Piyu-piyo: Ika-28

Sa Hongkong, nagbaragat an daghan na bagay na hali sa iba-iba na lugar; an hali sa iraya nan san hali sa ilawod; an hali didto nan san hali dini.  Nagbaragat man an hali sa nayntintakla’on nan san moderno nan bag’o.  Maski sa pagkaon, may mga sarakot na kun sa Bulusan, makatitinawa o makangangarat, kun di’ man makangingirhat; sugad san tawge nan san biriran, o san pinya nan san mani, na nagsarakot sa diyo na putahe.  Bagaw ngani sa ato, ‘nagbagat an tinidor nan san kasili’.

     

Sa mga piliw-piliw san siyudad, yadto pa gihapon an hitsura san dati na panahon; sugad man hamok sin nakabalik sa panahon sadto, san ini na lugar diri pa asensado. Yoon an mga istruktura nan kabal’yan na an pagkahimo istilo pa na sinauna, batog sa kudal hanggan sa bubong, hanggan sa mga sabong.  Idagdag pa dini an ugali san mga tawo, na sigi pa man an obserbar san mga kapistahan nan mga tradisyon; mga kinaugalian nan kinaan’dan.

    

“E, pan’o baya na an mga balay nira, maski sadto pa sementado na”, bagaw ni Mila san mapag-ergohan nira ini.  “kaya diri basta nararaot. Diri sugad san sa ato na mga balä nan anahaw hamok, na kadiyu-diyo, lupa…”

      

“…Babagyuhon pa…”, sugpon ni Julia.

     

“…Buburuligan pa…”, dagdag pa ni Mila, na an bo’ot sabihon, an pagliwat-liwat, ingigiyahan man san pag-iba-iba san hitsura san mga lugar nan pagkararani, labi kun an binal’yan hinud’manan o sadiri sin iba.  Sugad san balay mi, sa isip-isip ni Julia, na liniwat san mabutung na sadto ni Mrs. Gonzales an kanira nabal’yan, nan dinara didto sa Sapngan.  Sa kahihingayad, may mga suy’ab na nadagdag, may lunob na pinahalaba o pinahalip’ot.  

     

“Maski an mga tinanom”, padagos pa ni Mila, “may namatay, may napal’ak, may nabuwal san bagyo…”

     

“…May nanunutan…” bagaw man ni Julia.

     

“Maski an salog, naliko an awas, kay kun nabaha, nan kun may natagbong sa sayo na piliw, kay basi humalapad an sadiri….di’ bale kun an sa luyo san salog, nasaday man…”

     

“Saka…?”

     

“Aw, nano pa, di mahod may tirigbasan…”

     

“Mayon pa man ada so’n sa’ato niyan na panahon…?

     

“Mayon pa sin nano?”

     

“Sin mga tawo na akap-akapon?”

     

“Awh…makarin…? An presyo san barak’lon, pirmi ha’k magliliwat, pero an ugali san tawo, di’ na man ada magbabag’o…”

Wara man sin masyado na nabag’o sini na pag’uli ni Julia, na ‘malin ikaupat na, tuna san una niya na paghali.  Sa airport, kun sasayudan man baga an namag-imod kanira, marereparo an awa (mayad pa ini…),paglibak (…irog-irog man sini so’n …), nan hababa na pag-imod (…ma’d kun diri surugu’on man ha’k…).

     

Mayon man sin nagpipirit na alsahon an kanira dara-dara, maski insasayumahan nira. An diri maaram magsayuma, o an diri pa anad, nadadara sini. “Miss, ‘tulungan na kita…”, bagaw san porter na nagsasarit pa hamok, inbatugan na pag-usungan an kariton san bagahe san kasabay ni Julia.

     

“Ay, ‘wag na lang”, sayuma san babaye.  “Kaya ko na ‘yan…”

     

“Panigarilyo lang, Miss…”, pirit san lalaki.

     

“E…”

     

Nag-una na an porter, usung-usong an kariton san mga bagahe san balikbayan na suruguon. Pag-abot sa luwas, wara man pag-awat, naimod man tulos sira san sayo na grupo sin tumatapo, mga unom ada intero, puro namagwaya-waya san kamot, puro tinawa, namag-gahoy. 

     

Dunukot an babaye sa bulsa san saruwal niya sin diyes pesos, induhal sa porter, na sagin man nangahka sa ulo nan namundo, nan bagaw “Ginagawa n’yo naman akong bata…”

     

“E, sabi ko naman, kaya ko na…”

     

“Oo nga, pero, ‘wag mo naman akong gawing parang bata…”

     

“Sabi mo, panigarilyo lang…”

     

“Tsk, ‘di bale na lang…” Matumparing na an lalaki, usong an kariton, napiritan an babaye na tukalan an dyes sin baynte, nan dinuhal uli sa lalaki, na madaliay man magbirik pabalik. 

     

Kinadali pagbatuna san lalaki an kwarta, pinilok nan sinulod sa bulsa niya. Manipis an tinawa, wara na ngani pagpasalamat.”

     

Madali man hamok an lipad san babaye, na naulingat na san karaging san mga tumatapo. 

Kun wara sin tumatapo nan daghan an bagahe, napipiritan magtaksi, sugad kun Julia, na pwera san sadiri na bagahe, may padara pa ni Mila. 

     

An aram niya, kun de-pasahero, dulaw an pinta san lisensya san berlina, para kay malin puro man berde an plaka san mga lisensya san taksi sa airport. 

     

Punila man tulos siya, para kay hinahapot sira kada sayo kun pakarin, nan inuuna an mga harayo an pakadtuan.  Nalihisan man sin mga upat na biyahe, bag’o siya pinasakay.  An drayber san taksi, bata pa man, tinawa an pamandok nan mainistorya habang nagpapadalagan pakadto sa paradahan san Elavil sa Pasay. Otsenta an kontrata.  Wara sin metro an taksi.

     

“…E, saan ho kayo galing n’yan. Misis?”

     

“Sa…ano…sa Hongkong…”

     

“A.  Matagal na po ba kayo do’n?”

     

“…Hindi…”

     

“Taga…Bicol ba kayo?”

     

“Oo.”

     

“’Buti pa kayo, abrud, kami dito, mahirap ang buhay…”

     

Wara pagsimbag si Julia. Iniisip niya an pasahe, na kun sa bus, badi wara pa sin dyes.  Kun taksi man na may metro, badi wara pa traynta.  Nabasa ada san drayber an nasa isip niya.

     

“E, mahal kasi ang mentenans ngayon, bukod sa gasolina….May binabayaran pa kami sa airport, may sa pulis, marami…kaya, mataas nang konti ang tsards namin, kumpara sa metrohan…”

     

Matrapik, kaya sunulod sira sin looban dini sa may rotonda san Pasay.  Masi’ok man an dalan, may mga turo-tindahan na hasta sa dalan an paninda, may mga traysikel na pawala-patu’o an dalagan, may mga manok na iburulang na an kulungan nasa piliw san tinampo, may mga ayam na buhi, may kabataan na nagpaparalanat. 

     

“…’Kita n’yo ‘yan?  ‘Sama ng buhay dito, ano?  Ako nga, kung magkakaroon ng pagkakataon, mag-aabrod din ako…”

     

Wara man pagsisimbag si Julia.

     

“E, kelan ang balik n’yo …?”

     

Mayad man na nakasangpot na sira, kay habo na man ni Julia magsugpon nan magsimbag sa usyuso san drayber.

     

Kay an kundisyon nira otsenta, ma’o ini an tinagama ni Julia.  Wara man siya pagpreparar sin bagaw tip.  

     

“Dagdagan n’yo naman, Misis…”

     

“‘Di ba otsenta? Eto na nga…”

     

Wara pagbabatuna san drayber an induduhal ni Julia.

     

“…Dagdagan n’yo na…”

     

“Ang mahal na nga ng singil ninyo…”

     

“E, sa kumpanya yun, ‘paano naman ako? Dagdagan n’yo na, o…”

     

“Kung sa metro, dapat wala pang singkwenta ito…”

     

“E, sinabi ko naman sa inyo…”

     

“Wala na akong pera…”

     

“E, galing naman kayo sa abrod, e…”

     

“Bakit, ang palagay ninyo sa amin sa abrod, namumulot ng pera?”

     

“Konting tip lang naman, Misis…”

     

Pag-upras, dahil gusto na man niya mahuman an pasuhay, labi na nagtitiripon na kanira an mga usyosador, dinagdagan na hamok ni Julia sin baynte, hinusto na sanggatos. Habo-habo pa batunon san drayber, para kay malin napagal na man, kaya kinuwa man gihapon. Bag’o pinaragubrob an taksi, sinur’matunan ngun’a si Julia. “Magbibigay lang, pinagtagal pa! Ang kunat mo, tsimay!”

     

Baralik-balik man gihapon an gusto mag-alsa san bagahe ni Julia, hasta san mga paratinda.  “Mani, popcorn!… ’Garilyooooo!… isis, bagids?”  

