Piyu-piyo: Ika-31

Nag-iirinom an grupo sin kalalakin’an, mga unom ada ka-tawo.  An iba sa kanira, huba sin bado, naiimod an mgamarka sa dubdob, sa braso nan sa li’og, nan sa ibaba san paa, sa diri natahuban san halip’ot na saruwal. An iba, nanigarilyo.  May nagtitinawa, may pormal hamok na nag-iimod sa naglalabay. Sa mga hihitsuraon, diri man sira magkairidad. Yadto sira sa luwas san turu-tindahan sa piliw san tinampo, inlalabay-labayan san mga sasakyan nan san mga tawo na namaglakaw.  

May mga kabataan na namagpaburukod sa luwas, mga di-sinelas hamok. Kun may ayam na nabalad, sugad sin kapabukod man nira. 

Sa un’han san tindahan, hiraun-daon san pwesto san punerarya pag-iaabot sa tulay, mayon sin eskinita. Sa kanto sadto, mayon sin hilera sin kabal’yan na saragdangay hamok, na an palhugan piliw na haros san tinampo. Kun diri mag-ikmat an magluluwas-sulod, mabubulho sa kali sa piliw san tinampo, na sa maati na tubi namaglutaw hamok an kun nano-nano na ati na kadaghanan plastik. Sa mga printira san balay, yadto man an mga hinalayhay na sugad sin inpapa-asuhan sa namaglabay na sasakyan.  An mga bubong, may mga sabung na kun diri turon sa sim basi diri ipalid o magbaluad, mga kable san kuryente nan sin manglain-lain na korte sin antena sin telebisyon.

Didto sa eskinita tinukdo ni Julia an drayber san traysikel. Mayad ngani kay wara man sin binag’o masyado an lugar kaya wara man pagngana an kaniya pagruha-duha. Ma’o pa man gihapon tuna sadto na nakaabot siya dini, pira na ka-taon an nakaagi.  An nawara hamok na inhahanap niya na pakilaan, an puno sin mangga, na niyan wara na. Dati, may nareparo siya na masitas; mga tinanom sa masitera nan mga nakabitay na orkids.  Niyan, mas nareparuhan an mga tuda na pakupot san mga kandidato san nakaagi pa hamok na eleksiyon; mga daragkuon na letra san ngaran, mga pandok san kandidato na tinawahon pa man, maski an katunga kun diri gisi na, talkas na an pakupot, kaya nagpapalak-palak kun hinuhuyop san hangin.

“Diyan na lang po sa tabi”, bagaw niya sa drayber. 

Ma’o pa man an hitsura san istruktura; kamalig na sayo na iskalon, taraytay an mga pinto, sugad man hamok san iskwelahan sa Bulusan, para kay saragday, nan haragbaba an kuguhan.  Ma’o pa man an kolor san pinto, pus’aw na asul na niyan sugad sin asul na tiniblangan sin kolor-abo.  Para kay diri man yadto asawa ni Miyo na unabri san pinto. Diri man niya kila an babaye na tunangbara.  Magalang man kunta, kay bagaw “Sino po sila? Sino po ang hinahanap?”

“E, dito pa rin ba nakatira ang pamilya ni Mi…ni…Romy? Kapatid ko po siya…”

“Ro… A, yung dating nakatira dito? Bumalik na yata sila…yung pamilya n’ya sa probinsiya… Aklan ba ‘yun? Basta, parteng Bisaya… Nabili po namin ito sa kanila…”

Sakay na uli siya sin traysikel, pahali didto. Harayo an isip niya, maski sugad sin nababati pa niya an istoryahan nira sadto na bag’o na tagsadiri.

“Kilala ba ninyo ang kapatid ko?  Kasama ba kayo sa trabaho?”

“A, hindi po. May kamag-anak po kaming nagtatatrabaho diyan sa pabrika, siya ang nakapagsabi sa amin na binebenta nga raw ito… Kilala niya si…ang kapatid n’yo”.

“A…” Gusto kunta niya haputon kun nano an nangyari, kun pan’o namatay si Rene, maski nabati na niya ini hali kura Paring, gusto man gihapon niya mabati hali sa iba.Badi sa sugad sini na paagi, mamatian niya na diri man siya kablas, na inabutan pa man niya maski an anino ni Miyo.

San magpaaram siya, nag-ayo man dispensa an babaye kay wara na kuno siya kaagda pagdagos.Bag’o siya tunumparing, nalabayan man niya an duwa na bata—kabataan ada san bag’o na tagsadiri—na nag-uuyag, nag-uunong sa klabira sin bisikleta na pangbata.An bisikleta, wara sin gulong sa unahan, pero taliungod an sakay san duwa na bata, naghahagong pa biyo, bagaw “Eeeeeeng! Piip! Pip!”Maski rurukat na, kila pa man niya an uyagan na pinadara niya san nakaagi pa hamok na pasko, pamasko niya sa bata ni Miyo. 

Diri na siya makakadto sa linub’ngan ni Miyo, labi na may bitbit siya na maleta. Diri man liwat niya aram kun hain.  Wara man sin makaupod kaniya pakadto. Kun buhay pa kunta si Inoy Mado… Wara na man liwat siya sin aram na taga-Bulusan na nagtatrabaho dini sa pabrika…

Makulog an bo’ot niya na pahali, sugad siya sin intutuya-tuya.Diri hamok pinatay an kaniya kamanghod, hunarali pa hasta san mga panumduman kaniya. 

Aw, kunsabagay, di’ man nag’ud nagharali, kay sa luwas san pabrika, sa inlalabayan san traysikel, sa mga pader, yadto pa man an mga surat na nagtatag’ok san mga inpapasuruhayan do’on sa intatrabahu’an, an dahilan san diri pagkasarayo, an ingigikanan san paratayan. Baga an kolor san mga nakasurat; sugad man hamok sin dugo san nagkamaratay an ginamit na isururat.

Duniretso na siya sa airport, maski may pira pa ka-oras bag’o siya maghumali. 

Didto, sa sayo na ingkudan sa hulatan san departure area, nag-hulat siya, sagmak an bag niya na saday. Sige an ralabay-labay; may pasahero, may empleyado san airport, may mga gwardya. May nagkakadali, may maluway-luway; may maogma, may namundo; may karuray, may solo-solo. Maski kadaghanan mga Pilipino, may padiyu-diyo man na Insek an hitsura, may mga Bumbay, may Arabo, nan sin mga puti. Gusto niya reparohon an kadiyo san iba na lahi na nagkakanhi o nag-aagi dini, kun ikumpara sa manglain-lain na hitsura sin tawo na naimod niya sa HongKong.Para kay sige man an sawong-sawong san naiisip niya manungod kun Miyo, an nagkakadurumduman niya…

Sugad sadto na eksperyensya nira ni Miyo sa Quiapo. Maski diri siya an nasuntok nan nasipa, sigurado si Julia na makulog yadto. Pero wara man pag-agrangay si Miyo. Turu-tinawa pa uga’ng. Matini’os ha’k siya, bagaw ni Julia. Matini’os ha’k…

“…Maski pag-alsa”, bagaw sadto ni Oya Binsing, “…ako an nakidit, kay malin magub’at pa kaniya an pinapas’an.  Maski intitin’o na, di’ man napapina…”

“Kun nangraraha kami sadto nira Atin nan si Naro”, bagaw man ni Tirso, “pag-abot dini, nakipalaksi’an si Manoy Miyo kun Atin pagsi’ak… Iya mas dako kaniya si Atin…”

“Kunsabagay”, bagaw ni Oya Binsing, “malin puro man kamo maparanga nan mabaskog, maski puro man hamok uga, soli, nan ulab an inkakaon niyo. Kun iba na ngani, kuyog hamok an suda sa sinanlag na namo…”

“Ba’a”, karaw ni Tirso, “na mayad man nagu’d baga an ulab? Kaya kun ako may kabataan, puro ha’k man ulab an ipakaon ko…”

“Aw, diri”, bagaw ni Oya Binsing. “Hanggan kaya niyo, atamanon niyo sin mayad an kabataan niyo.  Magayas an tini’os niyo, titi’oson man san kabataan niyo?”

