurang an braso niya sa pangurumo, basi payanguon siya, basi paimudon sa kaniya, nan pabation kun diri nagbabati.
“Ayaw man so’n…”, pakihuron ni Julia, na inbawi an kamot kun Gurang, na an hitsura, nguris nan, maski nag-uuran sa luwas, pinananggahan.
“Ayaw so’n …”, bagaw san boses. Boses-lalaki na malin pamilyar. “Tama na ‘yon…”, bagaw gihapon.
Nabut’san ni Gurang an braso ni Julia kay liningag an nagsurumaton. Luningag man si Julia. Naimod nira si Rene na natangbara pa hamok. Nanuro, huluson san uran.
“Tama na…”, bagaw gihapon ni Rene, nag-iimod kun Gurang.
Bigla an tumparing ni Gurang, dalagan paluwas san pagbal’yon. Natuda si Julia nan si Rene, na pareho namungnan.
Nagdadalagan si Gurang, sagasa an uran.Diri niya aram kun mapakarin siya, labi niyan na diri dianis an kaniya namatian. Wara na liwat yadto na liso na hali kun Oya Petra, diri pa regular an kaniya pagkaon. Mayad hamok kay pirmi siya solo, kaya wara nakaimod kaniya
Pero niyan, mas lain an kaniya namatian, sugad sin tiniripon na an gutom, pagal, nan panglatid na senyal san maabot na atake. May mapinit na pamati sa kaniya ginhawa, nan binhod sa kaniya sentido. Idagdag pa an mapinit na lapnit san hangin, nan san makusog na turo san uran.
Ambot baga kun akay mayon pa sin namatian si Gurang na niyan hamok niya namatian.Matapos niya sabihon kun Julia an awat na niya intatagama na sabihon, sugad sin nahalian siya sin magub’at na pas’an.Nakaginhawa siya. Maski an turo san uran sa kaniya, sugad sin panghugas sa kaniya lawas, panghali san suklob na awat na niya gusto halion.
Nagpadagos an pagdalagan ni Gurang. Diri niya nareparo, an maluway niya na bitad, an inkakadto, an Pungko. Sugad sin may mga sadiri na isip, didto siya indadara san kaniya mga bitiis.
Bagaw san mga maaram, senyal kuno yadto sin mara’ot na mangyayari, kun an bulan na gimata mayon sin kaabay na bituon, na haros nagbubungyudan.
Sa mga paraisda san Sabang nan Dancalan, wara sin nabalita na diskwido. Ma’o man sa mga biyahero san Lalud nan Balite. Maski yadto na hiriran sa barayle sa Dapdap, wara man sin namatay o nairido. Daghan hamok an iristorya pagka-aga sadto.
An sayo na balita na minatay, naagihan sa may Pungko, dini sa baras na lugsadan pa-Madlawon. Sa pag-imod san nag-urusyoso, hataas an nahulugan san lalaki bago hunugpa sa kabagtu’an, kaya buruong an ulo, na diri na haros nakila an pamandok. Dinara sa dispensary an bangkay. San wara sin nag-ako, nagdesisyon an munisipyo na darahon na hamok sa Kanumay. Linukutan siya sin banig, sinakay sa kariton, nan linubong didto sa may harani san inbabadlan sa Dancalan.
Lunabay an Philtranco na nasakyan ni Julia, pabalik sa Manila, sa yungod san Dancalan Beach. Luningag si Julia sa dagat na nagtataob. Sa harayo, malumanay an hapros san balod sa baybayon. Pero aram niya na kun rani’on, maribok an balod. Kun tawidon, may pwersa na nahugot sa irarom.Kun maluya-luya an tindog mo, pwede ka darahon sa lawod, nan didto lumuson.
Kadaghanan, mayon sin linalaum na maimod o mararamihan sa kada aabutan o okasyon. Kadaghanan, iba man an nangyayari. Ini na nakaagi na Pasko, nan an kaniya pag-uli, mayon man siya sin inlaom na maimod o mararamihan gihapon na sugad san dati. Para kay, ibahon man an nangyari.
An ingkwentro niya kun Gurang makangingirhat pag-dumdumon. Pero base sa kaniya nabati, nasabutan niya an gub’at na pinas’an ni Gurang sin pira ka-taon, na mabubulkas hamok matapos masabi kaniya, sa kadaghan sin tawo. Diri man hamok ngay’an si Ibay an biktima. Si Gurang man.Siya man, sa sayo na paagi. Kundi, nano pa man. Diri na man maibalik an panahon. Kun hain man niyan si Ibay, basi pa mayad man an kaniya kamutangan. Si Gurang man, natapos na an kaniya paglakaw na wara pakadtuan. Sugad sin nabati pa niya an sabi ni Gurang, “kun igbagat mo si Ibay, sabiha man an pag-ayo ko san kaniya patawad…”
Sugad san dati, mamundo si Oya Binsing na kaniya binayaan, maski intatahuban ini san kaniya pirit na pagtinawa. Aram niya an nasa isip san ina.
Yadto na gab’i paka-Pasko, unuli si Menay na hubog. Una, naghanap sin pagkaon. San wara naagihan, pinangpalayog an mga gamit sa dapog. Maski insusuhay ni Oya Binsing kay maraw’ay sa kararani, wara kasuhay. Hasta pinangpukaw an tururog na kunta na kabataan. Wara kunta nira pagtutunguhi, sigi hamok nira an suhay. Para kay si Tirso an wara pakatios, dahil ada pagal man hali sa uma, gusto man mamunay, nan naistorbo.