     

Iba an imod sa kaniya, sugad sin mga andam na kun maulingat siya sin diyo, mag-uurunahan paghakwat san kaniya dara-dara, lalo pa na naiimod an mga tiketa san eroplano na nakasab-it sa kaniya bagahe.  Abay pa, inkuku’og siya na nagbabakal sin tiket, kilay-kilay an mga dara-dara. 

     

Sugad san dati, naisipan niya magbakal sin sayo na lata na biskwit; ipatarapo.  Maski aram niya na magsisipat an iba, naisip niya na mayad na gihapon an mayon kaysa wara.

Sugad sin paragalon an kaniya mga kasakay na pasahero, halata sa mga hihitsuraon nan kikiwahon. Pwera liwat san si’ok, sigi man an kalulu’go san bus kun nalabay na sa lubak na mga haragrumon. 

     

Mayon sin may mga sagmak na kabataan, na kun tutuuson, dahil sa dara na si’ok, ramok nan ribok,  angay kunta bunakal na sin maski sayo pa na tiket basi may maokupar pa na sayo na ingkudan, nan mamagpakaginhawa man. Kun sa iba, an pagbiyahe okasyon sin pagsul’ot sin medyo presentable, kabaliktaran an naimod didto sa kabataan, na an mga dugnit na sul’ot iparahik pa san sip’on na namaghuthot. Kadiyo-diyo may nag-giginawi.  Maski naiirita, diri na hamok namagtin’o an iba na pasahero. Namaghulat na hamok san paghapit san bus didto sa mga karihan sa dalan.  Pag-abot didto, haros intiro man nagrulusad, hasta san diri man makaon o wara kwarta na ibarakal kaunon. An iba, nagpirila sa maangsuhon na ihian. An iba na lalaki, didto pagpaturay’og sa mga raot na bus na nakaparada, talikod sa tawo maski diri man tago.  An iba, nagpahangin ada, matapos magpasungaw man sin maraot na hangin. May nagpurugkot sin sigarilyo nan nagpa-ururot-urot. An iba pa, nagbaralik man tulos sa ingkudan sa bus.

     

Mayon sin diri nakati’os na diri maki-istorya sa kaabay sa ingkudan.

     

“…Kay diin kamo tabi sa Manila?”

     

“A, sa kuwan, sa Bacoor.  May nabakal na duta an batit mi, sa saro na subdibisyon…may balay na sinda dida…”

     

“Diin man tabi namagtrabaho an bata niyo?”

     

“Tolo ina na batit mi.  Saro na nars, nasa Canada na, nan sin duwa na seaman.  An saro na seaman an tagsadiri sadi na balay…bilin an pamilya.”

     

“Mayad pa daw kamo, ha? Kay trangkilo an kabataan. Diri man tabi kamo in-agda san nasa Canada? Magburu-bisita?”

     

“Aw, amo man. San saro na taon, nagpasyar man kami didto ni misis, nagsangbulan man kami didto. Para kay, huh, sabi ko, mauli na kita kay malangkagon man didi, nan grabi an hagkut…bali an gusto mo lang mangurukut maghapon, mapahingalo lang paghigda kun makaon, nan higda na naman…”

     

“Ay, kun ako, badi di’ na ako mauli…”

     

“Aw, sabi ko ngani, kun arug man lang sadi didi, mas bali sa Pilipinas na lang ako, kay magagadan ako didi sa pung-aw, wara sin kakilala,  kay lain ko ngani kilala an kararani…Nan saro pa, didi sa ato, nakalakaw-lakaw,  iksirsays baga…”

     

“Kumusta man an bata niyo didto? Matiano man an buhay niya? Diri man namundo na pareho niyo?”

     

“Aw, mayad man sinda san agom niya.  Mayad kay nakaagi man sin Pilipino na naging agom niya, para kay lima na ka-taon, wara pa pagbabatit, kay napapawut kun paano aatamanon…”

     

“Kay nano, diri pwede magkuwa sin kadanon, na maski uli-uli?”

     

“Aw, iba man duman san didi sa ato, na kaya magsuweldo sin katabang.  Duman, an may katabang, an mga mayamanon, an kaya magbayad…”

     

“A…masakit magpamilya didto…?”

     

“Masakit lalo pag sadit pa an batit, labi kun kaipuhan magtrabaho san mag-agom. Sabi ko ngani, ti’aw ko lang,  ita’o na lang samo’ an batit, kay kami na lang an maataman, tutal makusog pa man kami, habo man ugaring…” 

     

“Kun dini baga sira, di masayon an pangabataan, ha?”

     

“Aw, kun iisipon baga an mga kadipisilan man didi, dai bale na.  Una, masakit an trabaho hanapon.  Kun didi lang sinda, di man siguro sinda makapundar sa halip’ot na panahon.  Dangan sigi pa an marahal san mga barakalon.  Sugad sin mas dipisil lugod didi sa ato…”

     

“Ma’o man nag’ud `ada, kay sigi pa an harali, kun diin-diin na baga nakaabot an mga Pilipino niyan…”

     

“Amo baga.  Bali sin nauso, pero lain man, mas dara sin pangaipo…”

     

“Ma’o.  Para kay sigi an rilibot, pag abot dini, an dati na ugali ma’o man gihapon…”

     

“Amo. Dangan an iba man, lain man nag-iiba an buhay. Amo man gihapon. An iba ngani, garo nararaot lugod an buhay….Sugad sadto na…aw, malarga na ada, kay sunakat na an drayber…aber daw kay ihi’an ta ngun’a…bayaan ko ikaw… HOY! Mister drayber, ayaw daw ngun’a tabi, kay makada lang ako sa kubeta…bulungon ko lang ini na kaihion…” Rinabi san lalaki an mga pasahero na nakaingkod sa may pasilyo san bus. Wara pagbaleha an mga bagahe na nakaulang sa agihan, mga kahon, bag, nan sin mga garo-garo na diri na nakahusto sa kargadera sa irarom san bus, sa bintaas, nan sa irarom san mga ingkudan. 

     

Pinaandar san drayber an bus. Inparaduunan an silinyador, inpapakidit yadto na pasahero, basi magkadali. An iba na pasahero, nairita. An iba man, nakatinawa.

    

“Hmh! Kangina pa ini pag-alto, wara na pagkadto sa kasilyas kay sigi an istorya…”

    

“Ayaw man ngun’a tabi pagpaandara, Mister Drayber, kay kun matayhaw sadto an kaihion…”

   

Sa luwas, may unabot na naman na bus. Nagkasiribot na naman an mga tawuhan san karihan.  Oras ini sin aragi, kaya sugad sira sin pinagmagngarat, kay kun diri, mamaghulat man hamok sira, diri nakabisay sin turog kay kun may nabati na ragubrob.

      

Kun wara pa sin kostumer, an iba sa kanira sigi hamok an luru-luskay san mga pagkaon, inhihinguha na maging sugad sin pirmi bag’o lutu’on, maski pira na kaadlaw sin kapasu-paso’a; dadagdagan hamok sin padiyu-diyo, nan pagsasarakuton. Ma’o ini an paagi san tagsadiri basi makadelihensya man, makabawi san libre na kaon san drayber nan konduktor san bus na malabay didto hakot an mga pasahero, nan san kabahinan san iba pa na naki-abay, maski wara man ambag na kapital o kapaglanan.   

     

Pwera san intutulod na pagkaon nan inumon, may tinda pa na mga kakan’on an karihan: pan, sortidos, mga dulsi na ube, mani, hilaw na saging, arina na uraro, pinamara na mangga, bukayo, nan balikutsa. Mayon man sin mga garapon na plastik na may sulod na manglain-lain na dulsi na pili: molido, kumpitis, nan buding na saragday hamok an hurma’an.  Pareho man san putos san iba na dulsi, may marka an mga garapon na ngaran sin dulsihan dini sa Quezon. Badi kun nalabayan, nan kun may bo’ot an mga ilog, badi mayon sin magsusugad sini:

Una na ilog:  Hoy! Kuan! Bulusanon ka, ha? Mapakarin ka? Taga-Bulusan man baga ako? Kila ko ngani ikaw! Nagpaparalabay ka didto sa Tungod, harani kura Dikoy. Didto ako hali, Naba’, namati ka? Hoy Hoy! HOY!

Ikaduwa na ilog: Tsk! Maburungon ka liwat. Di’ ka man so’n nabati.  Nan kun mabati ka man, di’ ka man masabutan, kay tawo yo’n, ikaw, ilog!

Una na ilog: …Ma’o, ha? … Tsk, iya puyu man kay matanglihon an baho mo…!

Ikaduwa na ilog: Madali-dali, sayo man na matangli.  Kay diri pareho man an inagihan ta? Tinukdol, linanta, nan linagting sa Kapangihan, binulad sa Central, binulad uli sa Gubat, binulad uli dini sa Quezon, nan dini na man inilog, linab’unan, pinilsit, dinulsi, nan pinakete.  Mala, pira na kita ka-semana sin kasudangi dini? Nahulus, namara an dangga? Pira na?