Naalto an pasirimbagan nira sadto. 

Padagos pa an pagdumdum ni Julia, diri niya nareparuhan na haragyuon an imod niya, na may nagwawayawaya sin kamot sa pandok niya.

“Ay, ba’adaw, kay haragyuon an imod!”, bagaw san babaye san mareparuhan niya. “’Diin ka baya?”

Pebrero 25, 2008

Piyu-piyo: Ika-30

Niyan na mag-eentra an Hunyo, mayad pa man pirmi an dagat. Katu’igan kun wara sin bulan sa langit, sugad sin nagkukurumplot, an mga parasulo kanya-kanya handa san kanira mga kagamitan: panukal sin gasa san hasag, sin barado na nipol; laki-laki san buong na salming san hasag; istak san gas.Preparado na man an alat nan san agahid, ma’o man an sinelas na isurul’ot basi diri masura san tayum.

“Aw, nano, madagos ka do’n padagat?”, kulibat ni Julia.

Siribot pa si Rene, nagsusursi san agahid. “Oo, kay manggad pa…basi pa kun igbagat sin maski lubayan…”

“Daghan pa man an nanulo?”

“Ay, oo. Kun iba na ngani, sugad man hamok sin pista do’n sa Pag-ul’tan.”

“Daghan pa man an nadakop?”

“Aw, depende yo’n sa tuig… San arin yadto, nakatupar nag’ud hali magbagyo…ba’adaw yadtuh…”

“Maisdaon?”

“Madi’mo, na dianison, kay mahiwason an hubas. An tabugok…haros pagpupuruton na hamok…”

“Mirinatay na?”

“Buruhay pa, para nagkahurub’san…”

“Tara man…?”

“Aw, mala kay nakapabakal man ako. Di’ mi na man magam’han pagkauna ubos…”

“Iyah, basi pa may dara ka do’n kay basi magkagang kita…”

“A, dianis ini, kay ho, wara liwat bitoon…”

Totoo man, mga alas-onse, diriyu-diyo na an manurulo, sugad sin mga aninipot na haros rilinya pakadto sa dagat. Kun may naagihan na kahoy, balay o kun nano na ulang, nauutod an suna, kaya sugad sin nailimat-imat, nagpaparung-parong. Aram san mga parapanulo na madali na an tigbagyuhan, batog niyan na Hunyo, hanggan tipi-pista na Hulyo, hanggan magtitig-Kalagan na Nobyembre, kun kan’o pirmi madagaton. Mag-e-Enero, magdidianis na naman an dagat: mayad mamana, mamanwit, mangagahid kun hubas…

“Kun dianis an hubas”, bagaw pa ni Julia, “masari man kunta ako pangulaman…”

Inhihigutan ni Rene an alat. “Hmh, agruton na an gulaman do’n sa may Pag-ul’tan. Namagpakaabot na uga’ng sa Riroan pangulaman an mga taga-Dapdap..”

“Pan’o, ingagarabnot ada an gulaman, imbis na kutos…”

“Hmm, daghanon an nangulaman…”

“Iya an isda…?”

“Ma’o man. Mga mailahon na an isda dini sa Bulusan…”

“Pan’o, kun nanarakop, ubus-ubos… ”Si Julia na an na-iistorya.“Kun nasabwag an kuyog, biyo na inkukulang sin asin…”

“Maski ngani an banagan… Im’da sa Central, kun pinabakal na, kay mayon sin may mga pugha…”

Mga Mayo nan Nobyembre, kun nakaalidad na sin kuyog an parapangagahid, aram nira na masabwag na an kuyog. Mamagtaon na sin sarap na pino. An una na sabwag, an bagaw kitum, ma’o an dianis, kay kun nagkakaidad na sin maski sayo kaadlaw, may kinaon na an kuyog, mapait-pait na an rami. Dahil wara man nagayud sin regulasyon manungod sa pagdakop sin kuyog, an diyo na nahalaba pa an buhay, an nagiging turos, talagsa na hamok. An murubkas, maski an gunö, na an sabwag man Agosto, kun nadidiskubre na san paraisda, urubus-ubos man pagdakupa. Kaya ngani, bagaw sin sayo na nakaobserbar, an pigtitindang sira digdi sa Bulusan, dai pa ngani tata’o maglangoy.

Masiram man to’o an kuyog. Pagkadakop so’n, pinamagpabakal sin takus-takos—otsaba, litro—nan inaarasin tulos. Kun latim na an paga, mahod namagbayo sin langkuwas nan sinasakutan an kuyog.Kun sa isuruda, pwede na an sayo na pudyot, pagpupugaan hamok sin suwa. San una, sa mga tindahan, nakabakal na an salapi sin tunga sin tasa na kuyog.

“Dianison an hubas, ha?”, bagaw ni Julia habang inhihingisda an angol na sinul’an ni Rene.May nagkapira pa na lubayan nan sin parangan sa pinggan na losa. Linain man niya sa sayo pa na plato an nagkapira na saragday na tabugok.

“Ma’o”, bagaw ni Rene. “Nakatyempo nag’ud.”

”Maski si Kabudit, agahon pa na lunabay, mga sugad man sini an tinda…”

”Hasta sa Tawog an hubas kagab’i, mala kay halabaon man an taraytay san mga hasag…”

“Nagbasol daw an wara pakakadto, ha?”

“Aw, basta diri makairog kun Kublan, na nabutang pa’k san agahid, nasura man san tayum…mayad ngani kay naihian niya tulos… Tinios na’k ada an duso, payt man an pangagahid maski nagtataga-ki’hod.”

“Kai’ro man daw…”

“Aw, higupan na’k niya san sabaw san inutan…”

May diyo na naman na pasuruhay sa lamesa.

“Ba’adaw ‘gud ini, kay sugad sin mauubusan…”, bagaw ni Janet kun Jesper.

“Kay ikaw ngani, kinuwa mo ubos an ikog san angol…”, bagaw man ni Joseph.

Naakap man si Julia. “Ba’adaw kamo, para so’n, magpapasuruhay? Aber, kamo daw an panulo. Ho, do’n sa maaga, pagtigsarayo kamo san agahid ni Papay niyo, nan kamo an kadto sa dagat, dak’pon niyo intero na isda na gusto niyo, basi di’ kamo sin kapasuruhay… Talastasan na nagkakaraon…”

Nagsirilensyo.Hasta an paghurungit, nagkatirimli.

“Hmh, basta ako”, salagbat ni Rene, “tama na sa ako ini na kuyog nan sini na linanta.Nagpapasuruhay kamo sin kautod na ikog nan sin sayo na kutlig sin tayod, ako, birilog na isda an inkakaon ko, hmm, hmm, wara talaga madaog san linanta na dinapdap sa kuyog… slurrp…” Biyo na nayango si Rene paghungit san karan’on, pinupudyot san kamot, tinataon sa hiwa, nan sinasalo man san kaniya dila.Diri na ngani ada nagmamarangno na nasa itaas san ingkudan an sayo niya na siki.Maski nakatin’ohon, nagpugol na hamok si Julia.