May diyo na pasuhay si Tirso nan si Menay sadto na gab’i. An kun Tirso, paluwas san mga ngurutob sini na pagsangpot ni Menay nan san kabataan. Si Menay, san wara na isirimbag, linuwas man an awat na na inkukumkum, an manungod san buhay niya sa poder san asawa, na may dati na ngay’an na asawa, nan sigi pa an panghanap sin iba. Kun iba na dinadara pa sa balay nira mismo, pinangsusugo pa sira mag-irina. San una, may hanapbuhay. Pag-upras, si Menay na hamok an naghihinguha. Nauli hamok an lalaki kun mangayo, o kun may iuli na babaye.
Naanad man si Menay sa pakulog. Diri hamok sapak, kundi suntok nan sipa. Diri na man iniimod kun diin siya tatamaan. Kun mamatay kuno siya nan maimod an kaniya mga tul-ang, maiimod man an mga pinilaan san kaniya mga pilay. An poto kuno niya na bata, siya mismo an nagpabuhay, kadanon an gurang niya na bata, lima an edad, habang an asawa niya, dismayado sa kahubugan.
Naraw’ay man kuno siya sini na pakisangpot, para kay wara man siya sin iba na kadtuan. Wara man kuno siya sin aram na iba na pagbuhay. Basi pa kuno kun gumana man siya si bingo, o sa hweteng, o sa ripa…
Sa pagdalagan san bus, kapalanat san isip ni Julia, nagsawong-sawong hamok an kun nano-nano na nababati, batog sa tarag’ok sin paratinda sinapot sa Putiao, sa paratinda sin balut nan dulsi na pili sa Naga, nan sa guro-guro paghapit sa mga kaunan nan ihian.
Badi aling-aling kaniya basi diri ‘yungkaon, sigi man an patunog san drayber san radyo.Kaya san maaga na, lampas na sira sa Pagbilao, nabati sa radyo an rosaryo, na senyal sin bag’o na adlaw, na batog naman sin maghapon na brodkas san mga balita, patugtog sin mga kanta, mga komentaryo, mga propaganda, mga hinuluga-huga. Makatuturog an rosaryo, kaya pinihit san drayber an birikan, liniwat an istasyon.
Nagbatog an pagpakila san istasyon.Bagaw san anawnser, Good morning, Manila. You’re tuned in to DZRJ-AM radio….
Una na pinatugtog an Bayan Ko, na popularon niyan. Sugad man hamok sin Bayang Magiliw sa mga pagtiripon. Nagsurunod na an mga tugtog, sa pag’itan san mga surumaton san anawnser na sugad sin hubog kay insasa’og an mga termino, basi ada maging tunog sin tunay na surumaton na Ingles. Dahil diri man turog, sigi na hamok an pamati ni Julia. Kada tugtog, mayon siya sin nadumduman. Rock Lobster san B-52s, She’s So Cold san Rolling Stones, One Day In Your Life ni Michael Jackson, Inspector Mills san America, na nakapadumdom san barayle nan kura Jocelyn nan Clarita. Punakadto an patugtog sa bagaw san anawnser, Pinoy Rock. San pinatugtog an Anak nadumduman naman ni Julia si Inoy Desto na san hubog na mabati ‘yon, bagaw “sin’o ba’ ‘yon nagkakanta, kay pingos?”, na sinimbag man ni Oya Binsing sin, “masipat-sipat, burikat…” Sinundan yadto san Laki Sa Layaw, Jeproks, kaya bunalik uli sa barayle an isip ni Julia.
Masuna-suna na an dalan, mga alas-says-i'medya na. Harani na sira sa Alabang. San malubak an bus, nawalis an mga kurtina, kaya nasikop ni Julia an mga pintura sa pader: Hindi ka nag-iisa… Nakaisa ka… Mag-isa ka na lang… Isa ka pa… Ibagsak… Rebolusyon… Mabuhay! Kinulbaan si Julia. Wara man sini dati na mga surat, na haros puno an mga pader nan medya-agwa, mga baga na letra na kinadali pagsurata.
Natrapik na an bus, kaya maluway na an dalagan. Winalis ni Julia an kurtina nan bunisay pamintana. Sa may sidewalk, may mga tinda na peryodiko. Bulletin Today, Daily Express, Tempo, We Forum, People’s. Nagdudungaw siya, pirit inbabasa an mga titulo san balita, maski pabaliktad, kaya wara niya kareparo an anawnser, san ianunsyo an masunod na kanta sa islangon na Ingles, na bagaw ‘Have you ever been to the exciting city of Olongapo? If you have, then you must’ve heard about The Jerks. Here’s one of their latest songs, titled, Dogs…’
Simple hamok an tunog, gitara nan kanta na sugad baga sin aru’al sin ayam na namundo, na makapanggigirabo. Para kay an aru’al san ayam, sugad sin paligsok, ini na kanta, nag-aagyat, naghahapot, nagpapatuga…
What would you do if suddenly
The military took control
Would run away from here
To turn away from it all?
Or would you fight, fight, fight for your right
For your country, and your life?
Or would you let this country go
Down, down, down
To the dogs?
Malanit an kurarat san parakanta, na diri aram ni Julia, dati na taga-Buhang, si Chikoy Pura.
Agosto 19, 2005
No comments:
Post a Comment