Una na ilog: Iya hala, ikaw na’k an d’yos…

Sugad san iba niya na biyahe, atrasado an abot nira. Hataas na an sudang, uya pa hamok sira sa Camalig.  Nagparatan-aw si Julia san mga pasakay, na sugad sin mahiwas na banika na bulawan—an hinog na paray na anihon, an uhot na bulud-bulod, maski an tuda san paklang na inasyab—na napasambangan sin mga itom, an daragkuon na buhay na kabagtuan na hali sa tuga san Mayon.

     

Mayad an panahon, nan talagsa an panganoron.  Kun sasayudan an Mayon, maiimod an puti na aso na nagluluwas sa hiwa, sugad sin pinutong na korong na buhok sin babaye, na inpapalid pakadto sa sayo na piliw. Kun nadumduman niya, sadto an sinsilyo na in-aako sa Pilipinas, may nakapabutnga na ukit sin Mayon na sugad nag’ud sini an hitsura. An manintimos, bronse, nan sa printira may soltero na huba na nangingkudan sa padat-ulan sin platero. An piso, baynte nan dyes, mga plata, nan sa unahan san Mayon, may babaye na halaba an buhok, halaba an bado, nan may pugol na maso na inbubutang sa padat-ulan.

     

May naghihimalid pa. May naghahakot san inani. May nagtatap-ong. May kabataan na nagbuburadol. May paniyo-diyo na nagpapalpag. 

Habang nagtatan’aw si Julia sa inlalabayan na kapasak’yan, nahanapan san mata niya an karabaw. 

     

Panabot niya, dahil aranihan pa hamok, kaya diyo an karabaw na naimod.  An totoo, sigi pa an diyo. 

     

Sa diri maawat, mauuso man sa mga para’oma an makinarya, na pwede man arkilahon.  Malaksion an trabaho, diri pa masyado asikasuhon. Diri na pagpapasabsabon o pagpapalab-ogon.  Diri magririmrim nan pagbubulungon.  Pwera san pag-arado, pagpagulong nan pag-surod, pwede man ini mag-ani nan magpalpag. Kaya an paray, mas malaksi maging kwarta: ibarayad sa arkila sa makinarya, kabahinan san tag-pasakay, ibarayad sa sinakadahan sin abono nan hilo, kun nano-nano pa.  An tuda na diyo, dahil ngani kwarta na, madali na man gastuhon. Dati, natataod-taod pa, labi kun nahugak magbayo, kun nahugak magbulad, kun nahugak magsursi san gisi san buladan na banig, o san gisi na sako, o kun nahugak magpas-an pakadto sa molinuhan…

     

Dati, pakaani, pakalipas sin pira ka-semana, may aanihon uli. Kabahinan ini san mga soltero-daraga, kun nakahagumon, nan may purupiriknik, o oro-inkumon. Kun diri, pwede pa man hiwagaon an paray na natitipon pa hali sa saringsing. Kun binubuhian an manok o itik sa saringsing, nakalibre na sin iturukdag. 

     

Sadto yo’n, san wara pa liliwata an gahi. Niyan, an intataranom, mas daghan an pag-ani; kun sadto duwa, niyan tolo ka-beses. Para kay ini na gahi, grabe an pangaipo sin abono, maruri sa peste, nan wara na sin saringsing. 

“Wara na?”, bagaw ni Julia sayo ka-beses na nag-gahoy si Rene, pagka-arami na ubos na an padara niya na sintimos, wara pa susulit an bulan. “Ba’adaw man, atog bagaw ko kunta, pahustu’on ta, kay basi maubos na man yo’n na ato bayadan…”

     

“Atog…” sugad sin naraw’ayon si Rene magsimbag. “…Kaipuhanon ko sin ibarakal abono, kay madali na magbu’hag an paray…”

     

“Kay wara ka pagtagama sin sa abono hali didto sa inani mo pa ha’k?”

     

“Iya kay…naubos na man baga…?”

     

“Ma’o, pero, panabot ko, an igbabakal ta so’n, hali na man kunta do’n…”

     

“Iya kay, ingamit mi na man…san kabataan…sa balay…sa pang-oro-adlaw…”

     

“Tsk”, tagu’to ni Julia na sinundan sin hangos na hararom. “Pirmi hamok kita sini magbubugsa…”

     

Wara pagsimbag si Rene. Liniwat na hamok ni Julia an istorya, naharak san bayad sa telepono.

  

Septyembre 25, 2007

Piyu-piyo: Ika-27

“Ma’o tabi ini, Papay?” Gapot ni Amit an ilawan, inhahatag sa ama, na nag-uubo, may inhihikap an kamot sa irarom san sugna’an. Nababati sira ni Julia, na nasa gibalaye, naghihiyud sin iparaldiyas.

      

“Ay, lingku’as na bata ini…”, bagaw ni Inoy Desto, pagtungakahal na gapot man an bote san gas.  “Kay di’ ka baya maaram san mga gamit ta dini? …Na lalaki ini…” Sigi an tagu’to.

Nangahka san alimpupuro si Amit, inibaba an kamot na may gapot na ilawan, naraw’ay.  “Bagaw mo baga, patinte, diri patinte ini..?

      

“Amit, tanda’i, ha? An patinte, saday so’on. Yo’on na gapot mo kingke. Balikan yo’on didto sa sulod, nan daraha dini an in’aayo ko kay, ho, gabsuk na naman. Maabot yadto si Mamay mo pakapisar san kalo, wara pa kita sinugna…”, tugal niya kun Amit na kadali man pagtumparing. “…Nan pagluway-luway kay kun maunung pa yo’n kabu’ong…!” 

Naglalakaw-lakaw si Julia, nag-aaling-aling, nadumduman ini habang inhihinayod niya an nasa luyo san iskaparate, sa sayo na tindahan sa Hongkong na an tinda puro antigo kuno, sugad baga san hasag, plantsa na de uring, gilingan na mano-mano, radyo na patugtugan sin plaka, relo na pangbalay, mga kulintas na may mga tatak na sugad sin iba na lenggwahe.  Mayon pa ngani sin sopdrink sa bote, na ma’o pa man an tinda sa Pilipinas.

      

Panghilangkag man hamok niya an paglakaw-lakaw.Para kay imbis na maaling-aling, ini na nagkairimod lalo ugaring nagpadumdom kun Julia san kaniya mga nalangkagan. 

      

Binayaan niya an in’iimod; nginarat pa an Insek na tindero san bigla niya pagtumparing.  Na-uyu-uyo pa an drayber san berlina na nginarat man san bigla niya pagbalatas sa tinampo. Marauton an imod san drayber. Kun nano man an inparasaba, wara na paghinguha’a pagsabuta ni Julia.

An uyagan nira sadto, lagting na intataratsi’an.  Kun iba na sinelas na in’uuto, imbes na bagol, kun baragol, kay an bagol, linuluho sa mata, nan pinalusutan sin higot na binalighot sa sulod san bagol, nan hinihimo na kadang. Pagduru-dako nira, an kadang, patong na halaba.  Kun iba na man, nahirimo sira sin payag, mga ginahad na kariwkiw nan sin dublahan, nan may salog na sako, bago magsusuru-sugna’ay sin kalain-lain na dahon nan burak na giniriris.  Para kay diri naawat kay tinitin’o tulos ni Oya Binsing sin “Ay, ba’adaw, nag-iimbitar nag’ud kamo sin barung-barong.  Di’ niyo aram na nakapabagyo yo’n?”  Sayo ini san mga intutubudan sadto na ina nira. An kalalakin’an, dara ada san kamas nan abilidad sa mga kagamitan, mas daghan an uyagan.  Pwera san salbatana na pirmi nira bali’og o sul’ot sa ulo, mahod may intitil’igan na piyak sin pusiw sa salag, o koro-koro sa hinimo na hawla. Niyan ni Julia naisip na badi sayo pa na dahilan san katitin’o ni Oya Binsing san kanira uruyag, an digta sa bado nira na nakukuwa sa kasasagrap sa kaabak’han nan sa banika.

      

Sugad san uyagan na patuloy nan huru-higkat, praktisan san kanira hihimu’on kun sira daragko na, sugad san paghimo-balay, na hali sa pagpayag-payagay, an pag-aro’aro na hali sa lutu-lutuay, an paghanap-buhay na nakapareho man san panalbatana.  Maski ada an pangabataan, badi hali man sa bata-ay.  An sintimos hali man sa pisos-pisosay. Nahali hamok an ‘ay nan san utay, naging ungod, diri na uruyag, diri na pwede bag’ohon o uliton kun maluya o maruya, diri na angay an ‘di’ bale’ kun nakulugan.

      

Pero didto sira pagbatog sa utay-utayay. Maski san ungod na nan nakulugan, inasdang nira an namatian, nan kinaya an gub’at. Sugad man sadto kun may pas’an o uto na raha o karagumoy.  Maski nagub’atan, sigi hamok. Sa kaulit-ulit, nagkaaranad sira.  