Dahil san pagsalagangsagang ni Rene, nabuhay uli an karaon, dara ada san gutom, san siram san karan’on, o dahil diri man aranad magpahalaba sin pasuruhay.

“Iya, nano na, Janet, diin ka na baya makaleds? Maghuhumali na naman ha’k ako, wara pa kita pagkakairistorya…”

Medyo punormal si Janet, sigido pa an hungit, maski harayo an imod.Mamangno, luningag kun Julia, nan kun Rene. “Doon hamok tabi ako sa Sorsogon maiskwela, sa Anunciation, pareho kami ni Loreta…”

“Kay nano man an kukuwaon mo…”, hapot ni Julia.

“Di’ Education…”

“Idyu… mamaestra ka so’n? Nano, maliwan kun Miss Domagtoy…?”, karaw ni Rene.

“Ma’o. Akay diri na hamok Komersiyo, basi makatrabaho ka man sa bangko, o doon sa munisipyo, halimbawa…?”, hapot naman ni Julia.

“Tama na tabi yo’n, kay ma’o man yo’n an gusto ko. Kay nano kun maestra? Kun wara sin paratukdo, di’ wara man sin makaaram?”, rason ni Janet

“Ba’a, badi maisugon yo’n…”, bagaw ni Joseph.

“Badi sigi ha’k an pangudot…”, bagaw man ni Jesper.

“Aw, kun kamo an mga iskwela ko, badi kulingling pirmi an abuton niyo…”

“Tsk, ayaw na sin kasalagbat, kay kun magkasarampolan kamo sin kulingling…”, salagangsagang uli ni Rene, in-iibitaran an pasuruhay gihapon.

“Iya, basta ka hamok mapalista?”, hapot naman ni Julia.“Diri mayon man si eksamin yo’n, kun aakuon ka?”

“Tapos na tabi, san Nobyembre pa na nakaagi”

“Kan’o? Akay di’ ko yo’n aram?”, hapot ni Rene, pilok an kiray.

“Ma’o, si Papay.Nalimot ka na? Nag-ayo baga ako saimo sin ipamarasahi sadto? Upod pa ngani kami ni Loreta?”

Tunagu’to hamok si Rene, nagpiritingpiting, nan punudyot uli san pagkaon. Sugad sin nalimutan na man nag’ud niya. Mayad man an pamati ni Julia, sugad sin siya pa an nakadumdom san iba na gasto na diri nai-isplikar ni Rene.

“Iya, pasado ka man? Kan’o ka na mapalista?”, hapot uli ni Julia.

“Ma’o, si Mamay…sinuratan ko baga ikaw? Nalimot ka man?”

Namungnan si Julia. Nadumduman na kaya ngani siya nagtagama sin sintimos kay para sa pagpalista ni Janet sa kolehiyo. “Aw, naba’ man ako…ma’o baya? An gusto ko ugaring ihapot, kun kan’o ka mapalista?”

“Kay hinapot mo na ngani…”, nagtitinawa na si Janet, naburungan. “Diri baya sinabi ko na, na sa Lunes na an relistahan? Kaya…”

“…Kaya kaipuhan mo sin ibarayad…”, sugpon ni Julia.

Unalto an iristorya nira sin kadali. Nan bagaw ni Julia, “Iya, pag-adal nag’ud sin mayad, Janet, kay basi makahuman ka man. Kay kami ni Papay mo, maghihinguha nag’ud, kay kami, wara man so’n pakasari…”

Wara man sin insusugpon si Rene. Hinuman an pagkaon, nan nanghunaw sa pinggan niya. Didto na man nanghimgo. Kinuwa niya an kinaunan nan dinara sa banggerahan.Nanarapo san kamot nan san hiwa sa pahikan na nakasab’it sa may biso, nan hunurandig sa hamba san pinto san kusina, talikod sa lamesa. Wara hamok pagbaliha ni Julia, na padagos an hulit kun Janet.

“…Ayaw ngun’a pagtatariya sin namas, an kaya mo hamok. Pagtukudon mo an sintimos mo basi diri ka pagkulangon, nan basi may magasto ka kun may bigla na kaipuhan… Diin ka man ngay’an maistar?”

“Mag-uupod tabi kami ni Loreta. Ma-bedspace kami didto sa may Bibingkahan. Kakila san tiyaon niya sa Sorsogon. Magluluto-luto kuno kami.”

“Iya, mayad, kay basi makatadi ka man kun nano man an hali dini…”

Sunugpon na dini si Rene. “Aw, maski dini na hamok magkuwa sin bugas, o kun nano pa na ulab o isuruda, kun magtataga-uli…”

“Pwede man ada magtaga-uli ka maski sayo kada bulan”, bagaw ni Julia, “kun makuwa ka san paragasto, o kun nano na lutuon. Pwede man magtaga-bisita si Papay mo, kun baga diri ka nag’ud makauli…” Unimod siya kun Rene.

“Awh, pwede man ako magtaga-bisita…para do’n sa Sorsogon…”

“Maupod ako ha, Papay?, hapot ni Jesper.

“Ako man tabi, Papay, ha?”, sugpon man ni Joseph.

“Aw, pwede man maski kamo na hamok ada…”, simbag ni Rene.

“Mag-ano man kamo didto, mawara pa kamo…”, sunggod ni Janet.

“Sin’ na Inggo? Ma’d kun diri nakaabot na tabi ako didto!,”, bagaw ni Joseph.

“Hm, hm ,hm, mabatog na naman kamo…”, suhay ni Julia.“Hala na, pagdaranon na pagbisay sini na lamesa, kay ambot doon na naman, puro na naman sa taralibong… Kamo na duwa, di’ makapangana sin lantuag, ha, kay kaipuhan dini sin kadanon ni Papay niyo, nan, ay ba’daw, yo’n na burulad, an resulta so’n, badi tabardilyo…”

Sadto na pira pa kaadlaw bag’o magtaliwan si Julia pabalik sa Hongkong, napagkaistoryahan nira ni Rene an pahino-hino san pag-iskwela ni Janet, nan san paragasto sa Bulusan. Napawot sira san gasto na diri aram kun gagam’hon.Nahaghag sira san bata na niyan pa hamok mapaharayo. Naruruyag man san posibilidad na mahatagan siya sin mas mayad na swerte, na mapaiba an buhay sa maabot.

Abay pa, sugad man hamok sin namaghurus an adlaw. Intiro raparap, maski an adlaw halimbawa na binukod ni Sonia si Josue sa tinampo kay naghiran, wara hamok san matan’aw si Julia. O an hapon na unuli si Jesper nan si Joseph na may burubitbit na pungot sin minatay na maya, mga sinalbatanahan, na san pangisgan ni Julia, pinangtubong na hamok sa ayam nan sa orig, nan an iba man pinanglubong. O an hapon na bunurut-burot si Kardo, kamanghod ni Rene; hubugon, namirit sin pangutang. San sayum’an ni Julia, maski mayad an pagkapanayuma, nangisog ugaring, namuyboy, nagparasaba, na sira kuno mga hagason, mayad pa an iba na tawo.