      

Niyan, sa naimod ni Julia sa mga uyagan san kaniya mga ataman na kabataan, makaruruyag sa una, labi kay darag-anis an itso, an hitsura, an kolor, nan makangangalas an nahihimo, sugad san eroplano na nagiging robot, an espada na nagiging eroplano, an badil na nagpuputok maski tunog hamok, an koro-kotsehay na naglalarga nan nag-uunay pagliko kun nakabunggo.  Kun nauyam na an bata, pinupurbaran pagtaralkasa an mga uyagan, kun gusto ada pag-riliwaton an itso, badi an koro-kotsehay bubutangan sin pakpak, o paputukon, o kun nano. Basta pag-upras, maka-uuyam na ada pagparaimudon na parareho hamok an inhihimo san uyagan.  Kun nararaot, pinipiliw na hamok kay diri aram hingayadon.  Kun diri, napalusu-luso kay basi bakalan naman sin bag’o, na naiimod sa telebisyon, o nababasa sa mga magasin. Diri sugad san payag na pwede buruligan, pagliwat-liwaton hali sa kaabak’han pakadto sa sirong san balay pakadto naman sa may gangat san pili. Pwede man magamit sin ungod, sugad san hinimo sadto nira Miyo na kangga, na inuurunungan nira habang saog-saog man sin sayo pa, na nasakayan man sin igaratong o sayo na bulig na kawalwal kun nakatuba. Si Tirso, kun gusto san mahagong na turumpo, nahanap nag’ud sin biyawas na himu’on, o kun gusto sin dulaw, sanga sin langka an hinihingpit. Diri maka-uuyam, napakinabangan, nan sadiri na himo, kaya nahihingayad, nauunay pagliwat-liwata depende sa kanira kagustuhan.

May insasabi an Insek na nagpapatinda sin mga relo sa piliw san tinampo. Nagpipirit kuwaon an atensyon san nagraralabay na sugad sin puro nagkakadali. Gamit niya an megaphone, na sugad sin saday na boka na ingagap’tan hamok.  Kun iba na, may pinipigri na butones, nasiwik an boka. Sa uma sira sadto, katong-katong an igarahoy san yadto sa banika o kun hain doon sa kaawagan. Nakaimod na man si Julia sin budyong na may luho, na pinatunog man kuno sadto kun may insususog.

Inabutan pa man niya an bayabay na nagsasabi san mga bag’o na inpagkasarayuan san mga namumuno sa munisipyo: kun nano naman an bawal, kun pira an multa san madakop na naghimo sini na bawal.  (Pag-upras, padagos man an hirimo san binawal, nan wara man sin dinadakop o minumultahan).  Pirmi yo’n panirum-sirom, may bumbo (an bagaw sa Bulusan dyaser) na inpapatunog. Sugad man san katong-katong nan san budyong, igarahoy sa mga tawo, basi magrani, magtangka, mamati. Pirmi taga-Sabang na gurang na lalaki an para-bayabay. 

     

Diri na niya nadumduman kun kan’o kawara an bayabay, basta wara na sin nag-aabot na para-bayabay.  Badi namatay na, nan wara na sin nakuwa na maaram mag-bayabay, o maaram mag-bumbo.  Badi nagkasurumo na sin kababawal na wara man nag-aalto paghimo kay wara man nadadakop o namumultahan. O badi wara na sin napagkasarayuan doon sa munisipyo.            

     

Hanggan niyan, diri maaraman ni Julia kun akay, pakahuman san bayabay, pagburunggas san mga tawo, natarag’ok sin ‘Kalayo! Kalayo!’.

    

Syempre, nabati na nira an manungod sa telepono, halimbawa kun nabati an kiriring sa drama sa radyo. Nababasa man nan naiimod nira ini sa mga komiks na in-aarkila nira. Para kay kun diri napa-Manila si Julia, diri nag’ud niya masarihan an pag-gamit sin telepono, mala kay nginarat pa siya san una niya mabati an kiriring sadto na pagtapon niya kura Oya Inggay.  Wakion pa siya san una, labi kay pinaunahan na sira ni Oya Inggay manungod san party-line nan san telebabad.

     

Kun an dispatso hali sa harayo, nan diri kaya san katong-katong, kun diri patugon na tawo, mayon man sin telegrama. Mahalon kuno an bayad sini, kaya an mensahe, pinahalip’ot, sugad na lugod sin sur’maton sin dilot o Insek: ‘Papay ospital. Recovering’, ‘Paking kasal pospon. Poyong missing’, ‘Ayaw uli. Balay raot bagyo’. An tiharanii na istasyon yadto sa Sorsogon, kaya dinadara sin tawo na naka-bisiklon an telegrama, na minakinilya nan pinutos sin silopen.  Kun asul an silopen, diri kadali. Kun baga, kadali, emergency.

Nautadlan nira ini ni Mila pag-istoryahi. 

     

“’Adaw sadto, ha?”, bagaw ni Mila, “kun may naabot na telegrama, nagkakakiridit man an nakaresibi…”

     

“Maski an naka-imod, nakidit man…”, simbag ni Julia.

     

“Pan’o, kun telegrama, badi surusiguro, maraot na balita…”

     

“Ma’o baga….nakunswelo hamok dahil san telegrama mismo…san mensahero, diri san mensahe…”

     

“Ha ha ha, aram ko na an gusto mo sabihon…sugad sadto sa may amo, linubong na hamok an minatay, wara man pag-arabot an inpapaabot, maski tinelegramahan na…”

     

“Saka…”

     

“Aw, ikaduwa na misteryo, unarabot man, sayo na karuray, baraklayon hali sa bungto, nanirumsirum na.  Mala kay malin nadoble an daramag san maaraman na nakalubong na.  Di nagbarasulan? San iluwas an telegrama, bagaw Turiray dead. Burial Monday’. Bagaw san nagpadara, binasa kuno kunta an petsa san pagpadara.  Bagaw man san nag-arabot, naresibe pa man ha’k nira an telegrama, ikaduwa na na Sabado…”

      

“Badi narautan an bisiklon, o naatraso sa dalan an mensahero, kaya nataod-taod an abot san telegrama”

     

“Mala kay kaupod sa daramag an muruda san PT&T… Telefast kuno…ha ha ha. Tele…Teluwayi ngay’an”

     

Nadumduman man ni Julia, sayo na pag-uli niya, naaraman nira na napakang si Miyo sa welga nira sa pabrika, dara an balita sin sayo na taga-Kapangihan na nag-uli man.  Nahaghagon sira, labi si Oya Binsing. 

     

“Adaw! Dyusko!”, bagaw ni Oya Binsing.  “Pan’o ta daw mabisita si Romeo, kumbaga naospital.  Ka’iru man, kun wara maglalam…” Wara sira kangaturog sadto na gab’i, intiro namag’isip sin paagi kun pan’o makapa-Manila, namagkarkulo kun matiano na daw si Miyo.

     

Pagka-aga sadto may punarada na bisiklon. “RCPI”, bagaw tulos ni Tirso. “Mamay! Telegrama tabi! Hali ada kun Manoy Miyo!”

     

Kadali man pagruluwas. Bag-o pa nakuwa ni Oya Binsing, naabrihan na ni Tirso an silopen, nan inbabasa na an telegrama. “Ba’a, minsan si Manoy…”. Wara na imuda ni Tirso kun sin’o an bunaton san telegrama, nagparahibi na sa talod san hagdanan. 

     

“Nano kuno? Matiano si Romeo?”, hapot man ni Oya Binsing. “Atog nano baya?”

     

Wara man sin nagsimbag sa kaniya, kay nagparasa-pasa na sira Julia, si Paring, nan si Clarita.  Bagaw san telegrama, “Romedied.” Kaya intero nagkamurundo. Mamangno, may nasugad “Akay man sugad so’n an pagkasurat, imbes na Miyo kunta?” Bagaw man san sayo, “Kay diri malinawon yo’n, na kun diri Romy, badi Romeo na nasala?” Nagkamurungnan na sira, hanggan magkariribok uli, kay nadismayo si Oya Binsing.

     

Namagpakareparo na sa luwas, nag-urusyoso na kun akay may nagdadamag sa kanira.  Madali’ay man makaaram san manungod sa telegrama. 

     

Si Tirso, wara ka-kuntento.  Natan’aw niya an mensahero na bunalik sa bisiklon, nan sigi an sikad para kay wara pag-aandar an makina.  “Brod, pwede, pakitulak?”, bagaw niya kun Tirso. 

     

“Ayaw daw ngun’a tabi”, bagaw ni Tirso, nan kinuwa an telegrama kay inpaimod sa mensahero.  

“Nano tabi an pagka-basa niyo sini?”

     

“A, kuwan “Remedied” yo’n. Mayad man kuno kay naremedyuhan ada.  Ako an nagmakinilya so’n, para kay lunukso ada an letra, kaya naging ‘Rome died’, aw…kuwan, ha…sala pa palan an ispiling san Reme, naging Rome… Tsk, pasensiya na, nagkakadali pan’o ako kay may sayo na telegrama na emergency, dida sa may Gabao…basta an gusto sada sabihon, na-remedyuhan…Pwede man makitulak sin diit lang?”