Diri hamok nagayud malilimutan ni Julia an paghapit nira Paring nan Tirso, kilik-kilik an bata ni Michael, nan bungyod an nagkapira pa na napirit magbungyod, may dara-dara na sarungsong sin tambis (‘naalidad sa Layo’) nan sin sayo na kaldero na pinakro, sinulod hamok sa basket na uway (‘basi makatadi ka man sini na palawan, kay atog masapugon liwat’). Wara man totoo pag-arawat, nagkuntinwar ada, habo makaulang kay mahali na naman si Julia, na habang intatan-aw si Paring, pwera kun Tirso, nasa isip ugaring an sinabi ni Kardo: kun iba na, mayad pa man nag’ud an iba na tawo…

Sugad man san iba niya na paghali, magub’at sa pamati ni Julia an pagtaliwan. Nalangkag siya san pasuruhay, san karibukan, san urupod na karaon, hasta san ugik san baktin, an kurutak nan turura’ok san manok, an urughoy san kararani, an mga nuru-notisya.

Nahaghag siya san kabataan. Sadto, nahaghag siya kay saragday pa. Niyan, nahaghag siya na nagdadaragko na. Badi hanggan may mga pamilya na sira, paghahaghagan pa man gihapun.

Mala pa hamok kun i-ugsod an paghali… Badi maupod man siya panulo, badi masari uli panukbas… pangagahid, pamako… Ay, ba’a, may nabilin pa ngay’an na sursihan. An plantsahon, wara man kahuman, basi kunta diri na maulang si Janet, kay basi kun ma-preparar man san kaniya mga gamit… Nano daw kun magkatarandaan sadto an mga tugon niya? Wara ada siya sin nabilin?

Diri maawat, siribot na naman sa pasakay: mamaghingayad san patubi, mamagsagop san bulwang na kali, mamag-arado san nauna na mapatubi’an na layhon. Dini sa wala, wara ribok, sugad sin intatan’aw si Julia san kabubudlan, san kapasak’yan, san kabal’yan na manglain-lain an kolor nan itso, sugad sin mga kugang sa berde na pamanit. Kadiyo-diyo, may nalabayan sira na pala-pala na may namagkilay-kilay na mga balagon nan uga na dahon sin patola, upo, o maragoso, namagwaya-waya sugad san mga dahon san kasagingan, san kalubihan, san mga tanglad, bigaho nan kogon sa mga bakilid. Mahod may nalabayan na naglalakaw sa piliw, badi may ulay o may uto, na diri hamok napiliw, kundi nabukod nag’ud sin imod sa naglalabay na dyip, inhihinayod kun sin’o an mga sakay, an nagharali pakadto kun diin. Kun sira na mga parabaklay, bag’o sumiway sa kanira kadtuan man, labayan pa sin dyip na pauli na man, mapiliw gihapon, nan hihinayudon naman kun sin’o an nag-arabot, hali san kun mga diin.

Enero 21, 2008

Piyu-piyo: Ika-29

Diri na nali san pag-uli niya maski an mga kararani ni Julia. Nawara na yadto na haraguros nan kariribukan.  Kun naluwas siya, may na-ughaw man sin ‘Aw, unuli?” o “Ba’adaw, mayad pa ini na abrod…”, nan san dati pa na “Hoy, Julia, wara nag’ud kita do’n?” An iba na makaraw, bagaw man uga’ng, “Iya, di’ grabi daw an ruyag niyan ni Rene…”

Maski sugad so’n, halataon man gihapon an awa sa kaniya, kun nasugad an iba sin, “Mayad pa daw ini, kay sigi an gayon…” Bagaw man san iba, “Iba talaga an abrod, ha? Kay malinigon hasta san pamanit…”  Nan hihinayudon an kaniya sul’ot, na maski binakal niya na mga baratuhon, panabut san nakaimod, mga mahalon na yamit.    

Nakaabay man an mga kararani san dara niya na biskwit.  Sugad san dati, takus-takos sa plato na mahod tinutu’on hamok sa bintana.  “Pinahatag tabi ni Mamay…”, bagaw san bata niya na nagdadara. 

“Ay! Ba’adaw”, bagaw san iba na hinatagan. “Nakaabay daw kami san biskwit ha?” Pakabaton, may nakaraw pa sin “Wara sin tsikolit?”.

“Ma’o man ha’k tabi ini an dara ni Mamay…”, bagaw san bata, sa isip gusto man isagang an ina, na sugad sin inpapaluwas san kaistorya na nahagas.  “Kayna na, Dariel.  Makadto na tabi kami, Oya Luz.”

“Iya”, bagaw ni Oya Luz, na bunungyod man kanira hanggan sa may pintuan, bitbit an inpapaldiyas na kalo, kaarabay an duwa na bata na namagyanghad man, “salamat hamok, sugada kun Mamay mo”.

Pag-iaabot kanira, inpapaypay kunta san bata ni Julia an kaupod, na naurhi na. “Kayna na, Dariel…”

“Mauli na ngun’a ako, Jesper…”

“Bagaw mo, makanhi ka sa balay…”

“Atog, kun pangisgan ako ni Mamay…”

“Bagaw mo, nagsarit ka…”

“Nagsarit.  Para kay kun hanapon ako…”

“Tsk.  Mahingayad kunta kita san salbatana ko…”

“Do’on na uga’ng…” Nan tunumparing na si Dariel, kadiyu-diyo, nalingag.  Hunali na man si Jesper, duniretso na pag-uli, galat sa bag’o mag-abot na ina.

Si Dariel, lunakaw na man nag’ud pauli, maski nadagka pa magpurot sin bato nan magrabak sin tabili na bunalatas sa kaniya inlalakawan, pasurot sa karagayrayan.

Pagtangbara niya sa balay nira, na diri man haragyuon hali kura Julia, naimod man tulos siya san ina niya, si Sonia, na sigi man an paldiyas sin kalo.  “Hala, Dariel, ayaw nag’ud pagsisirong.  Magbulad ka hamok maghapon, kay kun mahapdos ka, di’ nag’ud ako mapabulong sa imo…”, bagaw ni Sonia.

“Didto ma ha’k tabi ako sa may kura Jesper”, bagaw man ni Dariel.  “Di’ man tabi didto mapaso…”

“Ba’ah! Maaram ka na magrason, ha?”, bagaw ni Sonia, na an tono naiirita. “Kay diri baya an sabi ko saimo, ayaw pagkakadto kura Jesper, kay maraw-ay kun magparayanghad ka na naman?  Akay hali ka na naman didto? Masugad na’k so’n lunuson ka!”

“Wara man tabi ako pagsulod”, nahadok na si Dariel, nagluluha-luha.“Nag-uyag ugaring kami didto sa may gripo…”

“Huh, mayad an may mga kwarta, kay nakapatakod sin gripo! Ho, si ama mo man, hain na naman daw…”

“Yadto tabi, kairinuman nira Inoy Rene…”

Lalo sini naaburido sa Sonia, na wara nahimo kundi pagparasabaan an bata na lalaki, habang an sayo pa niya na bata na babaye, ubuon man hamok na nagpapahot.  “Pagalon kita sini na kalo, siya man, nag-iinom-inom ugaring, imbes na naghahanap man sin pagbuhay…”  Lalo nasi’ok an dubdob niya kun naiisip niya na unuli si Julia, may dara na pagbuhay.  Wara siya pagluluwas, ni magluk’aw, kay kun maimod siya ni Julia, nan paypayon.  Habo siya makiistorya, kay siribot liwat siya.  Nano na daw an hitsura niyan ni Julia?  Maputi siguro, malinig an panit, darag-anis an bado.  Samantalang siya, pahanga makasul’ot sin bag’o. An kamot niya, nagdaramo na san lupak. Sa hitsura niya niyan na sugad sin pirmi sawot, sin’o an maniwala na magka-iskwela sira ni Julia sadto sa ilimentare?

Hurubog na an nag-iirinom.Kaplos na an dila kun nasurumaton.Hulpos na man an raw’ay.

Kusugon an boses ni Josue, asawa ni Sonia.  “…Atog baya, Pale Rene, kuwa’a na an imo gitara kay makanta kita…”

“Akay man gitara hamok?”, bagaw man ni Taoy.  “Diri may dara si Julia na sing-alon?”

“Kasit an gahoy sown…”, salagbat man ni Cesar.

“Multisplek”, bagaw man ni Junior. “Aw, komponents ada…”

“Aber daw, Pale Rene”, bagaw ni Josue.  “Nano nag’ud an dara san imo ira’idan…?” Lunuway diyo an boses niya sa urhi na termino, luningag nan kunihat sa iba na kairinom, ngunirit sin luwason an lagos, nan yinupyop an upos sa kamot.

“Ha ha ha!”, bagaw ni Junior.“Iya, di’ maski maghinulog-hulog do’n ha, Pale Rene, he he he”.

“Awh”, bagaw man ni Taoy.“Maski paladosdos, makadali ini si Pale Rene…”

“Tsk!, Iya, maski nano pa yo’n, nano daw kun makakanta kita san bagaw ‘in my hudung…”

“Atog”, bagaw ni Rene, na maski kulanting na man, pahanga pa gihapon magsuromaton.“Wara man sin masyado na dara. Nagbibisita man ha’k, kay bakasyon ada… An bagulele ko liwat, may bugto na kwerdas…” Diri inhihilwas, nareparo niya an pale bag'o san ngaran niya, kun nagahoy sa kaniya niyan ini na mga kahampang, labi kun siya an natangway.

San sayo na pag-uli ni Julia, may dara siya na telebisyon na saday, nan sin radyo na may sing-along. “Diri na magpaparapaki-samyaw an kabataan pag-imod sin telebisyon sa kararani.” 

Mayad pa man ada an telebisyon hanggan niyan, maski intuturu-talpi an piliw kun iba na, basi luminaw an paluwas. An radyo, nagagamit pa. An mike hamok an wara pag-awat. Ikaduwa kagab’i sadto na wara pamunay an sarari pagkanta, bunurut-burot si Kardo, an kamanghod ni Rene. Kulanting, makanta man kuno. Sa kun nano na dahilan, san magap’tan an mike, rinapado ugaring sa palhugan. Niyan na irinom nira Rene, wara kahipot an kaharampang, nagkaranta maski wara akumpanyar. May natug’ay sin

Kung liligaya ka, sa piling ng iba…

May nasalagbat sin

Das da wey a-ha a-ha ay layk it…

May bagaw man

No’ng isilang ka sa mundong ito…

Nan sin

Anong kasalanan…?

Hanggan sa

Si Haring Solomon, may taong nakadapa…

Durungan an turug-ay, sugad man hamok sin pasyon, maski di’ pa man Kamahalan. Para kay an pasyon, maski may irinom, wara tirinawa. Ini, mayon.

Kun si Rene diri nagtitingog, diri makangangalas, nan diri makahahadok.Kun si Julia, makakukulba para sa kabataan, nan kun Rene.

Si Rene, wara pa gihapon tingog-tingog, pakapangape na aga, lunusad kay nanukdag, nan nanubong san baktin, nag-imod san mga lakob, nan naghasa san kanggot.  Kadiyu-diyo, napasikrap sa may balay nira, kun Julia.

Namarahaw an magka-irina, haros wara ribok, pwera san pasuruhay san tolo na bata, na imbes na mamagtag-ok, namaghuring ugang.

Dahil ada sa tensyon, namagpaka-unay an kabataan. Wara na pagturugala pagbisay san kinaunan, panarapo san lamesa, paghugas san kinaunan, pag-alog san inumon nan ihurugas, pagtubong san ayam.  Si Janet, na kun iba na madaliay mawara pakakaon, pinamumpon ugaring an larabhan nan dinara sa gripo kay maglalaba. An duwa na lalaki, na dati namagtangka kun Rene pagkuti-kuti, nagsarararit ugaring pakadto kun diin makiuyag.

Sukbit an kanggot nan san butangan san barok, inkukuwa ni Rene an ulayan san mga lakob, na nagsarit kun Julia.  “Ma… pakadto ngun’a ako sa patio, kadtu’on ko kun may mahahagos…”

Wara pagbali si Julia, sigi an panilhig sa hawan.

Wara pakadiretso si Rene, sugad sin kunupot an siki sa natugbusan, sukbit an kanggot, bitbit an ulayan.

Naghulat si Rene sin simbag.

Wara man sin nabati kun Julia, kundi an karasi-kasi san silhig sa ingod, dara an manglain-lain na ati: uga na dahon sin langka, uga na ginusap, sinapsap na patong, panit sin dulsi, upos sin sigarilyo, ipot sin manok, udo sin ayam.

San wara pa gihapon pagsisimbag si Julia, tunumparing na si Rene kay mahali.

“Hmh! Si’apo kun maran’og ka do’n, kay basi may ipaborolong…!”, nabati ni Rene kun Julia, na sigi pa man an panilhig.

“Nano an sabi mo?”

“Hmh! Inaano man kita sin kapauripon, sigi man dini an pasiriram-siram…!”

Unalto si Rene paghali, pinasandig an ulayan sa may kudal.

“Akay baya sugad ka so’n? Nano nag’ud…?”

Unalto na man si Julia panilhig, binutaklag an silhig nan hinampang si Rene. “Kadto na, kay basi may ipainom ka na naman doon taod-taod kay, ho badi mangaranhi na naman yadto…”

“Ba’adawh… para man sadto na… sira Josue man ha’k yadto, mga taga-dini…”

“Aw, maski mga taga-Mindanaw pa yo’n, o kun taga-diin… Aw, nano, kay kan’o ka pa pag-inom-inom? Nagtatangway pa niyan? Iba talaga an may abrod ha?”

“Ikaw liwat…”

“Kay nano man? Paghihilwas niyo, kulang an kwarta, may tatagan, may gastuhon… aw, nano yo’n na inumon, kaurupod na san in-gagasto…?”

“…Di’ man ‘gud yo’n pirmi… para niyan…”

“Niyan.Nan kada kan’o pa?Kada Sabado? Kada Domingo?”

“Atog… bihirahon man ha’k ‘gud yo’n.Nagpa-onra man ha’k ako sa kanira kay nadanunan man ako san maghal’it ako dini…” 

“Aw, nganaon man ada yo’n na suhol paghal’it, kay pira na katatangway… Mas bale binay’dan mo na’k, human na kunta an obligasyon mo…”

“Hmh… ikaw liwat…”

“Aw, badi, nakatadihon ka man…”

“Aw, kay… hilangkagan man nag’ud, kun iba na…” Nagsusur’maton si Rene kahampang an kudal.Si Julia, kahampang an gutok ni Rene.

“Mayad man ako, maski nalangkag man, wara man ako so’n na mga tangway…”, bagaw ni Julia.

Hunangos sin hararom si Rene.  Yunango sa kakaw.  “Ikaw…”

“An inpapara-isip ko ha’k didto”, inpapahik ni Julia an luha, “an makapadara sa iyo dini, sa kabataan… sugad so’n niyan na makaleds na si Julia pag-entra san klase…”

Wara na pagsisimbag si Rene. Nagpadagos si Julia.