     

Tunumparing si Tirso. “Habo daw! Usungan na yo’n na bisiklon mo kay kun matigbas pa yo’n dini…”

     

Grabe an harakhak ni Mila. “Dyata …”

     

Si Julia, naghihiyum-hiyum, diri nakatinawa sin mayad kay nadumduman niya an haghag nira sadto.

   

Sa Hongkong, an tawo, kadaghanan Insek na budhista, na padagos man an pagsamba sa kanira mga minatay na kag-anak na ginikanan. Labi kun bulan na Septyembre, na intutubod nira na bulan san ‘gutom na kalag’. Nasubsub sira sin manglain-lain: insenso sa gihay, mga pisos-pisosay, mga druwing sin berlina, nan mga pangadyi.  Nabutang pa sira sin mga pagkaon sa kun diin-diin, lalo na sa mga puno sin kahoy, na ingigikanan man sin pagdaghan sin uwak nan sin mga lalag na kuting. Manglain-lain man an kanira mga bandera, maski an popular na kolor, baga, kun diri man bulawan.

     

Mayon pa sira sin mga paratangkod na inbabasa an swerte san tawo sa paagi sin baraha.       Popular man kanira an bagaw pungsoy o feng shui, an pag-adal san mga posisyon san mga bitu’on nan san epekto kuno sini sa mga nangyayari.  Maaram sira magkotiho san mga dapat himu’on o diri dapat himu’on sin sayo na tawo sa kada taon, base sa kaniya taon na kinabuhay, na diri man sugad san bagaw zodiac na mga scorpio, libra o pisces, kundi dragon, pig, snake, rat, rooster, horse, o monkey, na iba naman san sa Bulusan, na an pakilaan san kinabuhay, manglain-lain, sugad san san manggana ako sa hweteng, san mag-kras si Magsaysay, san binuldoser an baras, san meyor si Tura, san magsampyon si Sumalde… 

      

Taun-taon, kun masinunod sa pungsoy, pwede liwat-liwaton an pagka-araginsa san mga gamit sa balay.  Kun mapabalay, mayon man sin mga rekomendasyon an pungsoy, kun nano na bulan an tuig, kun diin dapit an pwerta, kun diin na parte san lote an mayad na bugsukan.

     

May insasabi an pungsoy na kaya sunudon sin maski sin’o, sugad san pagbutang o diri pagbutang sin ispiho sa sugad sini na parte san balay, pagbitay sin patiling-tiling sa may pwerta o bintana.  Mayon man sin masakit sunudon kun wara kakayahan, sugad san pagbutang sin ataman na isda, patubi o fountain, nan istatwa sin mga hayop na makangingirhat, pagpinta san balay sin sugad sini na kolor, pagsul’ot sin sugad sini na alahas… Sa Bulusan, mayon man sin mga intutubod, maski diri kaya iisplikar.  San magbugsuk sira Julia san kanira balay, san magrugaring na sira, mayon man sin mga pangadyi na sinurat sa papel nan, kaurupod sin diyo na manintimos, pinanghulod sa ukad na bubugsukan san mga harigi. Nag-ihaw man sira sin manok na ugis, nan pinaturo an dugo didto sa bubugsukan. Aya kuno an gahoy sadto. Syempre, binangutan sin hilaw na kapayas nan binutangan sin luy’a nan sin ugbos sin sili, nan sinabawan, masiramon man an karaon nira sadto na tinola na dumaraga. San an bayaw man niya an magbugsuk, inpinahan kunta sadto ni Oya Mameng, kay diri kuno tama sa bulan. Nakihimuwa ugaring si Kardo, na bagaw, ‘Hmh, kay nano man an koneksyon so’n, na ho kun magtig-uran, mapakarin man kami?  Kun magasto pa ini na sintimos, pan’o na?”

     An pagpwesto sin balay sa tama na lugar, sugad sin makatutubod para kun Julia. Kay san may magbugsuk man kuno sa Baluarte sin balay, apektado ada an labayan nira.  Wara pakati’os si Kardo, tinin’o an bag’o magbugsuk.  Para kay tinin’o ada san pareho na kulanting, kaya an imbis na mabisay, nauli ugang sa panigbas san bag’o magbugsuk sa bayaw niya, na naospital sin pira ka-semana, naunung pa an diyo nira na sintimos na intuturu-tungkusan.  “Pan’o, mahiwas man didto sa may patubi, dini nag’ud…” bagaw san iba na nagbabarasol.  “Talastasan na di’ man nira sadiri an agihan, pagsasadirihon…”, bagaw man san iba.

Sa butnga san sinauna na pagtubud nan tradisyon, nasarihan man ni Julia an moderno na sistema sin komunikasyon na mas makaskas, madali gamiton, hulag sa intero, nan daghan na mapagpilian. Pwera san telepono na wara na sin kurdon, mayon pa sin mga kompyuter nan sin bagaw fax na kaya magpadara sin ungod na surat pakadto sa kun diin, na diri sugad san telegrama na imakinilya pa san nakaresibi. Hasta san pirma, o maski an druwing na pakla o turutamsihay, maiimod.

     

Dahil madali gamiton, popular man gihapon an telepono, an bagaw san iba longdistan. Pwede igahoy sa operator basi makakonektar sa ingagahuyan na numero, o sa paagi sin kard na inkakargahan sin kantidad na may katimbang man na oras sin pakiistorya.  Mayad na hamok yadto na may mga telepono sa balay na inhalian.  An sugad kun Julia, surat man gihapon an agihan san komunikasyon nira na pamilya.  Mahod may ulut hamok na pira ka-semana, basta diri napalyahan an sangbulan.  Puringot na so’n si Julia kun wara naresibe na simbag; kun iba na nahaghag man: Aw, nano daw kay wara sin nagsisimbag? Nano daw an nangyari? 

     

“Atog, ma’o”, bagaw ni Thelma san mag-ergo sira manungod sini.  “Kun iba na, sugad sin inngangarat kita, labi kun nakiriring an telepono na alang-alang na oras kun gab’i…”

     

“Ay”, bagaw ni Julia, “nakapabungkaras man nag’ud…”

     

“Nan nakapamuda sini na telepono, haros pa hamok gusto ko ibarabad…”

     

“Ma’o, para kay kun lahod na an langkag, telepono man gihapon an remedyo…”

     

“Akay daw, ha? Nakapakulba sin grabe?”

     

“Aw, kay sin’o man an magahoy sin katutnga o maaga, nan masabi sin gunana kita sa hweteng? Pirmi an pamati ta so’n, maraot na nangyari”.

Aga san maresibi ni Julia an dispatso manungod kun Miyo.

     

“Hello”, bagaw niya na nagsimbag san telepono habang nagpapalis sin tsokolate sa pamahawan san kaniya ataman.

    

“He-hilo? Hilo?”, bagaw san sa luyo.

    

“He—. Paring? Aw, akay naggahoy ka? Nano kuno? Matiano kamo?”

    

“Julia? Ay, salamat. Atog, uya kami sa Manila…”

     

“Kay akay? Sin’o an indara niyo? Matiano didto sa Bulusan?

     

“Atog…si Miyo, nadiskwido…”

     

“Naano si Miyo? Mati'ano?”

     

“Atog, ku’an. Pauli ada kagab’i, may hunipa kuno. Binuno. Minatay na si Miyo, Julia.  Uya kami sa Cavite, kay gusto san asawa, dini na kuno ilubong…”

     

“Adaw, Diyusko! Kay napaano? Akay wara daraha tulos sa ospital?”

     

“Wara na man kuno pakaabot… Uya kami ni Tirso, bilin ha’k an kabataan sa Sapngan. Ilubong ini sa Biyernes…”

     

Wara tulos pakasimbag si Julia. Natitikog na siya san paghibi, san makulog na bo’ot. Gustohon niya mag-uli, maimod man hamok maski an bangkay san kamanghod, para kay warara didto an kaniya mga amo, nasa iba na nasyon ada, an bilin hamok an ina san kaniya amo na babaye, na maluya na man maski istriktuhon pa kaniya. Pira na hamok ka-semana, ma-entra na naman an klase, mangaipo sin ipadarara para sa kabataan…

Malinawon an kaniya nabati. Inulit-ulit pa niya pagsiyertuha kun Paring. Diri na ini sugad san telegrama na pwede masala pagsuratan. Para kay maski nabati niya mismo. Kun haros pa hamok kiligo’on niya an telepono, ambot ugaring an ispiker man an may diperensya, basi kun nasala man an kaniya pagbati.

     

Kun diri naimod, pwede sabihon na diri man ungod. O kun may mahihimo pa hamok, hihimuon mo basi maliwat. Tig-awat sira magbagat na magkamaranghod. Si Amit, awat na, diri ngani nira aram kun buhay pa.  Kaya sa kanira pagmangno, inpipirit nira paniwalaan na buhay si Amit, diri hamok nira aram kun hain, pero buhay siya.  Sugad man niyan kun Miyo, maski nabati niya mismo sa sadiri na tawo, gusto niya makihimuwa, piriton an sadiri na buhay si Miyo, na wara sin maraot na nangyari kaniya. Sa sugad sini na paagi, gunaan-gaan an pamati ni Julia, maski kun iba na, kun aram niya na wara nag-iimod o nakabati, diri niya napugol an paghibi.

     

Sa masunod niya na pag-uli, bibisitahon niya si Miyo.

       

Enero 28, 2007

Piyu-piyo: Ika-26

Yadto si Julia sa Central san Hongkong, sa sayo na piliw san Woldwide Plaza, kun diin nagtitiripon an mga suruguon na Pilipina kun Domingo o kun nano man na adlaw na day-off nira. Kaupod niya si Thelma, an Bisaya na amiga niya. Sugad san dati, may mga dara sira na sanig sa kanira inrurulumpiga’an, nan sa balon man na pagkaon. San bag’o pa hamok, daghan pa an hapot ni Julia kun Thelma manungod sa Hongkong.

“Naku, ‘Day”, bagaw ni Thelma, “magtanung ka lang, kahit anu, baka alam ku. Walung taun na aku dito, ah!”

Base sa istorya ni Thelma, nan sa nagkabarati pa niya, sugad an Hongkong sin bata na pinaataman ngun’a san kaniya magurang. Mayad ngani kay an nakaataman kaniya, pinalabyaw nag’ud siya, kaya dunako siya na malinig, mayad an lawas, makumpiyansa sa paki-upod sa maski sin’o na tawo. Maski nawili na siya san kaniya buhay, nasa kasuratan na pag-abot niya sini na idad, babawion na siya san kaniya tunay na magurang. Kaya makulog man an bo’ot, wara siya nahimo san unabot an adlaw na siya binawi.

Ma’o ini an istorya san Hongkong, na binawi san Tsina san 1997 hali sa pagpalakaw san Britanya na nagbatog san 1841. San iuli siya, sayo na an Hongkong sa mga inkikila na sentro sin negosyo sa bilog na kinab’an, kun diin an iba-iba na pararigaton nagtatarapo hali sa iba-iba na nasyon. Asensado siya, malinig, mabaskog, kumpara sa Tsina na an nag-iiba hamok an mga daragko na siyudad, diri man an mga uma nan mga probinsiya.

San mauso an pagharali san mga Pilipino basi mag-ubra sa iba na nasyon, an Hongkong an sayo na lugar na nakabahin sin dako na porsyento, kasi mga kadanon nan diyo na propesyonal.

“Marami bang mga propesyonal dito?”, bagaw ni Julia.

“Ay, uu”, bagaw ni Thelma. “kaya lang, iba ang mga ugali nila, ibang grupo sila…”

“Anong ibang ugali? Anong ibang grupo?”

“A, basta. Diyan sila, ditu tayo…”

“E, ano naman ang grupo natin?”

”Ay, mayrun namang mga grupo ng DH dito. Kung minsan may rali sila, kung minsan, may palabas. Pero ayaw ko sumali, kasi pagud na nga ako sa trabaho, magtatrabaho pa rin d’yan…di’ bali na…”

“Dapat ba tayong sumali sa grupo?”

“Ay, hindi. Ang alam ko, sa Hongkong may 140 libong Pinoy, karamihan ay DH, piro mga ilan lamang ang kasali sa mga grupong ganyan…”

“Ah…”, bagaw ni Julia.

“Okey lang, dahil kung minsan ‘yang mga rali nila ay nakakatulong din, marami din kasing abusado rito…”

Nangalag-kalag si Julia sa iba na Pilipina na namag-puruyungko sa kanira sanig. Manglain-lain an itso, an kahataas, o an kolor san panit. Sa pangiwa-kiwa nira matatangkudan kun an in-iiristoryahan maogma o mamundo. Para kay sa kanira pagtiripon, maski nano ada na problema, nagkakatarahuban san urupod, na mayon sin kararaw nan urunot kun iba na. Sa una na imod ni Julia, sugad sin uya na an intiro na Pilipino sa Hongkong, diri hamok an mga suruguon.

“Meron pa bang ibang lugar na pinupuntahan ng mga Pilipino,?”, hapot ni Julia.

“A, marami d’yan, bukod dito sa Worldwide…miron ding gusto sa Statue Square, sa Cultural Center, at sa Hongkong Bank Building”, bagaw ni Thelma. “Miron din sa St. Joseph’s Church.”

“E, bakit nila gusto sa mga lugar na sinabi mo?”

“Syempre sa St. Joseph, magsisimba. Sa iba, aywan, siguro dahil mas may makikita silang kakilala doon, dahil doon nila gustong magpadala ng pira na diretso sa bangko nila sa Pilipinas, at saka baka may mga murang bilihin….Tulad d’yan sa Temple Street, d’yan mo makikita ang mga murang rilos, damit, mga CD…kahit pagkain… ”

“…Mura ba talaga?”

“Mura…dahil, pwera sa pagkain, mumurahin. Maraming peyk, mga made in China, mga kopya…’Yun lang yatang produktong galing sa Pilipinas ang mahal, kasi sobrang magpatong yung mga tindahan…”

Amot man an naadman ni Julia sa sugad kun Thelma, lalo na an manungod sa mga palakaw, kun nano an bawal, kun nano man an remedyo. Dini halimbawa, an sayo na dayuhan, kun propesyunal, pakalipas sin pag-istar sin pito ka-taon, pwede na makakuwa sin permanent residency, na harani na sa pagiging syudadano o citizen. Sa patakaran na ini, diri kaupod an mga kadanon, maski an iba sa kanira unistar na sa Hongkong sin halimbawa baynte anyos.

“Mas maganda ang pasahod ditu, ‘Day”, bagaw ni Thelma. “Ditu, mas mataas ang sweldo kaysa sa Taiwan o sa Singapore.”

“Totoo?”, bagaw ni Julia.”

“Uu, naman, ‘no? Maski nga nung binawasan ng gobyerno ng baynte porsyento, mataas pa rin kumpara sa sahod sa Singapore. Alam ko ‘yan dahel may mga kilala ako na DH din du’n….”

“Baynte porsyento?”

“Uu, masakit nga, kaya yung iba na hindi maka-adyas, nag-part-time, yung iba, nag-saydlayn…” 

May hiyum kun Thelma san inunabi an sideline.

Pinasipara yadto ni Julia. “A, pwede palang mag-part-time dito?”

“Sa totoo lang, hindi, Kaya lang kung matindi ang pangangailangan, kahit anu gagawin, ‘di ba? Yung iba, nag-anunsiyu pa sa mga bulletin board, kung di’ ba naman mga gaga, ‘di nahuli sila, at yung amo nila, nagmulta… Ngayon tuloy, yung ibang amo, masyadong mahigpit, ginawa pang dahilan yu’n para kumpiskahin ang passport ng ibang DH dito, lalo na yung mga walang alam…”

“Paano kung nasa amo mo yung passport mo?”

“Di mahihirapan ka makalabas mag-isa, hindi ka rin makakagawa ng kahit anu na hindi alam ng amo mo.”

“E, anong nangyari du’n sa nahuli?”

“Ano pa, ‘di kulong? Paglabas nila, diretsu na sila ng uwi. Ban na. Pero marami d’yan, bumabalik, nag-iiba ng pangalan…”

“Pwede ba yo’n?”

“Diyusku naman, ‘Day, parang ‘di ka galing sa ‘Pinas…”

“’Sabagay…”, bagaw ni Julia.

Sa maabot na panahon, maaabot man ni Julia an iba pa na lugar sa Hongkong na sugad san Tolo Harbour kun diin niya naimod an daghanon na namagbirisikleta, iba-iba na itso sin bisikleta— pangpareha, pangbulod, pangbata, pangbabaye, pangduwa’an. Nadumduman lugod niya an kabataan niya: “Mala pa hamok kun uya sira, badi ‘di man mahipot na diri makabisikleta man…” Naabot man niya an Ocean Park, kun diin maiimod an iba-iba na klase sin isda sa dagat na buhay, namaglangoy sa sulod sin dako-dako na iskaparate. San maabot niya an Victoria Peak—an tihataasi na lugar sa Hongkong, didto niya natan’aw an palibot san Hongkong. Kun sa Pungko matataan’aw an dagat nan madudungawan an Madlawon, dini tan’aw nan dungaw an intero: dagat, bulod, nan an pinamara na kabal’yan nan mga bilding. Nasarihan man niya sakayan an iba-iba na sasakyan sa Hongkong, sugad san trambiya, lantsa, o tren, pakadto sa lugar san mga amo niya sa Sai Kung, sa isla san Kowloon.

Lugar man an Hongkong sin mga sikat na artista, sugad baga kun Jacky Chan, na dahil ada san kaniya popularidad na abot na sa Amerika, sugad sin nakipil an mga artista na Pilipino na nakaabot sa Hongkong kumpara sa kaniya. Kun may nakadto na artista na Pilipino sa Worldwide Square nagkakariribok an mga Pilipina na nakaimod; an iba napirit nag’od makarani, gusto pa makaparetrato.