“Kay panabot mo, mayad an pamati ko san grunadwar si Janet na wara ako dini? Sugad man hamok yadto san maaraman ko an pagkamatay ni Miyo…”

Kinuwa ni Rene an ulayan sa pagkapasandig, nan inturu-tudsok sa ingod.  “Atog di’ man ‘gud yo’n pirmi… Aram man yo’n nira Josue…”

“Iya yo’n na burulang?  May ginagana man ada kita so’n?”

“Ma’o, kay intiro na ha’k… Pira man ba’ an perde so’n na bihira na ngani ako magkaon sa bulangan…”

Nautod an naghahalaba nira na pasimbagan san may umughaw.

“Aw, Hoy! Uya ka ngay’an…!” Tag’ok ni Oya Bikay. “Atog, matapo kunta ako kay baga nag-abot ka… Nano nag’ud an dara…?”  Dunagos na an babaye, nagtitinawa.

Kadali pagpahik si Julia san mata.Huniyom nan hinampang an nag-abot.

“Aw, ikaw ngay’an, Oya Bikay.Dagos tabi… E, nano an darahon na puro gasto… Aw, mayon pa man dini sin biskwit…” Aram ni Julia na pinahatan na man sira Oya Bikay kahapon. 

Pinangbitbit na ni Rene an darar’hon pag-hagos. “Bayaan ta ikaw, Oya Bikay, kay makadto ngun’a ako sa patio…”

“Iya hala, kay basi may itarangway kita do’n, ha ha ha”, karaw ni Oya Bikay, nan hunampang kun Julia, naghuhuring.“E, atog bagaw ko, mangayo kunta ako san imo sin mga sinut’an do’n, kay si Myrna, wara man pakasari sin buru-bag’o na sul’ot.”

“Ay, ba’adaw si Oya Bikay…”, bagaw ni Julia, nag-iisip kun pan’o sasayum’an an kaistorya, na diri magdudumot.

Nag-aaro-aro sira na mag-aalas-dyes an aga. Si Julia, nagluluskay san lunop na nangaliaso na sa itom na karaha.  Nangamyong na an bawang nan san bangot na bis’ang. 

“Hala, humana na yo’n, Janet kay, ho, nangaladkad na ini…”, ughoy ni Julia sa bata, na kadali san pamili san kalunggay.

Kinuwa ni Julia an nigo na nasud’lan san kalunggay, nan binura-bura an dahon sa nangaladkad na lunop.Binalik niya kun Janet an nigo.

“Aw, ini tabi na burak, Mamay, diri na ini isakot?”

“Ayaw na.  Pagpwesto na, kay basi makakaon na kita…”

Inula ngun’a ni Janet sa may nahig’tan san orig an tuda na sulod san nigo, sinab’it sa likuran san pintuan san kusina, bag’o namwesto san lamesa. 

“Aw, hain daw an mga kaurupod ta, kay malin kita na naman hamok?”

“Hmm, oyon tabi sa hawan, namag-turumpo…Joseph! Jesper! Makaon na tabi, mga among tunay!”

Wara man kataud-taod, nabutwa man an duwa na lalaki, namaghaga pa san turumpo nira.

“Present, tabi, amang tunay!”, bagaw ni Jesper, nagngingirit-ngirit kun Janet.

Ngunuris si Janet, nan inuroy sin palad an kamanghod.“Mala pa ha’k, hmh! Ho, Mamay, kay in-aagda na hamok, nagtutuya-tuya pa…”

“Ay, ba’adaw. Pagtagadanon man daw kamo kay malin puro na hamok si Manay niyo…”, bagaw ni Julia habang inbubutang sa lamesa an sayo na plangganisa na nangaliaso na luto, kaabay san mangko na nasudlan man san nangaliaso na suli na kalunggay. “Ikaw, Joseph, ayaw na pakapangana so’n na uruyag kay may mga ubrahon dini. Ambot si Manay pa niyo an manghuhugas, ha?”

“Di’ man ‘gud yo’n namagdanon, Mamay…”, bagaw ni Janet na nagtitinawa, habang nag’iimod sa kamaranghod.

“Hmmm, buwa ‘gud so’n, Mamay”, bagaw ni Joseph. “Pirmi ‘gud yo’n kura Loreta, kay badi namag-iristorya yo’n san mga katrato nira, ha ha ha”

“Mga katrato man sini…”, bagaw ni Janet kun Joseph, naglilipad nan nagtutukdo san guramoy.“Wa’ man ngani… bag’akon ko ikaw, ha?”

“Kay nano man?”, simbag ni Joseph.“Gusto pa ngani so’n magpabaraylihan, para kay wara tuguti ni Papay…”  Nagsusumat si Joseph sa ina, habang nag-iimod kun Janet.

“Ma’ohh, maimod uga’ng tabi kami sadto san mga rayna, kaurupod sira Loreta nan sira manay niya.” Nagngingiya-ngiya si Janet. “Nan, tugot na tabi si Papay, para kay unuran, okey? Hm?” Nagtatango-tango na, nagkikihat-kihat kun Joseph, na sugad sin nasudya. 

“Um, um, um, tama na ‘yon kay, ho, makaraon”, salo ni Julia.“Kun kan’o man magkakaraon, ma’o man kamo maghihiriran… Hain na si Papay niyo…?

Natangbara man si Rene.Sinab’it an kalo sa pako sa harigi, hinapros an buhok pabalik, habang pinamagpabisa man sa sayo na kamot an kabataan. Hinanap san mata niya an bakante na ingkudan. Kunadto ngun’a siya sa bangggerahan nan nanawsaw san kamot, bag’o tunangka sa lamisa.  Maluwag na kunta sin luto, para kay natimli san maimod si Julia na piyong sa ingkudan, nangadye bag’o magkaon.Kinaan’dan niya ini hale sa Hongkong; nakuwa niya sa kaurupod.Abay pa, maski an kabataan na diri man liwat anad mangadye bag’o magkaraon, nagkapanarali’an kaniya. 

“Tsk, nadale ako ni Inoy Barit”, batog ni Rene pag-istorya, habang nagdadawag san pagkaon.“Atog kay di-diyo an sulod san lakob, naibanan pa… sukaon kuno…”

“Sin’ na Barit?”, simbag ni Julia, na nagwawayway san langaw.“An Barit na…”

“Di si Arabo?”, salo ni Rene.

“Arabo?”, hapot ni Joseph.  “Kay Arabo yo’n si Inoy Barit? Akay malungsi’on man? Diri an Arabo, maitom uga’ng?”

“Bansag…”, bagaw ni Julia.

“Kay akay man sugad so’n an bansag kaniya, Mamay?”, hapot man ni Janet.

“Aw, pan’o na malin dati man yo’n sa abrod, sa Saudi ada…”, bagaw ni Julia.

“Bulegs!, Bagaw ko nag’ud kun tunay na Arabo”, bagaw ni Jesper. 

“Iya, an sabi mo, inayuan ka san hinagos mo?”

“Atog ma’o… kunsabagay, pira man yadto…”

“Aw, nano, kawaraon na nag’ud? Kay hain na an inabrudan sadto?”

“Hmmh, aram mo man baga an nangyari so’n…”

“E, an aram ko, ma’o yo’n na sinabi mo, na pag-abrod sadto… Diri baya sayo siya san mga tiunahi mag-arabrod na taga-dini sa ato?”

“Ma’o ada.Malin nayntensibintipayb pa sira nagbatog pagralayas… Mga mason, kantero, nan karpintero… Mala kuno kun nauli yo’n sadto kay sugad man hamok sin pista. Irinom… karanta… karaon… piriknik… kun nano-nano…”

Sugad sira sini kun may in’iistoryahan kun iba na, labi kun an bagay na in’iistoryahan nira kangalasan an dara sa kabataan,  inaalto nira sa katung’anan, nan pinadagos kun sira na hamok na duwa…

“…Wara man ada pag’aser an daghan na kwarta, kay wara kabulong an langkag san asawa. Nanghanap kuno sin iba habang yadto siya sa abrod…”, bagaw ni Rene, hababa an boses na nagsusur’maton, habang naghihigda sa banig na nakabuklad sa may yungod san sirado na bintana.Si Julia, nanipig san mga linabhan, na an iba darahon niya paghali uli.Sayo na hamok na ilaw an abyerto sa kwarto.  Tururog na an kabataan.

“…Hmmh, pan’o, an sarabi-sabi man, mayon man kuno sin babaye didto…”   

“Badi…”

May insasabi pa si Julia, para kay wara man pagsusugpon si Rene.Maski wara pagtitingog, wara man siya yuyungka’a, hanggan sa nahuman san panipig si Julia, pinatay an ilaw, nan hunigda na man sa kaabay niya.  Sadto hamok bunalik an boses ni Rene, maluway pa gihapon…

“Iya sa Hongkong… bagaw so’n kay daghan man didto an may katrato…?”

“…Aw…sira…”

“…Kay ikaw…?”

“…Daghanon… diri ko ngani mga kila, kay daghanon…”

“…Tsk…”

Wara na pagtingog si Rene, maski aram ni Julia na diri pa man turog. 

Kinudot niya sin luway sa gutok.  “Ikaw ‘gud…yo’on do’n, may kapangatrato, na pirmi ha’k an isip ko pakanhi, lalo sa kabataan…”

Wara pa gihapon pagsisimbag si Rene. 

“…Mala yo’n sira Inoy Barit, diri nagkapaarano-ano man so’n an kabataan…?  Diri aratabon mag-arasawa?”

Lunimbag si Rene, inulon an sayo na braso, unimod sa bubong.Hunangos sin hararom. 

Nag-iimod man si Julia sa bubong, baradla sa kanira muskitero.  “Kun iniisip ko an kabataan, lalo ini si Janet… grabe an haghag ko…”

Wara na sira pagparasur’maton, pero sugad sin nawara lugod an kanira kangaturugon. 

Tali’ungod an kanta ni Tirso.

Cha-cha-cha, an kalson mo katsa

Tinahi sin ilo di bila…

Nagkukusog man uga’ng an hibi san bata.Sinasayaw-sayaw, tinutuon-tuon, hinaharuhad, wara nag’ud aaser an pagpapuyo. Liniwat pa an kanta:

Mahal na dios tabudyos

Dinggin mo ang dasal pandesal

Pag-ibig ko pandekoko

Mamah–

“E, puro ka man ‘gud binuang-buang, kaya, maturog man yo’n na bata?”, bagaw ni Paring, na inkukuha an bata sa kugos ni Tirso.Wara na paghulat san simbag ni Tirso, dinuwak-duwak na an bata, hinuru-haruhad.Wara kaawat, nagtitinawa na uga’ng an bata.

“Salbakut ini kay…”, bagaw ni Tirso, sagin man in-uuroy an bata sin kumo.“Kanugon ha’k san kanta ko…”

“Eh, maruyag man ba’ so’n na kanta”, sagin man pangisog ni Paring, habang insasayaw-sayaw na an bata, kilik sa to’o na kamot, gapot man sa wala an mamador san nagdududo na bata. 

Lunusad si Tirso, saklay an kamiseta. Hinulid ni Paring an bata, na nagmamanok-manok na an mata, maski sigi pa an yupyup sa mamador. Sigi pa an luway na labyog san duyan na lubid.  Intatabyon ni Paring sa balitang. An magluyu’an na durho, nakahigot sa magluyu’an man na harigi. Nasanigan an bata sin lampin na katsa, may tangil na saragday na ulunan sa magluyuan. Sa may dubdob san bado niya, may pingkit na medalya sin santo, nan sin uru-ulunan na may sulod na pangontra ada.  Nanghuhuyam na man si Paring san maturog an bata nan altuhon na niya an pagtabyon.Kunuwa pa ngun’a sin dako na lampin nan pinandungan an turog, hinigot hamok an mga talinga san lampin sa duyan.Luway-luway na uli paghali si Paring, paluwas san kwarto, pakadto sa gibalaye, basi ipadagos an inhihimo na kalo.  Kun may nabati na nagbabakal sa tindahan nira, nalingag man siya, maski naimod si Tirso na nag-aatindir, kaupod an sayo pa na bata.

“Pabakala daw tabi sin salapi na molido…nan sin…”, bagaw san hataas na bata kun Tirso san induduhal an piso na plata. Wara siya pakahuman san insasabi kay sunalagbat si Tirso.

“Ay, ba’a, Ode, wara naman niyan sin salapi na molido. Sitinta’isingko…”

Natimli sin madali an bata, dunukot sa bulsa, nan bagaw “Tsk, iya, sayo ha’k tabi na molido, nan an uli, dagdagan ko sin bayntisingko, kay makitkit kuno ini si Sombyan…” Tinukdo niya an kaupod na surusaday kaniya, na an wala na kamot madamuon an dapug na dugnit sa guramoy. 

Kinuwa ni Tirso an kwarta na induhal, binutang sa lata na butangan, inabrihan an garapon na may molido, punaknit sin saday na pidaso sa luma na komiks, nan kunuwa sin sayo na pidaso na molido.Dinuhal kun Ode. “Aw, naano yo’n na kamot mo, Sombyan, kay may bali’og?”

Binaton ni Ode an molido.In’uutod kunta.San wara paka’utod, kinagat sa inhuhuna niya na katung’anan, nan hinatag an kautod kun Sombyan. “Natuptop, pagbu’ong sin pili… Ba’a, na maduguon yo’n…”

“A, harayuon pa yo’n sa bituka…” Hininab’it ni Tirso an kitkitan kay inpapili si Sombyan.Kinagat san bata an molido kay basi magap’tan niya an tiket na pinili.San inabrihan nira an tiket, bunurarat an mata san duwa na bata.

“O, ala! Namber itisiks! Namber itisiks! Minsan an dako-dako na pabutog!”

Kinuwa ni Tirso an numero, inimod, nan tinalkas an premyo para didto.Dinuhal sa duwa na bata na nagpaagaw pagbaton, nan nagpaagaw uli paghuyop.  Hinumhom an mga banga na molido basi mahuyop an pabutog.  Luway-luway sira paghali, an imod sa pabutog na inhuhuyop, diri sa dalan.  Wara na ngani nira kabati si Tirso na nagkakaraw pa sin “Tsk, bwinason ka daw niyan, Sombyan. Mayad so’n tayaan ta sa hweteng…”

Binisay uli ni Tirso an kitkitan nan san garapon san molido.Hininayod niya an mga tinda: sa istante sa likuran may pira na bote sin dyin, pira na sirbisa, pira man na sopdrink, may mga lata sin sardinas na manglain-lain an putos, may pinutos na sudlay, habon, salompas, asin, asukar, sigarilyo sa nakatihaya na pakete, kandila nan isperma; sa istante sa printira, yadto man an mga garapon sin mga dulsi, mga sortidos, tinapay, binuruong na tam’is, hipon, kuyog, may binun’tan na lubi, may lantahon sa payaw, may bis-ang, tidong, karabasa, langka na solihon, may suka sa bote na plastik, may tuba sa galunan; sa mga lunob nan sa pagbo, may namagpakasab’it na putos sin sitsaron, paprays, may mga karton san kitkitan, gilyit, pomada, ilo, bato sin lighter, may nakaburubod na garter, may lubid na tansi, may luma na hasag na inpupugkutan kun na-brownout; sa mga piliw, may mga kahon sin dyin, sirbisa nan sopdrink, lata sin gas, lata sin lana. May mga bakalon na siya sa Sabado, sa saod.  Kun lumabay an ahente san sigarilyo, dudugangan na niya an istak niya sin Champion.