“She movie star from Philipin?”, bagaw sin sayo na gurang-gurang na na Insek.

“Yes. Beri papyular. Beri gud”, simbag man sin sayo na Pilipina na suruguon, grabe an pag-urgulyo. Nababati sira nira Julia.

Nagwaya-waya sin tudlo an Insek, nagpiriting-piting, nan hunugut an pandok. “Hmmh! Jacky Chan the best! She only Jacky Chan bun bun!” Sa pwersa san kaniya pagsur’maton, lunuwas nan naimod an paig niya na lagos, an kurulang na ngipon na an tuda puro digta na sugad sin takla. Suningkiton lalo an mga mata.

Nawara an hiyum sa pandok san Pilipina, wara pakasimbag. Nasabutan niya an insulto san kaistorya: kun tinatagan sin respeto an suruguon, an gahoy kanira amah; kun nahababa diyo, feiyung an gahoy kanira; kun uripon na nag’ud an imod kanira o kun hababaon an pagtratar, an gahoy kanira bun bun. Ma’o man ini an mga tiunahi na termino na naaraman ni Julia sa Hongkong.

Sa irarom san Britanya, naanad an Hongkong sa palakaw na kaentra an mga tawo, diri sugad niyan sa irarom san Tsina, na intiro na desisyon hali sa itaas. Ini na kina’andan ma’o ada an dahilan kaya natutugutan an iba na organisado na Pilipino na mag-demonstrar sa mga opisina san gobyerno o sa embahada san Pilipinas manungod san manglain-lain na bagay. Kaya daghan sa Hongkong an mga grupo-grupo sin Pilipino na aktibo sa pagpaabot san kanira sentimyento, batog sa kamutangan nira mismo sa kanira trabaho, pakadto sa kamutangan san gobyerno sa Pilipinas, kaya tinutuyo man sira sin mga politiko kun harani na an eleksyon sa Pilipinas, mahod may kaupod na artista basi mas daghan an madagka magrani.

May nagkabaragat man si Julia na mga Bikolano didto; may Sorsoganon, may Miraya, may Bulusanon. Sayo sa kanira, si Mila, nagpapasugo sa Pak Mong sa isla san Lantau.

“Ay ba’adaw do’n sa Country Parks”, bagaw niya san magbagat sira ni Julia. “sugad sin mga ungudon san pagsaragka, kay namagdayo pa biyo, kalain-lain na kilay-kilay sa lawas! Hamamani man hamok san mga parapas’an didto sa amo sa Balite, na nabatak kara Anong Bulong may pas’an na daragku’on na pardo sin bandala o balun sin lukad…!”

“Kun harani ha’k kunta, ha? ‘Di didto na hamok sira magsaragka, maski wara sin uto na magub’at…”, sugpon ni Julia.

“Atog, ma’o…” bagaw ni Mila.

Nagustuhan ni Julia an ugali ni Mila na wara sin paano-ano, diri sugad san iba na duduso san iba na kabubungto. “E, si’apo ta ‘yun na habo makibagat o maki-ergo sa ato…”

Nauna si Mila sin mga tolo ka-taon kun Julia. “Ika-duwa ko na ini na amo”, bagaw niya san hinapot ni Julia. “Dini ako mas unawat kaysa sa una, na ngana’on kakuri. Diyo na sala grabe na pangmuslak sa ako, ma’d baga kun diri disi’otso oras na trabaho, hurudam-hudam pa sira na magparamilya sa ako…”

May mga istorya man si Mila manungod sadto na nakiriran san mga amo na kadanon nan namagdulag, tunapon didto sa embahada san Pilipinas. Kaya kuno sa compound san embahada, mayon sin suy-ab na pamunayan o istaran san mga suruguon na nagdurulag sa amo, na an iba may kaso, naghuhulat sin mamasahe pauli, o naghahanap sin mabalyu’an na amo. May nabati pa kuno siya na sa iba ada na nasyon sa lugar san mga Arabo, may mga tawuhan an embahada san Pilipinas na pinamagpabakal ini na mga surugu’on na natapon sa kanira. “Imbes na danunan, pinadatahan pa uga’ng…” bagaw niya.

Awat na si Julia sa Hongkong, wara man niya kabagat si Ason, maski sigi niya an hapot-hapot. “Mahiwas man baga an Hongkong”, bagaw ni Mila. “Igbabagat ta na ha’k yo’n”. Badi kuno diri nakaluwas-luwas. Badi istrikto an amo, badi diri siya inhahatagan sin day-off, o badi diri nababayaan an kaniya trabaho, kun halimbawa pasyente na atamanon…”

Daghan an posibilidad, ini nasabutan ni Julia. Basi pa kun mayad man an kamutangan ni Ason, kun uya pa siya. “Kasi ang Hongkong”, bagaw ngani ni Thelma, “para ring tao ‘yan, maganda minsan sa panlabas, marami ring problema.” Totoo man, san maanad na siya, nareparo na niya na sa butnga san mga daragku’on na bilding nan mga darag-anison na pasyaran, hatukon man sa hangin an bang’og san mga kanal hali sa mga pasungan, nan san aso na hali sa mga sasakyan nan makinarya. San nali pa siya, mahamot ini sa kaniya.

Mabo’ot man an mga amo niya, diri masyado nangisog kun nasala siya, labi san bag’o pa hamok na daghan pa an diri aram. Makatitimli hamok an mga hugut na pamandok, na sugad sin pirmi puringot. Mahod nagsusurur’maton sin Cantonese maski kahampang siya. Kun sugad sini, aram niya na may inririrong, na badi siya an in-iistorya. Kunsabagay, bihira man siya ihampang, maski sa karaon. Nakaon siya pakahuman san amo niya; kun iba na, pakahuman niya mamisay, kun may mga bisita. Badi kun nakahuman an pani’udto na alas-dos, makakaon siya sin pangalas-dose, alas-tres.

Tinagan man siya sin sadiri na lugar, saday hamok na espasyo na nakahusto hamok an saday na kutson, nan san kaniya maleta, na ma’o na an pinaka-kabinet niya. Maski saday, mahalagahon ini na espasyo kaniya. Kun nalangkag siya, dini siya naghihibi sin solo, na diri naimod san kaniya mga amo. Dini niya in-uulit-ulit pagbasaha an mga surat na naabot hali sa asawa nan sa kabataan, maski kadaghanan manungod sa mga kaipuhan, barak’lon, nan bayadan. Dini man niya in-uuru’abrihan an diyo na retrato san kaniya pamilya, sugad baga sin malilimutan niya an mga hitsura. Dini man sa espasyo na ini niya pinamunay an lawas sa durho sin adlawan na trabaho na mga disi’otso-oras.

“Mayad ngani kay wara sin mga sirong dini”, karaw niya kun Mila san magbagat sira. “Diri na kita manilhig…”

“Ma’o baga”, simbag ni Mila. “Para kay, magluway ka ha’k kun manglilimpya ka sin bintana, kay taun-taon, nagkapira man an natikbayo…”

“Namatay…?”

“Aw, maski second floor hamok hali…kongkreto baga an hugpa’an.”

“Tsk, grabe, ha?”

“Makalalangkag hamok dini an panghalayhay sa piliw san salog, sa kabiyawasan…”

“…Nan malangi sin sanga nan manghihinis…?”

“Ha ha ha, kay ma’o man kamo sadto…?”

“Aw, ba’a, nan san panghirog sin boga…”

“An di’ man dini kalangkagan an pagpasalog, an pagpalo, an pamuga san linabhan. Kun mamalantsa, diri na maamak sin uring…”

“Ma’o baga…”, bagaw ni Julia. Pero sa isip niya, maski diri maipaliwanag, kulang an pamalantsa kun wara sin dahon sin saging, an panglaba kun wara sin pangula…

Nag-iistorya si Mila. “Maguru-ginawi an ataman ko, sangtaon an idad. Wara ka-tuigi, sigi an pasali. Hasta san iba ko na himu’on, wara ko ka-atendiri. Ba’adaw, san masamira ko an agtang san bata. Mapasu’on. Ma’o man an li’og. Kaya man iritado… Nareparo ko an pungay san mata nan san hilaw na sip’on.

“Mayad ngani kay mayon ako siya sin diyo na masitas sa luwas san amo istaran. Maski sa mga masitera hamok, nakabuhay ako sin oregano. Kunutus ako sin sayo na dahon na aragirang, hinugasan ko hamok nan pinuga. Pinugaan ko man sin katunga na linandag na suwa, diyo na dugos, nan pinatumar ko sa bata. Linabaran ko man sin mapaso-paso na tubi. Basi mapiritan kumaon, nagsugna ako sin luto—an pani’udtuhan niya—sa kaserola, diri sa rice cooker, basi makakuwa ako sin sanaw, na san inasukaran nan mapaso-paso, naruyagan san bata. Nahapon man, bago umarabot an magurang niya, mayad na an pamati san bata, maski may suru-sip’on pa.”