Dati, nagbabakal pa sira sin komiks na paarkilahan.  Inhahalayhay an mga komiks sa may printira san tindahan.  Banytesingko kada sayo, kada adlaw.  Para kay kun nano daw kay nagparaluya na an interes san dati na parahudam.  Mayad na niyan kun makabawi sin kapital. Kun sabagay, kun nadagka siya magbilad, naimod niya na sugad sin iba na man an hitsura san sulod san mga komiks niyan.  Maluya na an mga drowing.  Iba na an mga istorya. 

San una, an namagtangway, mga inasaw’an, kasi mga ama na napakunswelo kun nakapisar, o nakagana sa bulang o sa hweteng.  Niyan, sugad sin bunata an idad san namagbakal arak.  Wara na man sin tyempo an barakal. Kun iba na, haros uru’adlaw. Maski an sigarilyo, daghan na man an mga namagbakal na bataon pa.

Mayad ngani kay naka-aminudo pa sin lana, tawyo, nan suka.  Para kay kun an dati na takos, a-bayntesingko, niyan dos na. Maski an sayo ka-bo’o na lubi, naabot kun iba na sin singko an sayo, labi kun hali pa hamok magbagyo.  Kaya man an iba, nalaom na hamok sa parasoli.  

Imbes na magrulutu-luto, namagbakal na hamok sin daan luto. 

Kun natyempo na mahal an kalo, nadagka manukbas si Tirso, kay basi may ikapa-agsa si Paring, pwera san kanira man indidiyu-diyo pagdaranoni.An pisada nira sini, doon manta kura Peping.An bweltada, kun diri paninda, para-uso nira.  Kun mayad an panahon, may nadadagot man o nahihimuno hali sa uma, nan kun nasobra, nakapabakal man sa tindahan, solihon na sugad san pako, upo, puso, sayote, patola, kawalwal, o kaya prutas na sugad san langka, ginuyod, igot, santol, hagis o ulab, sugad san bilanghoy, baribaran, syetekolores, uraro, ubi, nan namo.

“Ma’o man ini an inhahali’an san intiro mi na pangaipo”, bagaw ni Paring kun Julia, san hunalyaw bag’o humali uli.  “Palin-palin hamok sa tindahan nan sa uma, pinaano-ano mi ha’k, nakadaginot man…”

Punurot si Julia san nakapwesto na sinugna na sab’a, hinatag sa bata niya na kaupod.  “O, Nono, kuwaa na ini kay ho, mapaso-paso pa…kun gusto mo kinagod, abuta na hamok…” Kunuwa sin sayo pa nan pinanitan.  “Aw, kumusta na ngay’an ini na iyo kakabatan’an?”

“Aw, mayad, kay sigi man an daraginot pagdaragko… Diri mag-aawat, badi kami na naman hamok dini sa balay,… sugad san dati…” Sa tono san boses ni Paring, mamamatian an kapaglanan, kaupod san kaogmahan san kaniya nahimuan. “Hanggan kakayahon, hihinguha’on mi man na mamagpakaiskwela sira…pwera ha’k kun Michael kay hunabo na talaga, pero ini na iba, kun bo’ot nira…”

Punurot man sin saging an iba na kabataan. Pinangbutang sa losa na pinggan nan punawpaw pa sin kinagod hali sa plangganisa, nan kanya-kanya na pwesto; may sa lamisa, may sa palhugan.  Wara man pagsuhaya ni Paring an wara paghampang.

“Marites”, gahoy ni Paring, “dar’hi ngani ngay’an sini na saging si Papay mo didto sa tindahan…”

Bunali man an insugo, bunitbit sin duwa na pidaso, habang siya man, nagngungupa-ngupa.

“Iya kamo”, bagaw ni Paring, “diin na ma-kaleds an iyo daraga?”

“Atog ma’o”, simbag ni Julia.“Wara mi pa ngani pagkaka-iristoryahi an manungod so’n…”

Unalto sin madali an iristorya.

“Ba’adaw, ha?”, bagaw uli ni Paring. “Wara mo nag’ud kaimod an gradwisyon nira sa hayskul… dianison, maogmahon…”

Tuninawa sin matapsi si Julia.  “Huh, si’apo yo’n, basta nakaunhan siya sa ako, sa ato, kay kita wara man so’n pakasari…”

“Basi pa sa otro”, bagaw uli ni Paring.

“Aw, basi pa”, ulit ni Julia. “Basi pa mangyari…” Unimod siya sa bintana, didto sa may in’aawasan san salog, hanggan didto sa may kapasak’yan, sa piliw san anapog na harani sa Buko.“Bagaw ko ngani kun Rene, hinguha’on ta, basi makatapos man si Janet, maski si Janet hamok ngun’a…”

“Iya, kan’o ka naman malarga?”, hapot ni Paring.

Inhihinayod ni Julia, kaarabay san mga imahen ni Paring sa uru-altar, an mga luma na retrato na kwinadro sa karton nan pinutos sin silopen, kaarabay pa an mga unuga na dahon sin oliba na ginamit san pagbatog san Kamahalan.“Sa Biyernes… na naman… atog makalalangkag kunta…”

Huniyom si Paring.Sugad san dati, nagsusulay, nagpapakusog.“Aw, tius-tiuson ta ngun’a, kay basi bagaw sa Tagalog matupad ang pangarap…”

“Ma’o”, bagaw ni Julia.“Kay kun diri, imbis na tupad, tupás an aabuton…”

“Iya”, bagaw ni Paring, kilik-kilik an bata, habang nagpapaaram sira Julia. “Dar’ha niyo an sobra so’n na sab’a, kay basi mamagpakatadi man didto an wara pagkanhi…”

“Iya hala lugod”, bagaw ni Julia.  “Kuwa’a na, Nono, kay kun lumiwat pa an isip ni Mamay mo Paring…ha ha ha!” 

“Aw, ma’o”, bagaw ni Paring. “Nangatak-atak liwat an sudang, kun ako sa iyo, magtraysikel na’k kamo…diretso pa-Dapdap…”

“Iya hala, kun may lumabay…”

Naghulat-hulat sira, nagpaipli sa may puno san sampalok nira Inoy Luzon. San may lunabay, puno na sin pasahero, may sakay pa na pardo sin bandala sa bubong, nan mga lalaki na namaghuyabit.  Badi imbes na utuhon an bandala, sinakay sa traysikel, unong man an para-alsa.

“Eh, malakaw na ha’k kami, kay ho, badi panirum-sirum na do’n, di’ pa kami makasakay.Kayna na, Nono…Makadto na kami…”, bagaw niya kura Paring nan san kabataan na namagtangka.

“Iya hala. Kan’o naman daw kamo makaabot dini, ha?”, bagaw man ni Paring. Naghihiyum, ingagap’tan an kamot san kilik, inwawaya-waya.

Oktubre 28, 2007