“E, ma’o man ako dini sa mga ataman ko, kay ma’o baga sa ato?”, bagaw man ni Julia. “Ma’o baga yo’n an remedyo na tukdo pa sadto na mga magurang ta…” Sa Bulusan sadto san saday pa siya, kun maraot an pamati niya, sugad sini an hinihimo ni Oya Binsing. San siya may kabataan na, ma’o man ini an hinimo niya. Niyan, ini na kinaadman, napakinabangan uli.

Maski an panghimaturog niya na kanta, mga kanta na nagpaturog sadto kaniya nan sa kaniya mga kabataan; diri hamok aram san mga amo niya kay warara man didto, nan kun mga yadto man diri hamok niya kinukusog. ..sa koron kulapag, sa pinggan turaok…

San otro pa niya pag-uli, may mga dara na siya na binakalan didto sa mga lugar na may mga tinda na buru-barato, kasi mga kamiseta, relo nan sin kalo. “Magka-urunra man uga’ng…”, bagaw niya manungod sa matarapo. Napiritan na man siya magbakal sin telebisyon, diri dahil may sobra na siya na kwarta na ibarakal, kundi dara san langkag sa kabataan.

Daghan man gihapon an natarapo kaniya, diri hamok an namag-usyoso, nan namagmaw’ot san patapo, hasta sadto na namaghudam.

“Atog, wara nag’od kami niyan sin sugnaon…!”, bagaw ni Tersing na kararani nira. “Kaya kunanhi ako kay bagaw ko, e, basi pa makahudam kun Julia…”

Siribot san pamisay, wara pag-aasdang si Julia na nagsisimbag. “Iya, mayad ngani kay unuli ako, ha, kay kun wara, badi, diri na nag’ud kamo makatadi sin loto…”

Mayon man sin nagkaharanapan si Julia. “Aw, ha’in sira Manoy Kardo, kay malin wara ko kaimod, maski an kabataan?”, hapot niya kun Rene manungod san bayaw niya. “Mayon man ‘gud dini sin para kanira…”

Nangahka san alimpupuro si Rene. “Hmm, badi manganhi na’k yo’n…”

Pahali na naman ugang siya san masabutan niya na may mga mutu-muto ngay’an.

Dianis an pag-uli kay naimod niya an kaogmahan san kaniya pamilya, lalo an kabataan, na malin pirmi niyan sa balay nira, namagtangaka sa telebisyon, kaurupod an iba pa na kabataan.

San kumadto siya sa Sapngan, dara an mga patapo man didto, inabutan man niya si Paring na nag-aaling sin bata.

“Ay, ba’adaw, unuli…!”, bagaw ni Paring na nagsasayaw-sayaw. “Dagos! Nano nag’od yo’n na mga dara-dara? Ba’a, atabon daw an pamasko mi niyan…”

Sa sulod na san lakdanan si Julia, Nangalag-kalag sa dati niya na balay habang nagsisimbag kun Paring. “E, may diyo man ako dini na dara para sa iyo, pasensiya ha’k kay diyo…Aw, may bata na naman kamo? Sin’o baya ini? Hain man si Tirso?”

“Dagos…pagluway ha’k do’n sa hagdan”, bagaw ni Paring. “Yadto si Tirso sa Layo, kay nagpipilihan…Mayad man, kay basi makatadi ka sin linanta…Bata baga ini ni Michael..?”

“…Michael…? Aw, ma’o?”, bagaw ni Julia san madumduman an tigurangi na bata ni Menay. “Kay nangasawa na? Sin’o man an naasawa?”

Lunuway diyo an boses ni Paring. “Bata ni Roger doon sa Kapangihan, makuapo sadto Erning Bulukad-bukad. An istaran baga didto sa may saruyong na karigusan niyo sadto kun napauma kamo? Wara pa man yo’n kakasala, unalsa hamok san Disyembre, nabuhayan man san sayo na semana…Oyon ugang sa salog, nanglalaba…”

“Aw. ma’o? Di, nag-adal uli kamo pag-aling?”

“Aw, para so’n. Mayad ini kay pirmi kami dini maogma, kay pirmi maribok-ribok. Kay san duru-daragko na, di’ diri na namagsapot…”

“Ha’in man si Michael…?”

“Aw, yadto, kaupod man ni Tirso.”

“Iya, mayad, kay may kaupod-upod lugod siya. Aber daw, pakugusa man daw, ako…” Kinuwa niya an kilik ni Paring, insayaw-sayaw, inhinayod sa pandok san bata an hitsura ni Inoy Desto, o ni Oya Binsing, o ni Menay…

“Hala, basi ihian ka so’n…”, karaw ni Paring.

San pabalik na siya, lunabay man siya kura Miyo sa Cavite. Inabutan niya an balay nira Miyo na abyerto, maski wara tawo. Mayon hamok sin mga suru-soltero na namag-uruyag sin baraha. Wara man sin nakasabi kaniya kun hain an asawa ni Miyo, basta si Miyo, nasa pabrika, nagtatarabaho. Hain man an bata?

“A, nandiyan lang ya’n”, bagaw san sayo na surusoltero. “Maya-maya, uuwi ‘yan, ‘pag nagutom.” Nagtirinawa sira.

Taod-taod pa san umabot an asawa ni Miyo, bungyod an bata. Nakaliwan an ina, an bata di-sinelas hamok, halata na diri man magka-upod an duwa.

“Oy, Ate”, bagaw san babaye. “’Andiyan ka pala, pasensya na at may pinuntahan lang ako diyan sa may bayan…Ito kasi, sinabi nang dito lang sa bahay…” binuraratan an bata. “Ayan, naghintay tuloy ang Tita mo…Halika na sa bahay, Ate…”

Bunungyod si Julia sa balay ni Miyo. Wara man hamok pagharali yadto na namagsurugal. Naraw’ayon kunta siya magluwas san diyo niya na dara-dara, para kay sugad sin diri man maharali, kaya linuwas na hamok niya. “Pasensiya na kayo dito sa kaunti kong dala…”

“…Si Ate, nag-abala pa…” Binaton san babaye an bag, nag pinangluwas an kamiseta, an uyagan, nan san tsokolate.

Sugad sin nakamata an namagsurugal. “Uy, ano yan, isteytsayd? Wala ba ako d’yan?”, bagaw san sayo.

“Tang-ina mo, Jobet”, bagaw san asawa ni Miyo. “Di ka kasali rito, ha?”

Sugad sin wara nabati an suru-soltero. Si Julia naman an liningag. “Ale, wala bang Malboro?”

Wara man yadto pagtunguhi ni Julia, na nagpaaram na wara pag-awat. Inpugulan man siya san babaye, para kay bunuwa siya na ma-uurhi na siya sa flight.

Duniretso na siya sa airport. Didto siya pag-uru-istambay sa sulod, naghulat san eroplano na madara kaniya pabalik sa Hongkong, para kay unom pa ka-oras bag’o humali. Indiyo-diyo niya an balon na pagkaon.

Nag-imod-imod siya san mga namaglabay, na kadaghanan mga Pilipino man, na sugad sin mga irog man kaniya, maruluwas sin Pilipinas kay mapasugo sa iba na nasyon, sa iba na tawo. An mga bag’o pa, kila kay mga tinawa, mga maliningot-lingot. An iba ngani, maski nasa sulod na san bilding, sigi pa an pasabot didto sa mga nagpataliwan, na kun lilingagon, daragku’on na grupo, iba-iba an idad, para kay nareparo man niya na mas daghan an nagtatapo. An iba man na namagtaliwan, mga pormal an pamandok, mayon ngani sin mamundo, sugad sin harayo an isip.

An pila sa Immigration maluway-luway an kiwa, kay daghanon an hapot sa kada sayo na pasahero. Aram na ini ni Julia, nabati na niya an istorya, nan nasarihan na niya. Nadumduman pa ngani niya an inistorya ni Mila. Mayon kuno ada sin duwa na babaye na nakapila man, na naatraso kay daghan an in’ayo sa kanira, na base sa nababati, may kwarta na balon, imbitasyon kuno san kakadtu’an, an ‘tunay’ na dahilan san paglakaw, kay an paaram ada, turista.

“Iya kay di’ man ‘gud hitsura sin turista, na daghanon an kwarta”, bagaw ni Mila, na nagtitinawa. “Pero, makusugon an bo’ot, kay pinanindugan talaga, maski inatraso sin grabe, mala kay an iba na nasa likuran mi, bunalyo na sin pila. Sa kaawati, pinasulod man gihapon, iya kay naimod na naman sira na naghuhuringan, di’ pinabalik, kay inhapot nag’ud kun nano an inhuring san sayo sa sayo…”

“Bawal ngay’an doon an huring-huring, ha?”, bagaw ni Julia.

“Atog ma’o”, bagaw ni Mila. “Pamati ko, naghahanap ha’k yadto sin dahilan basi hadukon sira, basi kun may kwarta nan pwersigido maghali, mabayad na hamok…”

“Badi…Iya ikaw, wara ka man haduka?”

“Aw, mayad ngani kay grupo kami, kaupod an taga-agency…”

Hulyo 10, 2006